Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 60 страница

Хә­ер, ми­ңа да аның бу сүз­лә­ре көл­ке то­ел­ды­лар, авы­зым ерыл­ды. Сө­ен­ми ни: мәсь­ә­лә ин­де чи­шел­гән иде бит!

26.12.2009.

АДӘМ КӨЛ­КЕ­СЕ­НӘ КА­ЛУ

Хи­кә­ят

Ке­ше яшә­е­ше бе­лән бәй­ле фәл­сә­фә су­ла­рын түк­кән ва­кыт­та ру­хи һәм та­би­гый баш­лан­гыч­лар ту­рын­да бә­хәс кы­лыр­га яра­та­быз. Бу бо­рын­гы­дан ки­лә тор­ган, ке­ше­лек та­ри­хын­да һәр яңа бу­ын та­ра­фын­нан үзен­чә хәл ите­лер­гә ти­еш­ле мәсь­ә­лә­ләр­дән са­на­ла. За­ма­ны­на ка­рап ке­ше­ләр әле та­би­гый баш­лан­гыч­ка, яки ин­де, кәп­рә­еп ки­теп, ру­хи ку­әт­кә игъ­ти­бар би­рә­ләр. Кай­сы юл­ның сай­ла­нып алы­ну­ы­на бәй­ле рә­веш­тә чор­лар да үз­гә­рә, ке­ше­лек тә үзен­чә­лек­ле ягы бе­лән ачы­ла.

Дар­ви­нист­лар җәм­гы­ять­тә­ге мө­нә­сә­бәт­ләр­не та­би­гый баш­лан­гыч бе­лән аң­ла­та­лар. Дин­дар­лар ру­хи ку­әт­не, хәт­та рух мәр­тә­бә­сен ал­га чы­га­ра­лар. Бил­ге­ле, рух һәр­ва­кыт та­би­гать­тән өс­тен.

— Мо­ның шу­лай бу­лу­ын нәр­сә бе­лән дә­лил­ли­сез?— дип со­ра­ды­лар.

— Җа­вап бо­лай бу­лыр,— ди­дем алар­га,— Ал­ла­һы тә­га­лә рух ул. Ул бар­ча нәр­сә­дән өс­тен, ди­мәк ру­хи баш­лан­гыч та өс­тен, әй­дәп ба­ру­чы, җи­ңү­че! Баш­ка­ча бу­ла ал­мый.

Әм­ма со­рау­ны би­рү­че­ләр сүз­нең бу ту­ры­да гы­на бу­лу­ын те­лә­мә­гән­нәр икән. Шун­да икен­че со­рау­ла­рын да бир­де­ләр:

— Ә Ал­ла­һы тә­га­лә­нең дә үз та­би­га­те юк­мы­ни, ягъ­ни рух­ның да та­би­га­те бул­мый­мы?— ди­де­ләр алар.

Хак­лы иде­ләр. Хә­ер, та­би­гать­нең дә үз ру­хы бул­мый­мы­ни ди­я­рәк мин дә со­рау би­рер­гә ти­еш идем. Әм­ма фи­кер юнә­ле­ше бо­зыл­ма­сын өчен алай эш­лә­мә­дем.

— Рух­ның да та­би­га­те бар,— ди­дем мин алар­га.— Тик ул та­би­гать­нең та­би­га­те ке­бек тү­гел, бәл­ки рух­ның та­би­га­те. Бу ин­де баш­ка мәсь­ә­лә.

— Ди­мәк,— ди­де­ләр ми­ңа,— без ру­хи үсеш­кә иреш­кән са­ен яңа төр та­би­га­те­без­гә кү­чә­без һәм аның бе­лән кө­рә­шә баш­лый­быз.

— Юк, алай бу­ла ал­мый, сез мах­сус, ша­яр­тып, юри мон­дый фи­кер­гә этә­рә­сез,— ди­дем.— Ру­хи ку­әт­не без­гә нәр­сә яки нәр­сә­ләр би­рә? Шул ту­ры­да фи­кер­лә­шү­е­без хә­ер­ле!

— Әл­бәт­тә мәгъ­ри­фәт, аң-бе­лем ру­хи ку­әт­не би­рә!— ди­де­ләр алар.— Мо­ны ба­ры­быз да бе­лә­без.

Мин уй­лап куй­дым: “Ә­гәр дә бар­лык со­рау­лар­га җа­вап­ла­ры да бул­гач, ни­гә мон­дый сөй­лә­шү­не баш­ла­ды­лар, оеш­ты­рып ал­ды­лар икән алар?” Үз­лә­рен­нән со­ра­сам, дө­рес юл бул­мый иде бил­ге­ле. Һәм мин алар­га мон­дый ва­кый­га­ны сөй­ләп би­рер­гә бул­дым:

— Бер авыл­да ике кыз яшә­гән, алар үза­ра бик тә дус икән­нәр,— дип баш­лап кит­тем.— Көн­нәр­нең бе­рен­дә ике­се дә бер­дәй бер егет­кә га­шыйк бул­ган­нар. Нәр­сә эш­ләр­гә? Төн йо­кы­ла­ры кач­кан. Бе­рен­че кыз уй­ла­ган: “Ә­гәр дә мин бу егет­кә кия­ү­гә чык­сам, дус кы­зым го­мер­лек йө­рәк яра­сы алыр!”— ди­гән һәм бә­хе­тен тәкъ­дир­гә ба­гыш­ла­ган, егет­не, хәт­та ки­леп, ку­лын со­ра­са да ки­ре ка­гар­га бул­ган. Икен­че кыз исә: “Мин ярат­кан егет ип­тәш кы­зым ар­тын­нан йө­ри, әм­ма мин, бә­хет­ле бу­ла­сым кил­сә, аны үзе­мә тар­тып алыр­га ти­еш­мен!”— ди­гән. Үзен их­ты­я­ры­на буй­сын­ды­рып, дус кы­зы­на те­ге егет ха­кын­да на­чар сүз­ләр сөй­ләп, аның кү­ңе­лен­дә­ге хис­лә­рен су­ы­ту эше­нә ке­реш­кән һәм мак­са­ты­на иреш­кән мо­ны­сы. Егет­кә шул икен­че кыз кия­ү­гә чык­кан. Әм­ма аңа дус кы­зы үп­кә­лә­гән һәм алар үза­ра го­мер­лек дош­ман бу­лып кал­ган­нар.

Ва­кый­га­ны бә­ян итү­не шу­ның бе­лән тук­тат­тым да, дус­ла­ры­ма со­рау би­рер­гә ит­кән идем, ара­дан бер­се:

— Бо­лар­ның бе­рен­че­се дө­рес эш­лә­гән, икен­че­се мә­кер­ле бул­ган,— ди­де.— Их­ты­яр­да һәр­ва­кыт мә­кер һәм хәй­лә бар!

— Аны­сы баш­ка мәсь­ә­лә,— ди­дем, сүз­лә­рем­не дә­вам итеп,— әм­ма бу кыз­лар­ның кай­сын­да та­би­гый баш­лан­гыч өс­тен­лек ит­те, кай­сын­да ру­хи ку­әт?— дип со­ра­дым.— Шу­ны­сын да ис­кәр­теп ка­лу әһә­ми­ят­ле: та­би­гать­тә дә яз­мыш­ка буй­сы­ну һәм их­ты­яр­лы бу­лу төп яшә­еш за­ко­ны, рух­та да!

Алар бә­хәс­лә­шеп ал­ды­лар һәм ба­ры­бер дә бе­рен­че кыз­да ру­хи баш­лан­гыч ку­әт­ле икән­ле­ген әйт­те­ләр. Мин дә алар бе­лән ри­за­лаш­тым һәм:

— Мо­ны ни­чек, нәр­сә­дән бел­де­гез?— ди­дем.

Алар:

— Ул кыз үзе­нең их­ты­я­ры­на су­кыр­лар­ча ияр­мә­гән,— ди­де­ләр.

— Әйе,— ди­дем,— әм­ма ул яз­мыш ку­лы­на үзен су­кыр­лар­ча тап­шыр­ган бит! Нәр­сә­дән чы­гып ру­хы көч­ле кыз дип әй­тә­сез? Бәл­ки ял­гыш­кан­сыз­дыр?— дип тә со­ра­дым.

Алар­ның ап­ты­раш­та ка­лу­ла­рын көт­мә­гән идем. Әм­ма ара­дан бер­се:

— Әл­лә сез икен­че кыз­ны як­лар­га ма­та­ша­сыз­мы?— дип со­рап, ми­не дус­ла­рым кар­шын­да сүз­сез кал­дыр­ды.

28.12.2009.

АКЫЛ­ЛЫ КЕ­ШЕ КӘ­Е­ФЕ

Хи­кә­ят

Бер хез­мәт­тә­шем һа­ман да ху­җа­лар­га ки­ре­дән су­ка­лап, алар­ны яман­лап йө­ри тор­ган иде. Аның кә­е­фе өчен бор­чы­лып:

— Дус­тым, бик алай хәс­рәт­кә би­рел­мә­сә­гез иде!— ди­дем бер­ва­кыт.

— Син нәр­сә, ху­җа­лар җы­рын җыр­лап, көй­лә­ре­нә би­еп йөр­гән бу­ла­сың,— ди­де ул, хәй­ран­га кал­ды­рып.

Бу рә­веш­ле итеп әйт­кән ке­ше юк иде­ме үзе­мә, кә­е­фем кит­те, ак­ла­ныр­лык сүз­ләр дә та­ба ал­ма­дым. Шу­лай да:

— Алар ми­не кы­зык­сын­дыр­мый иде­ләр бит!— ди­гән бул­дым.

Ә тор­мыш ва­кый­га­ла­ры үз­гә­рә дә куя икән ул. Көт­мә­гән­дә-бел­мә­гән­дә дус­тым­ны күр­де­ләр дә юга­ры­га, ху­җа­лар үз ара­ла­ры­на ал­ды­лар. Элек­ләр­не мин­нән хөр­мә­тен яшер­мәү­че дус­тым, ни хик­мәт, эше күп­лек сә­бәп­ле­дер ин­де, хәт­та сә­лам би­рү­лә­рен дә кыз­га­на баш­ла­ды. Хә­ер, бу ка­дим за­ман­нар­дан бил­ге­ле тор­мыш-яшә­еш тәр­ти­бе иде.

“Ке­ше­нең кем икән­ле­ген бе­лә­сең кил­сә, аны урын­лы җир­гә кү­тәр — йө­зе ачы­лыр, за­ты кү­ре­нер”,— ди­гән ха­лык тәҗ­ри­бә­сен исем­дә то­тып, мо­ңа бор­чыл­мау фи­ке­рен ал­га чы­гар­дым.

Бер­ни­чә ай үтү­гә, дус­тым ка­бат үз җа­е­на кайт­ты бит. Та­гын да ху­җа­лар­дан зар­ла­ну сүз­лә­рен ишет­тем. Әм­ма фи­кер­лә­рен ур­так­лаш­ма­дым, ба­ры тик:

— Сез­нең хак­та да шу­шын­дый ук сүз­ләр­не әй­тә­ләр­дер әле,— ди­дем.

Ки­нәт аның йө­зе үз­гәр­де. Кы­за­рын­ды. Бүр­тен­де һәм:

— Ке­ше­гә ярап бе­теп бул­мый ин­де!— ди­де.— Шу­лар­ның сү­зен тың­лап йө­рү­че­ләр­не әй­тер идем!

Сү­зе­нең үзем ха­кын­да бар­ган­лы­гын аң­лап, кү­ңе­лем ко­е­лып төш­те. “Ме­нә бит нин­ди акыл­лы ке­ше!”— ди­дем үз ал­ды­ма.

ЯЗ­МЫШ КҮ­ПЕР­ЛӘ­РЕ

Хи­кә­ят

И­ке оеш­ма­ны ку­шып, бер­сен ге­нә кал­ды­ру сә­я­сә­те мәй­дан­га чы­гып, бу хак­та фәр­ман да ире­шеп, хез­мәт­тәш­лә­рем хә­веф­кә төш­те­ләр. Кү­бе­се яңа ху­җа­лар кар­шы­сы­на ләб­бәй­кә то­тар­га йө­ге­реп, үз­лә­ре­нең кем­лек­лә­рен­нән хә­бәр­ләр би­реп, дә­рә­җә­лә­рен сак­лап ка­лу, эш урын­на­рын югалт­мау өчен ты­рыш­лык­ла­рын күр­сә­тә баш­ла­ды­лар. Шун­дый­лар­дан бер дус­тым:

— Мин ин­де кү­пер сал­дым. Алар ми­не үз ит­те­ләр. Уры­ным­ны да сак­лап ка­ла­чак­ла­рын, зы­ян да ки­тер­мә­я­чәк­лә­рен вәгъ­дә ит­те­ләр. Син ни­чек?— ди­де.

— Бар­га­ным да, күр­гә­нем дә юк алар­ны. Яз­мыш­тан уз­мый бул­мый!— дип, би­та­раф­лы­гым­ны бел­дер­дем.— Ба­ры­бер кем­не дә бул­са кыс­кар­та­чак­лар бит ин­де. Әгәр дә бу бә­ла ми­нем баш­ка тө­шә­чәк икән, нәр­сә эш­ли алам?

— Ба­ры­гыз, сөй­лә­ше­гез, мон­дый ва­кыт­та их­ты­яр­сыз га­мәл кы­лыр­га яра­мый!— ди­де ул, бик дө­рес һәм урын­лы ки­ңә­шен би­реп. Әм­ма ба­ры­бер дә үзем­не ат­лап уза ал­ма­дым. Бә­хе­тем тәкъ­дир ку­лын­да иде.

Һәм ме­нә тер­сә­гем­не теш­ләр­гә ту­ры кил­де. Ал­дан юл са­лып, кем­лек­лә­рен бел­де­реп куй­ган хез­мәт­тәш­лә­рем яңа оеш­ма­да дә­рә­җә­лә­рен дә, урын­на­рын да сак­лап кал­ды­лар, хәт­та кай­сы­ла­ры юга­ры­рак мәр­тә­бә­ләр­гә дә кү­тә­рел­де. Хә­ер, ми­ңа да урын тап­ты­лар, аны­сы. Әм­ма дә­рә­җәм­дә шак­тый тү­бә­нәй­теп, җан­на­рын сык­ра­тып кы­на бо­лар­ны эш­лә­де­ләр. Хә­лем ха­рап икән­ле­ген тө­шен­дем.

Ә ва­кыт ба­ра тор­ды. Аның үз илә­ге аша ке­ше­ләр­не уз­ды­ру га­дә­те бар. Элек­ке­ге хез­мәт­тәш­лә­рем­нән ни­чә­мә та­ны­шым тү­бән­гә ко­ел­ды­лар. Те­ге ки­ңәш бир­гән дус­тым, бер көн­не оч­рап:

— Бу оеш­ма­да ху­җа­лар ба­ры­сы да ах­мак­лар икән,— дип, ми­ңа озак кы­на тел сан­ду­га­чын сай­ра­тып ал­ды. Но­ты­гы кай­нар һәм авыр иде.

Сүз­лә­ре тө­кә­нү­гә: “Дус­тым, их­ты­я­ры­гыз көч­ле тү­гел­ме­ни сез­нең, ни­гә әле яз­мыш­тан өс­тен чы­гу те­лә­ге­гез­дән ки­ре кайт­ты­гыз?”— дип со­ра­мак­чы идем, ул, сүз баш­ла­вым­ны тың­лар­га да те­лә­ми­чә:

— Сез — бә­хет­ле! Бар га­мә­ле­гез­не дә акыл бе­лән баш­ка­рыр­га ни­чек ба­шы­гыз җи­тә?— дип со­рау бир­де.

Бу сүз­лә­ре ко­тым­ны ал­ган­дай бул­ды­лар. Фи­кер­лә­рем та­рал­ды­лар да кит­те­ләр. Шу­лай да: “Яз­мыш­тан уз­мыш юк!”— ди­мәк­че идем, ан­на­ры аның үзе­нең дә шул хак­та әйт­кән икән­ле­ген тө­ше­неп өл­гер­дем. Җит­мә­сә ми­не бә­хет­ле дип ата­ды бит!

Дус­тым­ның ул ара­да ке­сә те­ле­фо­ны­на шал­ты­рат­ты­лар, сөй­лә­шеп ал­ды да:

— Ми­не кө­тә­ләр!— дип ки­теп бар­ды.

Шун­да бе­раз­га уй­га би­ре­леп тор­дым. Чын­нан да бә­хет­ле ке­ше­ләр ге­нә үз­лә­рен яз­мыш ку­лы­на тап­шы­ра ала­лар икән, бә­хет­сез­ләр да­и­ми рә­веш­тә их­ты­яр­га та­я­ныр­га мәҗ­бүр­ләр шул ди­я­рәк фи­кер йөр­теп, үзем өчен сө­е­неп ал­дым. Әм­ма шун­да кү­ңе­лем­дә со­рау да ту­ды: “Бәл­ки без их­ты­яр-те­ләк­лә­ре­без ар­ка­сын­да бә­хе­те­без­не ки­ме­тә­без­дер, яз­мы­шы­быз­ны бо­зып ку­я­быз­дыр?”

Бу уем көл­ке то­ел­ды. Ел­ма­еп ки­теп бар­дым.

АКЫЛ­СЫЗ КҮЗ­ЛӘР

Хи­кә­ят

Бер ба­бай оны­гы бе­лән юл­га чык­кан. Ба­ра­лар икән бо­лар, ба­ра­лар... Хә­зер ха­лык бай бит, ар­тык әй­бер­лә­рен сак­лап тот­мый, таш­лый­лар да кал­ды­ра­лар.

Юлын­да ба­бай бер чи­ләк­кә юлык­кан. Та­я­гы бе­лән әү­вә­ле аңа сук­ка­лап ка­ра­ган, ан­на­ры эче­нә төр­теп-төр­теп ал­ган. Шу­лай чи­ләк­нең тө­бе юк­лы­гын аң­ла­ган. Ма­лай, аның бо­лай эш­лә­вен күр­гәч, авы­зын ерып әйт­кән:

— Ба­бам, ниш­ли­сең син? Ке­ше­дән оят бит,— ди­гән.

— Ярый әле ми­нем күз­лә­рем на­чар кү­рә, юк­са си­ңа оят бу­лыр иде,— ди­гән ба­ба­сы.

Ма­лай уй­га кал­ган, ул ми­ңа нәр­сә әйт­те икән ди­я­рәк ап­ты­ра­ган.

Бо­лар ба­ра бир­гән­нәр. Ба­бай та­я­гы­на та­ян­ган хәл­дә бе­раз хәл алыр­га тук­тал­ган. Ма­лай шун­да агач ба­шын­да­гы бер кош­ны күр­гән дә кө­лә баш­ла­ган.

— Нәр­сә бул­ды, улым?— дип со­рый икән ба­бай.

— Әнә бер кош оя­сы­на ке­рә дә чы­га, ке­рә дә чы­га!— дип аң­ла­та икән оны­гы.

— Мо­ның бер дә көл­ке җи­ре юк бит, улым,— ди икән ба­бай,— син дә көн эчен­дә өй­гә кы­рык тап­кыр ке­реп чы­га­сың, шу­шы­мы кы­зык?

Алар юл­ла­рын дә­вам ит­кән­нәр. Ма­лай һа­ман уй­лый икән: “Ба­бам ми­ңа нәр­сә дип әй­тер­гә те­лә­де икән?”— дип. Шун­да кү­рә: ба­ла­лар су ко­е­на­лар. Ма­лай та­гын кө­лә баш­лый.

— Нәр­сә бул­ды улым?— дип со­рый ба­бай.— Ми­ңа да әйт әле!

— Ан­да ма­лай­лар су ко­е­на­лар!— дип җа­вап би­рә оны­гы.

— Аның нәр­сә­се көл­ке?— ди ба­бай.

— Алар ыш­тан­сыз ке­рә­ләр бит!— ди, һа­ман да кө­леп оны­гы.

— Үз­лә­рен су ко­ен­ды­ра­лар­дыр, ыш­тан­на­рын тү­гел!— дип әй­теп куя ба­бай.

Оны­гы та­гын уй­га би­ре­лә. Ба­бам нәр­сә әй­тер­гә те­лә­де икән ди­я­рәк ап­ты­рап ба­ра. Шун­да аңа ба­ба­сы әй­теп куя:

— Кү­зең күр­мәү­гә сыл­тау оят­лы итә шул!— дип.

Шун­да гы­на оны­гы аның ба­я­дан бир­ле нәр­сә ту­рын­да әй­тә-әй­тә кил­гә­нен аң­лап ала да:

— Кү­зең кү­рү бер хәл, акы­лың бул­ма­са, су­кыр йө­рү­ең хә­ер­ле!— ди.

10.01.2010.

БУЙ ҺӘМ АКЫЛ МӘС­ЬӘ­ЛӘ­СЕ

Хи­кә­ят

Бер авыл­да ил­гә бер, күз­гә ямь ике кыз үсеп җит­кән­нәр. Алар­ны кич­ке уен­нан егет­ләр оза­тып ки­лә­ләр дә ки­лү­ен, әм­ма кап­ка ба­га­на­ла­рын гы­на ко­чак­лап ка­лыр­га мәҗ­бүр­ләр ди. Бу хәл­дән яшь-җил­кен­чәк тә­мам га­җиз­лек­тә кал­ган­нар. Ниш­ләр­гә ди­гән хәс­рәт­тә бер ба­бай­га акыл эс­тәп кил­гән­нәр. Ул алар­га әйт­кән:

— Төл­ке бе­лән йө­зем җи­ме­ше ха­кын­да мә­сәл­не бе­лә­сез­ме? Сез дә шул хәл­дә,— ди­гән.

Егет­ләр­нең ба­бай­ның бу та­ныш нәр­сә­не әй­тү­е­нә ачу­ла­ры кил­гән, шун­да бер­се:

— Без­дән төл­ке ке­бек бу­е­гыз җит­ми дип көл­мә­сә­гез дә ярар иде. Ки­ңәш со­ра­ган бул­дык та­гын, Сез­не акыл­лы ди­гән сүз ил­дә юк­ка гы­на ко­лак­лар­ны пыч­ра­тып йө­ри икән,— ди­гән.

Ке­ше­ләр­дә дор­фа­лык кай­сы оч­рак­та һәм ни өчен бул­ган­лы­гын аң­ла­ган ба­бай аңа са­быр гы­на әйт­кән:

— Мин кыз­лар ту­рын­да уй­ла­ган идем. Йө­зем җи­меш­лә­ре пе­шеп өл­гер­сә­ләр, төл­ке­нең авы­зы­на үз­лә­ре өзе­леп төш­кән бу­лыр иде­ләр!

Егет­ләр аның бу ки­ңә­шен ал­ган­нар һәм рәх­мәт әй­теп чы­гып кит­кән­нәр. Кыз­лар­ның ура­мы­на ки­леп, шун­да те­зе­ле­шеп утыр­ган­нар. Кар­шы як­ка, авыз­ла­рын ачып әл­бәт­тә. Шу­лай чи­бәр­кәй­ләр­нең пе­шеп җи­тү­лә­рен кө­тәр­гә бул­ган­нар икән имеш­тер.

Бо­лар­ның шу­шы ах­мак хәл­лә­ре ту­рын­да ба­бай­га сүз иреш­кәч, ул алар­га та­гын акыл би­рер­гә ки­рәк­тер дип кит­кән. Кил­сә — кү­рә: ха­лык сү­зе хак икән! Ул үзен: “Һәм­мә ха­кый­кый сүз­дә хик­мәт юк!”— дип юат­кан да, ан­на­ры шун­да­гы егет­ләр­гә сә­лам бир­гән.

Ме­нә кыз­лар­ның бер­се, кө­ян­тә­се­нә чи­ләк­ләр асып, су алып кай­тыр­га кап­ка­дан чык­кан. Егет­ләр аңа:

— Чи­бәр­кәй, кая ба­ра­сың?— дип әй­теп кал­ган­нар.

Әм­ма кыз:

— Сез­нең ан­да ни эше­гез бар?— ди­гән дә үз сук­ма­гы бе­лән ки­теп бар­ган.

Аның ар­тын­нан егет­ләр­нең әле­ге дә ба­я­гы бер­се:

— Яшел әле­гә, пе­шә баш­ла­ма­ган да!— дип әй­теп кал­ган.

Ул ара­да кыз­ның икен­че­се дә кап­ка тө­бен­дә пәй­да бул­ган һәм күр­ше­лә­ре­нә та­ба ба­ра икән, егет­ләр:

— Кая кит­тең, чи­бәр­кәй?— дип ар­тын­нан әй­теп ка­ла­лар.

Алар­га кыз:

— Күр­ше­без­гә иләк­кә, ки­рә­ге бу­лыр җи­ләк­кә!— дип җа­вап би­реп уз­ган.

— Нәр­сә, җи­ләк пеш­кән­ме әл­лә?— ди­ләр икән егет­ләр.

— Пеш­кән-пеш­кән дә өзе­леп төш­кән!— дип, кыз юк та бул­ган.

— Пеш­кән си­ңа,— ди икән та­гын да егет­ләр­нең шул ук бер­се.— Мо­ны­сы да әле­гә яшел, ба­ла-ча­га ке­бек сөй­лә­шә!

— И-и,— ди­гән ба­бай, бу егет­ләр­гә шак­лар ка­тып,— сез­нең дә бу­е­гыз гы­на үс­кән, ә кыз­лар ин­де ике­се дә пеш­кән­нәр, агач­ла­рын­нан өзе­леп тә төш­кән­нәр!

Шу­шы сүз­лә­рен әйт­кән дә кай­тып та кит­кән. Егет­ләр ба­бай­ның без­гә нәр­сә әй­түе икән дип ап­ты­раш­та кал­ган­нар.

Бел­мим, әле һа­ман да ап­ты­раш­та уты­ра­мы икән? Кай­ча­гын­да шу­лар­ны ба­рып бер кү­рә­се ки­лә. Ә бәл­ки алар­га да акыл кер­гән­дер?

ИЛ­ДӘ ЕГЕТ БУЛ­МА­СА

Хи­кә­ят

Дөнья йө­зен­дә күз­ләр­нең явын алыр­лык чи­бәр кыз­лар си­рәк бу­ла ди­ләр. Бер авыл­да гү­зәл­ләр­нең-гү­зә­ле бер кыз үс­кән. Аны күр­гән ке­ше­ләр­нең хәт­та төн йо­кы­ла­ры да ка­ча тор­ган бул­ган, алар гү­я­ки үз­лә­ре­нең җан­на­рын шул кыз­га күч­кән итеп тә то­я­лар икән. Ме­нә шул ин­де алар­ның кот­ла­рын ал­ган.

Ә кыз үс­кән, буй­га җит­кән. Аның ма­тур­лы­гы ту­рын­да җыр­лар­да җыр­лан­ган, сүз­ләр­дә сөй­лән­гән. Ул ара­да ип­тәш кыз­ла­ры кия­ү­гә дә чы­гып бет­кән­нәр, тик бу гү­зәл­кәй­нең ге­нә ку­лын со­рап һич­кем дә кил­ми икән. Ата­сы ап­ты­ра­ган, әни­се бор­чы­ла баш­ла­ган. Ниш­ләр­гә дә бел­мә­гән­нәр. Шун­нан алар бе­рәр акыл ия­се бе­лән ки­ңә­шеп ка­рар­га бул­ган­нар: ул нәр­сә әй­тер икән?

Бе­ле­шә тор­гач, күр­ше авыл­ла­рын­да гы­на шун­дый ке­ше бар икән­ле­ген ишет­кән­нәр. Кыз­ның әт­кә­се аңа кил­гән, ки­тер­гән күч­тә­нәч­лә­рен би­реп, кү­ңе­лен­дә­ге се­рен сөй­ләр­гә ке­реш­кән. Бу акыл ия­се ак са­кал­лы ба­бай икән. Ул аңа бо­лай ди­гән:

— Син, энем кем, ир­тә­рәк кил­гән­сең, кы­зың әле кия­ү­гә чы­гар яше­нә җит­мә­гән!

Ата ке­ше мо­ңа бик ап­ты­ра­ган. Бу ба­бай­ның ин­де акы­лы чы­га баш­ла­ган икән, ха­лык юри, мин­нән кө­ләр өчен Лок­ман Хә­ким ба­шы бар аңар­да дип әйт­кән­нәр, ал­да­ган­нар бит ди­я­рәк, ачу­лы һәм үп­кә­ле ки­леш кай­тып кит­кән. Шу­лай да бу ба­бай:

— Кы­зың­нан со­ра­саң, ул да шу­ны әй­тер!— дип, бу ата­ны оза­тып кал­ган.

Ир өе­нә кайт­кан. Әү­вә­ле ха­ты­ны­на бу ба­бай­ның нәр­сә әйт­кән­нә­рен сөй­ләп бир­гән, ан­на­ры кыз­ның үзен­нән со­рап ка­рар­га бул­ган­нар:

— Кия­ү­гә чы­га­сың кил­ми­ме?

Кай­сы тәр­би­я­ле ба­ла, ил кү­зе­нә бер исәп­лән­гән чи­бәр зат:

— Ми­нем кия­ү­гә чы­га­сым ки­лә!— дип авыз са­лын­ды­рып әйт­сен ин­де? Әл­бәт­тә “юк!” дип җа­вап бир­гән.

Ярар, бу ба­бай дө­рес ки­ңәш бир­гән икән ди­я­рәк, ата бе­лән ана ри­за­лаш­кан­нар: “Ир­тә­рәк­тер шул!” Һәм кө­тәр­гә бул­ган­нар.

Ва­кыт­лар ба­ра тор­ган. Кия­ү­ләр юк та юк ди. Ә ип­тәш кыз­ла­ры ин­де ба­ла­лар алып кай­тып, би­шек тир­бә­теп, кай­на­на­ла­ры­ның ял­чы­сы­на әве­ре­леп бет­кән­нәр. Ата бе­лән ана ки­ңә­шеп, та­гын те­ге ба­бай­га кит­кән­нәр. Акыл­лы сүз­лә­рен ише­тә­се­лә­ре кил­гән. Әм­ма ба­бай алар­га:

— Ир­тә­рәк кил­гән­сез,— ди­гән,— бак­ча гө­ле сул­ган­ны көт­мә­гән­сез!

Бо­лар бу юлы икәү­ләп ап­ты­раш­та кай­тып кит­кән­нәр. Үз­лә­ре ба­ра, үз­лә­ре сөй­лә­шә икән:

— Бу ба­бай­ның бер дә акы­лы юк кү­ре­нә, ил­дә бу­ран­лы кыш, ә ул бак­ча гөл­лә­ре сул­ма­ган ди­гән бу­ла!

Шун­да ата ке­ше аһ итеп куй­ган һәм әйт­кән:

— Ка­ра­ле, ана­сы, ул ба­бай бит без­гә кы­зы­быз кө­зен кия­ү­гә чы­га­сын бел­де­реп шу­лай сөй­лә­де,— ди­гән.

Бо­лар шул ха­та­ла­ры бе­лән шат бу­лып өй­лә­ре­нә кайт­кан­нар. Кыз­ла­ры­на як­ты йөз, ачык чы­рай күр­сәт­кән­нәр. Әм­ма аның кар­тая ба­ру­ын кү­реп, бор­чы­лу­га да төш­кән­нәр.

Шу­лай яз җит­кән, җәй­гә дә кер­гән­нәр. Кыз­ла­рын, җи­ләк­кә бар­гач, ир­ләр кү­реп ка­лып:

— Яз­гы чә­чәк­ләр сул­ган­дай сул­ган­сың, җә­ми­лә­кәй!— дип җыр көй­ләп кал­ган­нар. Әл­бәт­тә алар­ның “җә­ми­лә­кәй” ди­гән­нә­ре “чи­бәр­кәй” ди­гән сүз икән.

Көз­дә бу йорт­ка рәт­тән өч яу­чы кил­гән, ба­ры­сы да асыл ир­ләр­гә кыз­ны дим­ли­ләр икән. Ата-ана­сы да кар­шы тү­гел­ләр, егет­ләр­дән юк икән, га­и­лә ко­рып ка­ра­га­ны да ярый имеш. Әм­ма кыз ан­дый­лар­га ха­тын бу­лу­дан баш тар­та тор­ган.

Бу хәл та­гын да ап­ты­раш кы­на бит.

Әти-әти­се ка­бат кит­кән­нәр те­ге ба­бай­га. Әм­ма ул ин­де гүр ия­се икән. Ки­ңәш ала ал­мый­ча кайт­кан­на­рын­да ана ке­ше елый икән:

— Ай-һай ла Лок­ман Хә­ким ке­бек акыл ия­се иде, кы­зы­быз­ны кай­чан кия­ү­ләр со­рап ки­лә­сен дә әйт­кән иде,— дип.

Өй­лә­ре­нә ки­леп кер­гән­нәр. Кыз­га бер дә ямь күр­сәт­мә­гән­нәр, хәс­рәт­тә уты­ра­лар икән. Кыз да бо­ек­кан. Ан­на­ры әйт­кән үз ал­ды­на: “Бо­лар бе­лән гамь чи­геп утыр­ган­чы, ир ку­е­нын­да ямь бу­лу­ың ар­тык!”— ди­я­рәк. Һәм кем со­рап кил­сә дә, аны­кы бу­лыр­га ни­ят ит­кән.

Бә­хе­те­нә бер егет­тән яу­чы кил­гән. Әм­ма әти-әни­се:

— Кы­зы­быз­ның үзен­нән со­ра­гыз, ул ин­де яшен­дә без­не ку­ып җи­теп ки­лә, үз акы­лы — үзен­дә!— дип, ким­се­неп җа­вап бир­гән­нәр.

Ә кыз­ла­ры, ни­я­те­нә кү­рә, яу­чы­га ри­за­лы­гын әйт­кән.

Туй­лар үтеп, кү­ңел­ләр ты­ныч­ла­нып кал­гач, ата бе­лән ана сөй­лә­шеп уты­ра­лар икән. Ана ке­ше әй­тә ди:

— Бак­ча гө­ле ке­бек ча­гын­да кы­зы­быз бер­кем­гә дә ки­рәк бул­ма­ды, ин­де көз ке­бек сул­гач, аңа адәм ка­рый баш­ла­ды,— дип.

Шун­да ата ке­ше дә те­ге ба­бай­ның акыл­лы сүз­лә­ре­нең мәгъ­нә­сен тө­ше­неп ал­ган һәм:

— Чи­бәр кыз­га йө­рә­ге җи­тәр­лек ба­тыр егет ил­дә бул­ма­ган­нан ул, ха­тын!— дип әй­теп куй­ган.

Шун­да гы­на дөнь­я­ның сер­лә­ре алар­га ачы­лып ал­ган.

ҮЛЕМ­НӘН КУ­РЫК­КАН ЕГЕТ

Хи­кә­ят

Бер егет үлем­нән кур­ка баш­ла­ган. Хә­ер, адәм ба­ла­сы­на хас сый­фат бул­ган­лык­тан, мо­ңа бик алай игъ­ти­бар да би­реп тор­мас­ка мөм­кин иде. Әм­ма егет­нең кур­как­лы­гы көн­нән-көн­гә ко­ты­ры зу­рая бар­гач, ке­ше­ләр үлем­нең үзен­нән тү­гел, бәл­ки егет­нең кү­зен­нән кот­ла­ры оча баш­ла­ган. Бу авыл­да­гы бер ба­бай, бу хәл­не ишет­кәч, бо­лар­ны әйт­кән:

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: