КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 45 страница

— Ат­тыр мон­нан!— дип аваз салдылар сәрхушлар, җан өшетеп.

Җа­вап­ка мон­дый ту­пас­лык көт­мә­гән әби­нең өс­те­нә үк ди­яр­лек те­ге­ләр­дән бер­се­нең са­сы са­ры ка­кы­ры­гы лач­кыл­дап ки­леп төш­те. Би­ча­ра­ны карчыкны кулындагы ышаныч та­я­гы тиз­рәк ал­га әй­дә­де. Әм­ма го­ме­рен хез­мәт юлын­да уз­дыр­ган әби­нең аяк­ла­ры ал­да­ды­лар, таеп киттеләр һәм ул яны бе­лән асфальтка егыл­ды. Бу ва­кый­га­га ша­һит бул­ган Сол­тан, уй­лап та тор­мас­тан, тиз­рәк ки­леп, аны кү­тә­реп бас­тыр­ды. Те­ге­ләр­нең бер­се та­гын да өс­тәп куй­ды:

— Ко­мы ко­е­лып бет­кән, әле һа­ман да өй­рәт­кән бу­ла, кар­га!..

Бу сүз­ләр­дән әби­нең тез бу­ын­на­ры һәм кул­ла­ры гы­на тү­гел, хәт­та авы­зы бе­лән ия­ге дә дер-дер ки­лә иде­ләр. Әгәр Сол­тан аны кул­ты­гын­нан ыч­кын­дыр­са, та­ра­лып кы­на ки­тә­чәк.

Исе­рек­ләр­дән исән-имин ко­ты­лу өчен алар сүз­сез ге­нә бер ара юл уз­ды­лар. Һич­нәр­сә­гә исе кит­мә­гән ка­ра һәм ак “Вол­га”­лар әр­ле-бир­ле оча тор­ды­лар. Арырак кына “кызыл яка” үз рәхәтендә басып торган хәлендә калды. Әби, тук­талып, ял­кын­сын­ган йө­рә­ге­нә ял бир­де. Әм­ма Сол­тан­ны җи­бәр­мә­де, чы­тыр­дап ябыш­кан хә­лен­дә:

— И ба­лам, рәх­мәт ин­де, Хо­дай тә­га­лә яр­дә­мен­нән таш­ла­ма­сын,— дип те­ләк те­лә­де.— Фа­ти­рым бар иде, ме­нә шу­шы­лар төс­ле исе­рек күр­шем ян­дыр­ды. Кыш ур­та­сын­да урам­да кал­дым. Го­ме­рем буе Пара­ха­вай­да эш­лә­гән идем. Кы­рык биш ел бит, кы­рык биш ел. Көн дә ме­нә шу­лай ки­ләм дә, ишек­лә­ре са­ен йө­рим. Ышан­дыр­мый­лар, бәб­кәм, юк, ди­ләр. Ти­еш тү­гел, имеш. Бер ба­шым бит мин. Аны кай­лар­га ил­теп са­лыйм. До­ку­мент­ла­рым да ян­ды шул. Пин­сә­ме дә бир­ми­ләр. Ни­гә кил­ми бу үлем? Кай­лар­да гы­на ада­шып йө­ри икән? Кү­мү­чем дә бул­мас ин­де, эт­ләр ашар ми­кән­ни?..

Шу­шы хә­лен­дә бу әби­не кал­ды­рып кит­сә, уңай­сыз иде. Ятим­лек га­за­бын чик­кән ке­ше­дән дә ка­дер­сез зат юк ин­де дөнья йө­зен­дә.

— Ә­би, оза­тып ку­яр­га­мы үзе­гез­не?

Сол­тан­ның со­ра­вы аңа кы­зык ке­бек то­ел­ды, ах­ры­сы, соң­гы көн­нәр­дә бе­рен­че тап­кыр ел­маюы бул­ган­га­дыр, оял­ган­дай ит­те. Шулай да кеткелдәп көләргә җыенды бугай, каһкаһа килеп алгандай иде. Әмма шунда ук тыны ябышты һәм, таяклы кулы белән күкрәген тотып, авыр сулышына ияртеп төкереген йотты. бераздан, тыны кайтып, әйтә куйды:

— Кая оза­тыр­сың икән, бәб­кәм? Кай­тыр җи­рем юк шул. Ме­нә, аяк­ла­рым­ны язар­мын да, та­гын туп­са­ла­ры­на ба­рып ба­сар­мын. Ка­бул итәр­ләр әле. Ми­ңа бит күп ки­рәк­ми. Карт­лар йор­ты да җи­тә. Бе­рәр урын бир­мәс­ләр­ме икән?

— Ба­ла­ла­рың кая соң, әбе­кәй?

— Ба­ла­ла­рым­мы? Ә, ба­ла­ла­рым... Бер­се­— е­рак­та, Кы­тай чи­ген­дә, әфи­сәр... Үз яны­на алып ки­тәм ди дә, ан­да ми­ңа ни кал­ган? Туф­ра­гым мон­да ми­нем...

— Ә ке­че­се?

— Нәр­сә­нең ке­че­се?

— У­лы­гыз­ның, дим, әбе­кәй...

— Аны­сы, бәб­кәм, “бес­бис­тим про­пам­ши” ата­ла. Ма­ри­да ур­ман ки­сә ди­гән­нәр иде, агач бас­кан­дыр­мы, кай­тып кү­рен­гә­не юк. Ә олы улым, нәкъ си­нең төс­ле, ба­һа­дир гәү­дә­ле, ал­тын ука­лы па­гун­нар та­гып йө­ри. Ме­нә, фо­то­сы да бар... Хәзер...

Сү­зе­нең дә­ли­ле өчен дип әби шун­да ку­лын иске һәм затсыз пәлтәсенең түш кесәсенә ты­га баш­ла­ды. Сол­тан аны тук­та­тыр­га бик те­лә­сә дә, ин­де соң иде.

— Гел ге­нә дә үз яным­да йөр­тәм. Ян­гын­нан да алып кал­дым, күк­рә­ге­мә ку­еп ят­кан идем... И, ба­лам, ме­нә ул, бөр­те­гем ми­нем...

У­лы­ның фо­то­сын әби ирен­нә­ре­нә ти­дер­де. Яра­тып үп­кән­дәй ит­те. Әм­ма Сол­тан­га күр­сә­тер­гә оны­тып, үз уры­ны­на ки­ре яше­реп куй­ды.

— Гел дә ае­рыл­мыйм улым­нан...

А­лар та­гын бе­раз бар­ды­лар. Ан­нары әби аны Мә­га­риф ми­нистр­лы­гы­ның олы пы­я­ла ишек­лә­ре ягы­на таба тарт­ты. Алар, эчкә таба узып, Мил­ли мә­га­риф инс­ти­ту­ты­ның га­җә­еп җы­лы һәм ты­ныч, ка­раң­гы ко­ри­до­ры­на кер­де­ләр. Ан­да урын­дык­лар да бар икән. Әби шун­да ба­рып утыр­ды да:

— Мон­да ка­лып то­рыйм, төш­ке аш­ла­ры бе­тү­гә, та­гын ишек­лә­ре тө­бе­нә ба­рып ба­сар­мын, Ал­ла бо­ер­са!— дип, Сол­тан­ның беләген ирек­ле ит­те.

Җай­сыз та­выш­лы бер ха­ным­ның:

— Те­ге әби та­гын мон­да ке­реп утыр­ган ин­де, чәй эчер­тим­ме әл­лә үзен?— ди­гән сү­зе ише­те­леп кал­ды.

“Бо­лар бе­ле­шеп бе­тер­гән­нәр икән, рәх­мәт яу­гы­ры!”— Солтан шу­шы уе бе­лән үз юлын дә­вам ит­те. Ми­нистр­лык­та бул­ган сөй­лә­шү­нең җан­га тәэ­си­ре инде сүл­пән­лән­гән, тү­рә кар­шын­да йом­шар­ган акы­лы да хәзер ны­гый төш­кән иде ин­де.

Инс­ти­тут­та һәр­кем үз эше бе­лән мәш­гуль иде­ләр. Сол­тан­ның тор­мы­шын­да үз­енчәлекле бер ва­кый­га бул­ган­лы­гын уй­ла­ры­на да керт­ми­чә, га­дәт­лә­рен­чә җы­лы исән­лә­шеп ал­ды­лар. Аның кай­да йөр­гән­ле­ге, ба­шын­да нин­ди ни­ят­лә­ре бар­лы­гы әле­гә һич­кем­не кы­зык­сын­дыр­ма­ды. Хә­ер, сер­лә­рен чи­шеп таш­лар­га Сол­тан үзе дә ашык­ма­ды. Әү­вә­ле фән­ни җи­тәк­че­сен кө­тәр­гә уй­ла­ды. Аңа бар­сын да сөй­ләп бир­ми­чә то­рып, кем бе­лән дә ки­ңә­шү ита­га­те­нә хи­лаф икән­ле­ген кү­ңе­ле бе­лән тоя иде ул.

Бе­раз кап­ка­лап та ал­ды­лар. Хез­мәт­тәш дус­ты Га­лим аны, га­дә­тен­чә, хуш ис­ле яф­рак­лар са­лы­нып тө­нә­тел­гән тат­лы чәе, бал-ши­кә­ре, тәм-то­мы бе­лән сый­ла­ды. Мат­бу­гат мә­ка­лә­лә­ре ха­кын­да әң­гә­мә ко­рып, ра­ди­о­дан тап­шы­рыл­ган соң­гы хә­бәр­ләр­гә үз­лә­рен­чә шә­рех­ләр бир­де­ләр. Ул ара­да бүл­мә­гә мөх­тә­рәм про­фес­сор На­ил Фа­тый­хо­вич ки­леп кер­де. Ат ялы­дай ка­лын һәм шо­ма чәч­лә­рен арт­ка чө­еп таш­лап, эш то­ры­шын бе­ле­шә баш­ла­ды.

Гыйль­ми шу­ра уты­ры­шын­нан кайт­кан икән. Бү­лек эше­нә юга­ры бәя бир­гән­нәр. Шун­лык­тан кә­е­фе та­гын да ях­шы бу­лып, кү­ңел кү­тә­рер­лек ягым­лы сүз­ләр сөй­лә­де, ан­нан соң ишек­кә та­ба бо­рыл­ды. Ар­тын­нан чыга ба­рып, Сол­тан:

— Рөх­сәт ит­мәс­сез­ме, На­ил Фатыйхович, сез­гә ке­реп чы­гар­га?— дип үтен­де ул, бер дә әллә нәрсә булмагандай. Шулай гадәти төстә сөйләшеп-киңәшеп алуны алдан ук ниятләп куйган иде.

— Бер тү­гел, биш тап­кыр да мөм­кин. Йо­мы­шы­гыз төш­кән са­ен да ярый,— ди­де про­фес­сор, уе­нын чын­га ку­шып.

Бу аның көн­дә­лек тор­мыш­та сөй­лә­шү га­дә­те иде.

П­ро­фес­сор­ның ар­тын­нан ук Сол­тан ияр­мәк­че бул­ды, әм­ма На­ил Фа­тый­хо­вич­ның бү­тән хез­мәт­кәр­ләр яны­на ке­реп, эшләренең торышын белешер­гә ни­я­те барлыгын аң­ла­гач, бу уен­нан ки­ре кайт­ты. Бу­ша­га­нын тү­зем­сез­лек бе­лән көт­те. Ише­ге­нә бер­ни­чә тап­кыр ки­леп ша­кы­ды, әм­ма чакырып дәшүче бул­ма­ды. Ос­таз­ның Гыйль­ми шу­ра­дан алып кайт­кан кә­е­фе бү­лек­кә та­ра­лып өл­гер­гән­лек­тән, һәр­кем­нең кү­ңе­ле шат иде. Ба­ры тик Сол­тан гы­на үз хәс­рә­те эчен­дә гиз­де. Бүл­мә­се­нә ке­реп, эше­нә то­ты­нып ка­ра­ды, тик фай­да­сы бул­ма­ды. Кү­ңе­лен­дә бү­тән уй­лар кай­нау сә­бәп­ле, зи­һе­нен җы­еп, бер нок­та­га тө­би ал­ма­ды.

Тә­рә­зә­ләр­гә кыш­кы кич­нең ты­гыз ка­раң­гы­лы­гы кап­ла­нып ки­лә иде ин­де. На­ил Фатыйхович та­гын ишек­тән кү­рен­де һәм:

— Сол­тан Габ­дел­җә­ләй улы­ның сү­зе бар иде бу­гай?— дип га­дә­тен­чә ша­яр­тып ал­ды.— Ке­реп чык­мас­сыз ми­кән, Сол­тан әфән­де Кә­ри­мов, ва­кы­ты­гыз бул­са, ди­гә­небез.

— Ә­йе-әйе, На­ил Фатыйхович... Рөх­сә­те­гез­гә кү­рә, ке­рер­гә­ме соң әл­лә?

Сол­тан­ның ша­яр­туы уңыш­лы ба­рып чык­ма­ды. Дө­рес­рә­ге, аның сүз­лә­ре­нә игъ­ти­бар итү­че дә бул­ма­ды.

П­ро­фес­сор­ның киң өс­тә­ле төр­ле кә­газь­ләр һәм ка­лын пап­ка­лар ба­сы­мын­нан сы­гы­лып то­ра иде. Әм­ма На­ил Фатыйхович алар ар­ты­на ба­рып утыр­ма­ды, ир­ке­нәер­гә те­ләп­ме, төр­ле ки­ңәш­мә­ләр­дә бү­лек хез­мәт­кәр­лә­ре­нең җы­е­лыш ко­ра тор­ган озын өс­тәл янын­да урын ал­ды. Ә Сол­тан­га кар­шы як­тан урын­дык тәкъ­дим ит­те.

— Тың­лыйм сез­не... Бе­рәр кы­ен­лык­ка оч­ра­ды­гыз­мы әл­лә? Йө­зе­гез­дән шат­лык бил­ге­лә­ре кач­кан.

На­ил Фатыйхович­ның ми­һер­бан ия­се икән­ле­ген күр­сә­тү­че үтә ягым­лы ка­ра­шын­нан Сол­тан­ның күз­лә­ре­нә авыр­лык иң­де, шун­да, ник­тер кы­ен­сы­нып, га­еп­ле ке­ше төс­ле ба­шын са­лын­дыр­ды. Һәр­кем­нең хә­ле­нә ке­рә бе­лү, ял­гыш­ла­рын га­фу итү про­фес­сор­ның төп сый­фа­ты икән­ле­ген бе­леп ал­ган хез­мәт­кәр­ләр­нең ка­йсы­бер­лә­ре, форсатны калдырмый, фай­да­ла­ну җаена керешә торган иде­ләр. Сол­тан үзе дә ва­кы­ты-ва­кы­ты бе­лән алар­га ияр­гә­нен си­зе­неп ала, әмма тиз­рәк има­нын яңар­тырга ашыга. Ан­нан соң, ин­де хез­мәт­ләр­не тап­шы­ру та­ләп ите­лә баш­ла­гач, ан­дый­лар: “На­ил Фатыйхович ар­ты­гын та­ләп итә”,— дип зар­ла­ныр­га то­ты­на­лар һәм, үз­лә­рен һәр­ва­кыт­та­гы­ча дө­рес­кә чы­га­рып, ка­нә­гать­сез­лек бел­де­рү­не га­дәт­лә­ре­нә кер­тә­ләр иде. Бу ял­кау­лар­га ар­ка­ла­нып, ул ара­да про­фес­сор­ның дош­ман­на­ры баш кү­тә­рә­ләр. Ә фән дөньясында гыйльми принципларда каршылыклар гына түгел, шәхси дошманлык сөременә бирелүчеләр дә җитәрлек.

Дош­ман­нар ди­гән­нән, кем­нең юк ин­де алар. Әм­ма На­ил Фатыйхович ке­бек ке­ше­нең бу­лыр­га ти­еш тү­гел иде сы­ман. Бәл­ки Сол­тан­ның үзе­нә ге­нә шу­лай то­е­ла­дыр. Дөнь­я­лык­ны гө­наһ­лар­сыз үтү мөм­кин­ме соң? Шу­ның ке­бек, дош­ман­нар­сыз яшәү дә ты­ныч­ла­ну­га, сак­сыз­лык­ка ки­те­рә тор­ган­дыр бәлки? Әмма фәнне оппонентларсыз алга үстереп булмый. Галимнәр мавыгучан шул алар. Шуңа да ялгышуларын сизенми дә калалар. Тагын шунысы да бар бит әле аның: фән үсә тора, кичә генә яңалык булып тоелганы бүген инде күптәнге хакыйкать төсен ала, иртәгә ул тагын да алгарак китә. Әмма гыйлем үзенең үткәне, ачышларының тарихыннан башка яши алмый. Болар гадәти хакыйкатьләр.

— Ә­йе, Сол­тан Габ­дел­җә­лә­е­вич, сү­зе­гез бар иде төс­ле?

— Сүз, дип ин­де, ки­ңә­шер ке­шем бул­ма­ган­га­дыр, На­ил Фатыйхович, сез­нең бе­лән бү­ле­шә­се ит­тем.— Сол­тан нәр­сә­дән баш­лар­га бел­мә­де, төр­ле ва­ри­ант­лар­да, ар­кы­лы­сын буй­га бу­тап, шу­шы әйт­кән­нә­рен ка­бат­ла­ды. Күңеле тулы борчылулар икәнлеген сиздерергә теләмәде. Про­фес­сор исә, ул ара­да тү­зем­сез­лә­неп, ан­сын-мон­сын уй­лап өл­гер­де. Галимнәрнең, эштән гайре, га­и­лә­се дә бар бит әле, алар бе­лән­ме бе­рәр хәл бул­ган?

Гомуми сүзләрне озак сөйләгәненнән соң гына Сол­тан әйтәсе фи­кер эзе­нә төш­те, конкретлыкка күчте. Сүз­лә­ре бер-бер арт­лы үз­лә­ре тә­гә­рә­де­ләр. Ул бү­ген ми­нистр­лык­ка ча­кы­ры­лу­ын, ан­да Һарун Ба­ри­е­вич­ның ни­ләр әйт­кә­нен бә­ян кыл­ды. Әгәр му­зей­га мө­дир бу­ла­рак күч­кән­дә, эш­не оеш­ты­рып алып кит­сә, про­фес­сор­ның бү­ле­ге өчен дә уңай­лык­лар ту­а­ча­гын чын кү­ңе­лен­нән ыша­нып сөй­лә­де. Те­ге дүрт ма­ши­на ха­кын­да да, җит­мә­сә, хәт­та ва­тыл­ган йөк ма­ши­на­сы ту­рын­да­гы кыйс­са­ны да те­ле­нә ал­ды. Гыйль­ми шу­ра­дан кайт­кан­нан бир­ле мон­дый баш ка­тыр­гыч сүз­не ишет­кә­не юк­лык­тан, На­ил Фатыйхович ап­ты­раб­рак кал­ды. Киң маң­га­е­ның сыр­ла­ры та­гын да ти­рә­нәй­де­ләр, йө­зе­нә бор­чы­лу са­ры­лы­гы йө­гер­де. Шу­шы ва­кыт­та: “Сол­тан улым, ни җит­ми ин­де без­дә си­ңа? Эшең­— ях­шы, уры­ның— җы­лы­да. Хә­зер өл­кән фән­ни хез­мәт­кәр дә­рә­җә­се­нә иреш­тең. Док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­сен язып, иң яшь га­лим бу­ла­сы гы­на бит ин­де үзе­ңә. Таш­ла, ан­дый тәкъ­дим­нәр бик күп ки­лер әле. Ях­шы­ра­гын сай­лар­сың”,— ди­я­се кил­де. Шу­лай ук ка­пылт кы­на әй­теп таш­лар­га да те­лә­мә­де.

Әң­гә­мә­дәш­ләр ара­сын­да ва­кыт­лы­ча тын­лык ур­наш­ты. Наил Фатыйховичны ничә тапкыр олы урыннарга, югары дәрәҗәләргә куярга теләп кыстадылар. Аңа ясалган тәкъдимнәрне башкалар биш куллап кабул итә тордылар. Әгәр искә ала китсә, бүгенге көндә ул инде мәртәбәле министр булып утырыр иде. Әмма фәнне ташлый алмады, калдырырга теләмәде. Ә Солтанга ни дия ала? Ул аны ничә тапкыр андый адымнан саклап калган иде бит инде. Элек тыңлаучан иде. Хәзер? Менә бит аны нинди олы перспектива көтә!

Бу юлы­ На­ил Фатыйхович нык­лы ка­ра­га ки­лә ал­ма­ды. Яңа урын­да Сол­тан­ның бә­хе­те бәл­ки әле та­гын да гөр­ләп чә­чәк ата баш­лар? Яшь бит ул. Ка­нат­ла­ры­на ны­гу ки­рәк. Ә музейда мө­дир­лек аңа нәкъ ме­нә шул мәй­дан­ны би­рәчәк түгелме? Ке­ше­ләр бе­лән та­гын да ты­гыз­рак ара­ла­шып, тү­рә­ләр ти­рә­сен­дә йө­реп, алар­ның һәр сү­зе­нең дә дө­рес һәм мәгъ­нә­ле тү­гел­ле­ген тө­ше­нә баш­лар. Әм­ма фән? Аңа да егәр­ле зат­лар, чын кү­ңел­дән җи­ге­леп эш­ләү­че­ләр ки­рәк. Сол­тан мо­ңа ка­дәр үзен нәкъ шун­дый ке­ше­ләр­нең бер­се итеп күр­сәт­кән­дәй иде. Дө­рес, тар­кау­лык, те­ма ар­тын­нан куу, бер­сен баш­лап, тә­мам эче­нә ке­реп ки­тә­се урын­га, аны өс­тән ге­нә тик­ше­реп, тиз ара­да тө­гәл­ләп, икен­че­се­нә алы­ну ке­бек йом­шак­лык­ла­рын про­фес­сор кү­реп-си­зе­неп, мөм­кин ка­дәр ту­ры юл­га кай­та­рыр­га ты­ры­ша тор­ган иде. Кая аш­кы­на егет? Бу сый­фат­ла­рын яшь­лек ха­та­ла­ры­на са­нап, га­фу да итә, ашык­мас­ка ки­ңәш­лә­рен дә би­рә иде Наил Фатыйхович. Күр ин­де, эш­ләр кая та­ба китеп ба­ра­лар... Заманасы башка төрле шул, заманасы. Фәннең кирәклеге-юклыгы мәсьәләсендә бәхәс була алмый, әмма соңгы айларда гына ничәмә-ничә фәнни-тикшеренү институты ябылды, күпме галимнәрне, югары квалификацияле инженерларны базарларга чыгарып “түктеләр”. Иртәгә шундый ук хәл Наил Фатыйхович һәм ул эшләгән институт өстеннән каток кебек таптап, тигезләп үтмәс дип кем әйтә ала?

— Мин күп­тән ни­дер си­зе­нә, сез­не кү­реп алыр­лар да, төр­ле тәкъ­дим­нәр бе­лән ба­шы­гыз­ны ка­ты­ра баш­лар­лар дип уй­лый, шул көн­нең ки­лү­ен­нән кур­ка идем,— дип про­фес­сор сүзгә керешеп, күп­тән бо­лай бор­чыл­ма­ган­дыр, бе­раз кай­нар­ла­нып сөйләп тә ал­ды.— Тәкъ­дим­нә­рен ка­бул да ит­кән­сез­дер әле. Әм­ма ышан­мыйм, ул ка­дәр ма­ши­на­ла­ры бар­мы икән ул Әдә­би му­зей­ның?.. Хәер, хик­мә­те ан­да да тү­гел, бү­тән­дә! Фән өчен дә­вам­чы­лык, тра­ди­ци­я­ләр­не югалт­мый­ча, баш­лан­ган эш­не ахырына җиткерү, ла­ек­лы ал­маш үс­те­рү... Аң­лый­сыз бу­лыр... Фән үсе­ше да­и­ми алып ба­рыл­сын ди­сәк, зур ха­та­лар­дан сак­ла­ну, алар­га юл куй­мау, юнә­леш­не югалт­мау ти­еш­ле. Га­лим­нәр бер көн эчен­дә, нин­ди ге­нә та­лант­лы ке­ше бул­ма­сын­нар, ту­мый­лар да үсмиләр шул... Фән ке­ше­сен ел­лар буе игъ­ти­бар кү­зе ас­тын­да тәрбияләргә, әйтер идем, барлыкка китерергә ки­рәк. Әгәр дә тра­ди­ци­я­ләр сак­лан­ма­са, элек­ке ка­за­ныш­лар­га әһә­ми­ят би­рел­мә­сә, ә та­гын да дө­рес­рә­ге, ла­ек­лы ал­маш хә­зер­лән­мә­сә... Ин­де ны­гып кы­на ки­лә баш­ла­ган сез­нең ке­бек яшь кадр­лар... Әйе-әйе, яшь­ләр чит­кә ка­ча баш­ла­са­лар, фән­нең ки­лә­чә­ге бар дип ни­чек уй­лар­га мөм­кин?..

На­ил Фатыйхович­ның чын мәгъ­нә­сен­дә ата­лар ке­бек бор­чы­луы иде бу. Инс­ти­тут җи­тәк­че­ле­ге ал­дын­да соң­гы ва­кыт­лар­да ул бер­ни­чә тап­кыр­лар нәкъ ме­нә шу­шы мәсь­ә­лә­ләр­не кү­тәр­де. Га­лим­нәр­гә, биг­рәк тә яңа кал­кы­нып ки­лү­че яшь һәм ыша­ныч­лы бу­ын­га иҗ­ти­ма­гый як­тан як­лау хө­күмәт та­ра­фын­нан бу­лыр­га ти­еш­ле­ген кат­гый дә­лил­ләр бе­лән рас­лап мат­бу­гат­та да чы­гыш­лар яса­ды. Бо­лар­га җа­вап итеп, инс­ти­тут­та соң­гы ел­да гы­на да кис­кен үз­гә­реш­ләр кү­рен­де. Фән­ни хез­мәт­кәр­ләр­нең хез­мәт ха­кын кү­тә­рү ди­сең­ме, тех­ник яр­дәм­че ча­ра­лар кер­те­лү ди­сең­ме, баш­ка­сы­мы— бо­лар бар­сы да про­фес­сор­ны ку­ан­ды­ра иде­ләр. Иң кирәге, институтның ишегенә аркылы такта кактырмауда беренчеләрдән булып ул тырышты. Азмы болар? Әм­ма ул, үз ягыннан, болар белән генә канәгатьләнә алмый, гыйль­ми эз­лә­нү­ләр өчен мәй­дан­нар киң­рәк ачы­лу­ны та­ләп итәр­гә әзер, әйе, бү­ген дә әзер.

— У­рын кү­чү­е­гез ми­ңа бер дә оша­мый, нык­лап уй­лан­ган га­мәл дип әй­тә ал­мыйм...

На­ил Фатыйхович ме­нә шу­шы мәл­дә ка­би­не­тын­нан Сол­тан­ны сө­реп чы­га­рыр­лык дә­рә­җә­гә кил­гән иде. Гү­я­ки ул хә­зер үк кү­тә­ре­леп, кы­зу­лык бе­лән уку­чы­сы­ның яка­сын­нан ала­чак: “Йөр­мә әле, энем, баш бу­тап!“— дип ишек­тән оза­та­чак һәм дөрес тә эш­лә­я­чәк иде. Әм­ма замананың четерекле булуын искәреп, алай итү­не ки­рәк­сен­мә­де. “Бәлки егеткә бәхет елмайгандыр? Иртәгә замана үзгәрер әле дип булмый. Дөньялар утырганчы, тәртипкә кергәнче шул музейда мөдир булып эшләп торсын. Аннары кире кайтарырбыз!”— дигән фикергә дә килде. Тик канәгатьсезлеге китмәде.

Сол­тан өчен бу ми­нут­лар­да җи­тәк­че­се На­ил Фатыйхович кыз­га­ныч ке­бек то­ел­ды. Әгәр дә тәкъ­дим ител­гән урын­га күч­сә, про­фес­сор нигәдер ятим ка­лыр төс­ле иде аңа. Әм­ма мө­дир­лек­тән баш тар­туы да ах­мак­лык бу­лыр сыман. Аның бит үсәсе килә, үсәсе! Нигә җитәкчесе шуны да аңламый. Әллә соң үсүен теләмиме? Булыр да!

Шунда Сол­тан үзен ике ут ара­сын­да кал­ган­дай той­ды. Министрлык тәкъ­дим­ен сан­га сук­ма­са, аңа әле кай­чан шу­шы­лай офык ачы­лыр? Нигә бу хакта уйламый Наил Фатыйхович? Нигә аны үстерәсе килми? Солтан урынында башка берәү булса, ул аңарга шушылай киртә булыр идеме? Институтка, бүлеккә килүчеләр, озак еллар эшләгәннән соң китеп баручылар моңа кадәр аз булмады. Кайсысының үсешенә, канатланып очуына Наил Фатыйхович киртә булды? Юк! Андый вакыйганы Солтан хәтерләми. Ә менә нәкъ менә аңа, аның карьерасына ни өчен каршы килә? Бу хәл беренче тапкыр гына түгел бит!

Әгәр дә инс­ти­тут­тан кит­сә, фән­нән ае­рыл­ды ди­гән сүз. Солтан бу хакта да уйланмады түгел. Гыйль­ми эз­лә­нү­ләр өчен та­би­гый сә­ләт һәм ты­рыш­лык­тан гай­ре җит­ди фән­ни мөхит­нең бу­луы шарт. Мо­ны күп­ләр ис­лә­рен­нән чы­га­ра­лар, шул сә­бәп­ле ка­ты ял­гы­ша­лар. Гыйль­ми да­и­рә­нең ни­ка­дәр киң һәм күп кыр­лы бу­луы фән­ни ачыш­лар­ның да ти­рән­ле­ген тәэ­мин итә.

— Я­рар, ки­ңә­шем­не тот­ма­сы­гыз­ны бе­ләм. Шу­лай да мин сез­гә, ту­ры­сын әй­тим, Сол­тан Габ­дел­җә­лә­е­вич, ки­лә­чәк­тә ме­нә шу­шы бү­ле­ге­без­не җи­тәк­ләр­сез дип өмет­лә­неп, хәт­та ыша­нып ук то­ра идем.

П­ро­фес­сор­ның бу сүз­лә­ре кү­ңел тү­рен­дә төр­ле уй­ла­рын куз­гат­са да, Сол­тан­ның акы­лын ны­гы­та ал­ма­ды. Ул чын мәгънәсендә киреләнә башлады. Аны гүя алыштырып куйганнар, йөрәгенә карьерист җене кереп ояларга өлгергән иде. Шунлыктан бу юлы Наил Фатыйховичның сүзләренә үртәлеп куйды. Та­гын да ни­чә ел­лар үсү мөм­кин­ле­ге чы­гу өме­тен­дә кал­ыйммыни дигәндәй аңарга кырыс караш ташлады. Бо­лай да мон­да карьера агачының очы тү­шәм­гә менеп ти­де, терәлде тү­гел­ме соң? Чакырылган урынга китсә, үзе күз, үзе каш бу­ла­чак. Бе­рәр нәр­сә язар­га ту­ры кил­сә, сәр­кә­ти­бен ча­кы­рып алыр да әме­рен би­рер, әй­теп ке­нә ба­рыр. Ул ара­да ма­шин­ка­да бас­ты­рып, әзер­ләп үк кер­теп тә би­рә­чәк­ләр. Те­лә­сәң, ро­ман әвәләп ташла, теләсәң— фәнни монография!.. Ме­нә рә­хәт, ме­нә җән­нәт... Мон­да кал­са, һа­ман да кул­дан язып, ма­шин­ка­да бас­ты­рыр­га чи­ра­тын кө­теп го­ме­ре уза­чак. Ул компьютерлар хакында сөйлиләр дә бит, кайчан була әле алар. Имеш, персональ, һәр галим өстәленә куелачаклар. Белмим, ун-егерме елсыз тәтерме икән?

Фи­кер үл­чә­ве­нең авыр тә­лин­кә­лә­ре әле бер яка, әле икен­че­се­нә авы­шып, Сол­тан­ны тә­мам ал­җыт­кан һәм то­е­мын адаш­тыр­ган иде. Ал­тын тау­ла­ры ук бул­ма­са да, тү­рә­нең аңа күп нәр­сә­ләр вәгъ­дә итүе, әл­бәт­тә, тор­мыш юлы шул як­ка бо­ры­лу өчен бер этәр­геч хез­мә­тен баш­кар­ды. Әгәр дә ялын­ды­ра кал­са, та­гын да фай­да­га бул­мас иде­ме? Юк­тыр. Из­ге урын буш тор­мас. Бер яктан, заманасы, икенче яктан, карьера, үсеш...

На­ил Фатыйхович бе­лән ки­ңә­шү­е­нең нә­ти­җә­се шу­ңа ки­леп те­рәл­де: әгәр дә Сол­тан­ның ни­я­те бар икән, аны мон­да тот­ып кала алмаячак икән ул. Яңа уры­нын ошат­ма­са, те­лә­сә кай­сы ва­кыт­та ки­ре әй­лә­неп кай­та ала­чак, аны ике кул­лап ка­бул итә­чәк­ләр. Бу турыда шикләнмәсен!

— Га­и­лә­гез бе­лән сөй­ләш­те­гез­ме соң? Нәр­сә ди­яр­ләр? Ми­нем сү­зем­не ишет­те­гез, ка­бат­ла­ну­ның ки­рә­ге юк. Шу­лай да... Та­гын бер кат уй­лап ка­ра­са­гыз, на­чар бул­мас...— На­ил Фатыйхович­ның кә­е­фе кы­рыл­ган, кү­ңе­ле как­шап өл­гер­гән иде. Сол­тан­ны ул акыл­лы дип бел­де һәм шу­шы­лай чит оя­га бик җи­ңел ге­нә кү­ңел са­ла­ча­гын көт­мә­де. Са­ты­лу бит бу, чын­нан да са­ты­лу! Акылсызлык!

— Ва­кыт аз шул...

Сол­тан­га ак­лан­мый мөм­кин тү­гел иде. Про­фес­сор­ның кә­е­фе кы­рыл­ган­лы­гын һәм бу ми­нут­та нәр­сә­ләр уй­лар­га мөм­кин икән­ле­ген ул күз ал­ды­на бик дө­рес ки­тер­де. Ни­чә ел­лар ос­та­зы­ның кул ас­тын­да эш­ләү чо­рын­да нин­ди­ле­ген һәм кемлеген та­нып бе­лер­гә ге­нә ти­еш иде ин­де.

— Җа­ва­бын кай­чан би­рер­гә куш­ты­лар соң?

— Ир­тә­гә, ир­тән­ге си­гез­дә үк ки­леп әй­тер­гә...

Сол­тан­ның бу сүз­лә­рен ише­тү­гә, На­ил Фатыйхович бө­тен­ләй үк ап­ты­рап кал­ды. Мон­дый ашы­гыч­лык сә­бәп­сез ге­нә бул­мый. Аның ар­тын­да бер-бер хик­мәт ятар­га мөм­кин. Ях­шы тәкъ­дим булу, перспектива оч­ра­гын­да да уй­ла­ныр­га, ни­ят­лә­нер­гә һич югы бер ай ва­кыт би­рә­ләр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: