КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 54 страница

Шулай да ул башкача фикер дигәне шушы утырыш вакытында кинәт туды: әгәр дә Гали Гәрәевичка яңа бүлек оештырсалар, бүре дә тук була, сарык та исән кала түгелме соң? Гадел хөкемдарлар шуңа тырышмаганнармы? Әмма бераз соңгарак та калмаганмы?

На­ил Фатыйхович һәр со­рау­га үз ягын­нан җа­вап би­рә бар­ды. Те­ге яки бу те­ма­ны эш­ләү­дә кат­наш­кан га­лим­нәр­нең бар­сын­нан да бе­рәм­тек­ләп ди­яр­лек аң­лат­ма­лар алын­ды һәм җи­тәк­че­ле­кнең шәхси ро­ле, ярдәм дәрәҗәсе бил­ге­лән­де. Бу як­тан чы­гып ка­ра­ган­да, га­еп­лә­нү­че про­фес­сор­ның ха­та­ла­ры та­был­ма­ды кебек. Бү­лек­тә эш­лән­гән те­ма­лар­ның фор­маль як­тан гы­на да ба­ры­бер җи­тәк­че­се На­ил Фатыйхович бул­ган­лы­гы һәр­кем­гә ачык бил­ге­ле иде. Шун­лык­тан Га­ли Гә­рә­е­вич төр­ке­ме кы­ен хәл­дә кал­ды. Ши­ка­ять­лә­рен­дә­ге га­еп­ләү­лә­ре бө­тен­ләй үк рас­лан­ма­ды ди­яр­лек. Дө­рес, әгәр дә те­лә­ген­дә бул­са, Риз­ван Ха­фи­зо­вич үз по­зи­ци­я­сен үз­гәр­тер­гә дә мөм­кин иде. Инс­ти­тут аның ка­ра­ма­гын­да, те­лә­сә кай­сы га­лим­не эшен­нән азат итәр­гә, фән­ни хез­мәт­лә­рен­нән ка­нә­гать­сез­лек бел­де­рер­гә аның кө­чен­нән ки­лә тү­гел­ме?

Әгәр дә шушы гаугачыларны бергә җыйнап, Гали Гәрәевичка бүлек ачканда, ахыры нәрсә белән бетәр? Бу сорау да Институт директоры Ризван Хафизовичны борчып алды. Үзен бик яхшы җитәкче һәм стратег буларак белгән кешегә бер-бер карарга килү әллә ни авыр түгел иде. Әмма гаугачылар бүлеге, әгәр дә аны ачсалар һәм Гали Гәрәевичны аңарга баш итеп куйсалар, үз эчләрендә талашып-бозылышып бетмәсләрме? Кем белә, бәлки алар монолит бер коллектив булып алырлар. Һәрхәлдә Наил Фатыйхович кул астында эшли алмаячаклары көн кебек ачык.

Ризван Хафизович үз акылына сөенә бирде: дөрес карарга килеп җиткән икән ул! Наил Фатыйхович җитәкләгән бүлекне таркатырга, икегә аерырга, берсенә аның үзен җитәкче итеп калдырырга, икенчесенә Гали Гәрәевичны куярга. Гауга да сүнәчәк, бәхәсләр дә бетәчәк. Фәндә өйрәнәсе, тикшерәсе мәсьәләләр җитәрлек. Барысына кул һәм кадрлар гына җитеп бетми. Ә монда вакыйгалар үзләре шушыны таләп итә.

Ризван Хафизовның йөзе яктырып китүне утырыштагылар һәммәсе дә тойды. Берәүләр аны Наил Фатыйховичны батыручылар өчен сөенә дип кабул итте, икенчеләре киресенчә уйлады. Әмма директорның кайгысы башка икәнлеген сиземләве бик авыр иде.

На­ил Фатыйхович­ны ар­гу­мент­ла­ры бе­лән як­лап чы­гу­чы­лар бер Сол­тан Кәбиров кы­на тү­гел, Са­бир Каш­фи­е­вич һәм Са­мат Ша­ки­ро­вич та иде­ләр. Ул ва­кыт­лар­да Са­бир Кәш­фи­е­вич инс­ти­тут­та дә­рә­җә ка­зан­ган, ни­чә ел­лар рәттән ком­му­нист­лар пар­ти­я­се­нең бю­ро рә­и­се бу­лып сай­лан­ган, проф­со­юз­ны да җи­тәк­лә­гән ыша­ныч­лы ке­ше­ләр­нең бер­се иде. Шун­лык­тан аның һәр сү­зе­нә игъ­ти­бар­лык күр­сә­тер­гә мәҗ­бүр булдылар. Га­ли Гә­рә­е­вич әү­вә­ле аны үз ягы­на ау­да­рыр­га ты­ры­шып ка­ра­са да, ба­рып чык­ма­ды. Са­бир Кәш­фи­е­вич­ның җи­тәк­че­ләр­гә, нин­ди­лек­лә­ре­нә ка­ра­мас­тан, яла­гай­лык итүе һәм ярар­га ты­ры­шуы бил­ге­ле факт иде. Шун­лык­тан аны Га­ли Гә­рә­е­вич төр­ке­мен­дә башта ук бик өнәп бе­тер­мә­де­ләр. Сабир Кәшфиевич алардан бик тиз тайпылды һәм үз­лә­ре­нең эре­лек­лә­ренә зарлансыннар, араларына кертә алмауларына шул ко­ма­чау ит­те дигән фикер белән яши башлады. Әмма гаугачылар үзләренчә фараз кылдылар, аның ише­ләр бе­лән вак­ла­нып ма­та­шыр­га те­лә­мә­үләрен сөйләнеп йөрде­ләр. Гамәлләре күп як­тан ме­нә шул сә­бәп­ле дә ха­та­лы бул­ды. Са­мат Ша­ки­ро­вичка бу хәлләр шактый авырга килде, чөнки ул иң соң­гы көн­дә ге­нә по­зи­ци­я­сен үз­гәрт­мәде. Әү­вә­ле, Га­ли Гә­рә­е­вич төр­ке­ме бе­лән бер адым­нан ат­ла­са, алар­ның фи­кер­лә­рен хуп­лап, сүз­лә­рен кү­тә­реп ка­бул ит­сә, хәт­та мак­тап та куй­га­ла­са, ин­де хә­зер На­ил Фатыйхович­ны ту­лы­сын­ча ди­яр­лек як­лау ягы­на бас­ты. Аңа болай адашып алулары авыр тәэсир итте, йөрәгендә чәнчү барлыкка килде. Әмма холкының йомшаклыгы, төптән уйлап эш итә белүе, зурдан кубуны яратмавы аны фәрештә кебек саклый иде.

У­ты­рыш ахы­рын­да бер нәр­сә­гә тө­гәл ачык­лык кер­тел­де: На­ил Фатыйхович җи­тәк­лә­гән бү­лек­не ике­гә бүл­ми­чә, алар­дан Га­ли Гә­рә­е­вич төр­ке­мен ае­рып чы­гар­мый­ча һич мөм­кин тү­гел икән бит. Риз­ван Ха­фи­зо­вич иң әү­вәл шу­ны бел­дер­де һәм мон­нан соң та­выш-гау­га­ны тук­та­ту урын­лы бу­ла­ча­гын ас­сы­зык­лап уз­ды. Аның фи­ке­ре бе­лән күп­ләр ки­леш­те­ләр. Кур­кы­ныч рә­веш­тә ка­ба­рып кү­тә­рел­гән зил­зи­лә шушы карардан соң ак­рын­лап кы­на ты­нар­га ти­еш иде. Әгәр дә Га­ли Гә­рә­е­вич инс­ти­тут­та ка­лыр­га уй­лый икән, Риз­ван Ха­фи­зо­вич фи­ке­ре бе­лән те­лә­мә­сә дә ки­ле­шер­гә мәҗ­бүр. Бү­тән­чә мөм­кин тү­гел.

Ре­во­лю­ция дә­ве­ре үз гыйсь­ян­чы­ла­рын мәй­дан­га чы­га­ра. Ки­чә­ге көн­дә ты­ныч кү­рен­гән бән­дә дә мон­дый чор­да бө­тен­ләй үз­гә­рер­гә, кан ко­ю­чы­га әве­ре­лер­гә мөм­кин. Ә мо­ны аң­лап җит­кер­мә­гән, ком­со­мол һәм пар­тия ка­би­нет­ла­рын­дагы тәрәзәдән дөнь­я­га ка­рап фи­кер йөрт­кән, Ле­нин­ны мәң­ге­лек иде­ал итеп сай­ла­ган Кремль ху­җа­сы үзе ида­рә ит­кән ел­ла­рын ре­во­лю­ци­он үз­гә­реш дип тә атар­га өл­гер­де. Әм­ма ха­лык акы­рын куз­гал­ды. Ул әле­гә җи­тәк­че­лә­ре­нә азау теш­лә­рен күр­сә­тү һәм ке­сә тө­бен­нән ге­нә йодрык янау бе­лән мәш­гуль иде. Әгәр дә Ста­лин дә­ве­рен­дә бе­рәү­ләр икен­че­ләр­дән кур­кып яшә­сә­ләр, Гор­ба­чев чо­рын­да кур­кы­ту һәм өр­ке­тү­гә күч­ә башладылар. Ха­таң бу­лу мәҗ­бү­ри тү­гел, ан­ысы кем­дә дә бар. Ачу гы­на кил­сен, чәй­нәп таш­лар­га мөм­кин икән бит! Сәбәбе дә кирәк түгел, теләк булса, сәбәп табыла ул! Буй­сы­ну­чы­лар һәр­ва­кыт дө­рес, җи­тәк­че­ләр кай­чан да ха­та­лы. Ме­нә шу­шын­дый га­ди һәм га­дә­ти фор­му­ла­дан үс­те­рел­гән сыйн­фый кө­рәш те­о­ри­я­се бе­лән ко­рал­лан­ган со­вет ке­ше­се үзе утыр­ган агач­ның та­мы­ры­на, әгәр дә бо­лай дә­вам ит­сә, көн­нәр­нең бе­рен­дә бал­та ча­бар­га ти­еш иде. Ә ан­нан соң та­гын агач утыр­тыр­га, ягъ­ни үза­ра мө­нә­сә­бәт­ләр­не яңа баш­тан тер­ге­зер­гә то­ты­на­чак. Бер яки ике бу­ын­ның го­ме­ре ме­нә шу­ның бе­лән үтеп ки­тә­чәк. Ки­сү­е — җи­ңел, утыр­тып үс­те­рүе ге­нә авыр. Бү­ген бар­ысын да җи­ме­реп таш­ла­гач, ир­тә­гә ни­чек тө­зи баш­лар­га ки­рәк­ле­ген бел­сәң дә, бу яңа­дан ко­ру­ның ни­ка­дәр көч, ва­кыт һәм мөм­кин­лек­ләр та­ләп итә­чә­ген күз ал­ды­на да ки­тер­ми­сең шул.

У­ты­рыш­тан соң Риз­ван Ха­фи­зо­вич, дәшеп, ка­би­не­тын­да На­ил Фатыйхович­ны һәм Га­ли Гә­рә­е­вич­ны кал­дыр­ды. Алар­ны күз­гә-күз, өс­тәл­нең ике ягы­на кап­ма-кар­шы утырт­ты һәм шул тамашада ты­ныч­ла­нып ал­ды. Бер-бер­се­нә бү­ре­дәй ка­ра­ган ике хез­мәт­кә­рен үза­ра дус­лаш­ты­рыр­га ти­еш иде ул. Әмма моның мөмкин түгеллеген үзе дә белә, шулай да...

— А­ра­­да ки­леп ту­ган ки­леш­мәү­чән­лек ке­бек хәл­ләр бу­ла тор­ган нәр­сә ин­де ул,— Риз­ван Ха­фи­зо­вич шу­шын­дый го­мум­ мәгъ­лүм сүз­ләр­дән баш­лап кит­кән­дә күз ка­ра­шын Га­ли Гә­рә­е­вич­ка тө­бәп тор­ды. Аның бо­лар­ны ни­чек ка­бул итү­ен си­зем­нәр­гә те­лә­де­ме, әл­лә ачу­ла­на­сы кил­гән­нән шу­лай ит­те­ме, кем бе­лә? Әм­ма та­вы­шын үз­гәрт­мә­де. Мәсь­ә­лә­нең хәл ител­гән­ле­ге­нә сө­е­нә иде кебек ул, На­ил Фатыйхович­ка ка­ра­шын кү­чер­гән­дә йө­зе­нә ел­маю йө­гер­де.— Бе­лү­ем бу­ен­ча, сез элек­ләр­не бик дус­та­нә мө­нә­сә­бәт­тә бул­ган­сыз икән, шу­лай­мы?

И­ке як та бо­лар­ны рас­лап баш кагарга теләмәделәр. Соң­гы көн­нәр­дә бер-бер­се­нә карата дош­ман­лык­ла­ры шул дә­рә­җә­гә җит­кән иде ки, мон­нан соң ни­чек уртак ар­ба­ны җи­ге­леп тар­тачак­ла­рын күз ал­ды­на ки­те­рүе дә кы­ен.

— Хәзер, бу сөй­лә­шү­дән ди­гә­нем, элек­ке­чә дус­лар бу­лып чык­са­гыз иде. Ял­гыш­лар бар ин­де ул. Бер-бе­ре­без­не га­фу итә бел­мә­сәк, яшәп то­ра­сы да юк. Ди­рек­тор­ның бу сүз­лә­ре алар­га гы­на тү­гел, аның үзе­нә дә ка­гы­ла иде. Шун­лык­тан ба­шын тү­бән иеп, бе­раз ты­нып кал­ды. Аның һәр сү­зен йө­рәк ит­лә­ре­нә язып бар­ган ике про­фес­сор исә һа­ман да бер-бер­се­нә йөз­лә­рен кү­тә­реп ка­рый ал­мый иде­ләр. Ке­ше­ләр та­выш чы­га­ру­чы­ны чын­лык­та га­еп­ле дип та­ный­лар. Ким­се­те­лү­че­не як­лау­га алы­на­лар. Бу — бо­рын­гы­дан кал­ган ха­кый­кать. Си­нең хак­лы бу­лу­ың да мөм­кин. Әгәр дөнь­я­да дө­рес­лек­нең җи­ңү­ен бик те­ли­сең икән, бү­тән­нәр­не ким­се­тер­лек га­мәл­не үзе­ңә ко­рал итәр­гә яра­мый.

— Сез, Га­ли Гә­рә­е­вич, аң­ла­ган­сыз­дыр ин­де?..

Бө­тен игъ­ти­ба­рым се­здә ге­нә ди­гән төс­ле, Га­ли Гә­рә­е­вич күз­лә­рен ди­рек­тор­га та­ба кү­тәр­де. Ул бү­ген­ге уты­рыш нә­ти­җә­лә­рен­нән бер дә ка­нә­гать тү­гел иде. Чик­сез үп­кә­ләү һәм рән­җү бе­лән ту­лы ка­ра­шы Риз­ван Ха­фи­зо­вич­ның ты­ныч­лы­гын шун­да ук боз­ды.

— Аң­ла­гыз, бо­лай ки­ле­шә­ме ин­де? Уй­лап ка­ра­гыз. Акыл­лы ке­ше бит сез!— Ди­рек­тор җай­лы уры­нын таш­лап чык­ты. Ка­би­не­ты буй­лап ат­лап кит­те. Бо­лай да ябыл­ган ише­ген яңа­дан бер кат тар­тып куй­ды. Без­нең сөй­лә­шү — сер, бү­тән­нәр ишет­мә­сен ди­гән ке­бек аң­ла­шыл­ган шу­шы хә­рә­кә­те бу оч­рак­та иң ку­лае иде. Уры­ны­на ки­леп утыр­ган­да та­гын Га­ли Гә­рә­е­вич­ка мө­рә­җә­гать ит­кәндәй сүзләрен дәвам иттерде: — Е­гет­ләр­чә тү­гел бу. Өл­кә Ко­ми­те­тын­да да бу эше­гез­не хуп­ла­ма­ган­нар. Ал­га та­ба бә­хәс­нең кө­чәя ба­ру­ын те­лә­мәс идем. Тиз­дән бү­ле­кне ике­гә бү­лер­гә дип тә то­ра идек бит. Мө­дир­лек­кә гау­га­лы ке­ше­не кү­тә­рү­гә кар­шы чык­са­лар? Юк, алай яра­мас, ип­тәш­ләр. Бул­мый. Без­дә сез­нең ке­бек та­лант­лы га­лим­нәр бар­мак бе­лән ге­нә са­нар­лык. Ме­нә, ел ахы­ры­на­мы, ан­нан соң­рак­мы, ба­ры­бер бү­ле­к­не тар­ка­тыр­га ту­ры ки­лә­чәк. Әгәр дә бү­ген үза­ра аң­лаш­мый кал­сагыз, мө­дир­лек­кә чит­тән ке­ше ча­кыр­тыр­га ту­ры кил­мә­гәе?

Риз­ван Ха­фи­зо­вич шу­шы сүз­лә­рен­нән соң мах­сус тук­тап кал­ды. Га­ли Гә­рә­е­вич­ны алар бе­лән тың­ла­та ал­ган­лы­гын гү­я­ки үл­чәр­гә ты­ры­шып ка­ра­п торды. Аның кызарганын, хәтта бүртә баруын тою аңа рәхәтлек бирде. Менә бит ничек борып җибәрә алды ул. Ә анда бер ахмак журналист кисәге Ризван Хафизович кадәр Ризван Хафизовичны җитәкчелек итә белмәүдә, алга карап, фикерләп эш итә алмауда гаепләп маташты. Менә хәзер шушында килсен, тыңлап утырсын иде, хаталануын төшенеп, гафу үтенүдән маңгаен ярып бетерер иде, бичаракаем!

Ризван Хафизович, шунда сүзләренең уңай нә­ти­җә бир­гән­ле­ге­нә һич тә шик­лән­ми­чә, ин­де Наил Фатыйховичка күч­те. Монда да сүзләрнең куәтлесе кирәк иде. Кыйналганны кыйнаудан да рәхәт гамәл юк дигәндәй тавышны күтәрә төште, әмма беренче сүзләреннән үк тукталып калды. Аннары фикерен җыйды да “камчыларга” тотынды:

— Сез дә ин­де, На­ил Фатыйхович... Тән­кыйть­не дө­рес ка­бул итә бе­лер­гә, үзе­гез­гә нә­ти­җә ясар­га ки­рәк! Әйе, үзе­гез­гә! Җи­тәк­че­лек эшен­дә йом­шак­лык күр­сә­тер­гә яра­мый. Без ин­де мах­сус рә­веш­тә, сез­не ки­лә­чәк фән­ни ачыш­ла­ры­гыз өчен сак­лап ка­лыр­га ты­рыш­тык. Әм­ма ип­тәш­ләр дө­рес әй­тә­ләр дип бе­ләм! Мо­ны бе­ре­гез­дән дә яшер­мим! Әгәр дә ал­га та­ба да дош­ман­лаш­са­гыз, мө­дир­лек­тә кал­ды­ру-кал­дыр­мау мәсь­ә­лә­сен Гыйльми шура утырышында кү­тә­рер­гә ту­ры ки­лер...

Ди­рек­тор­ның та­вы­шы та­гын да җит­ди­лән­ә һәм усал­лана бара иде. Ул те­атр уй­на­ды­мы, әл­лә их­лас­тан сөй­лә­де­ме, ан­ысын алар күз ал­ды­на да ки­тер­мә­де­ләр, уй­лап та ка­ра­ма­ды­лар. Әмма аның гадел сүзләр сөйләмәве билгеле иде. Соң­гы көн­нәр­дә бу рә­веш­ле ка­ты бә­ре­лү­ләр­дән кү­ңе­ле ва­тыл­ган На­ил Фатыйхович­ка тагын да авыр­рак бу­лып кит­те. Шу­лай да ул ир­ләр­чә ныклы ка­лыр­га ты­рыш­ты. Сер бир­мә­де, бары тик:

— Мин үзем дус­лык ягын­да,— дип әй­теп куй­ды.

Га­ли Гә­рә­е­вич­ка ку­лын би­рер­гә әзер­ле­ген тө­шен­дер­гән На­ил Фатыйхович­тан ди­рек­тор ка­нә­гать кал­ды. Ул инде тәмам арыган иде. Та­гын бе­раз сүз­сез утыр­ган­нан соң, кү­тә­ре­леп:

— Я­рар, шу­ның бе­лән бе­те­рик,— дип ел­ма­еп ук җи­бәр­де.— Кул­ла­ры­гыз­ны то­ты­шы­гыз да, дус­лы­к­ны яңар­тып җи­бә­ре­гез!

Бу әмер иде. Ул нәр­сә әйт­сә, шул бул­ды. Шушы утырыштан соң мәң­ге бер-бер­сен га­фу ит­мә­я­чәк ике про­фес­сор, дус­лык­ка вәгъ­дә­лә­шеп, кул би­реш­те­ләр. Чы­гып ки­тәр­гә мөм­кин иде алар­га, әм­ма Риз­ван Ха­фи­зо­вич өс­тәп куй­ды:

— Әй­дә­гез, Га­ли Гә­рә­е­вич, ул ши­ка­ять­не бө­тен­ләй дә бул­ма­ган дип са­ныйк. Ки­ре алы­гыз. Аның кем­гә ки­рә­ге бар. Ав­то­ри­те­ты­гыз­ны бе­те­реп ятмасын, һа­ман-һаман тел­гә алыр­лы­гы да кал­ма­сын!— диде.

На­ил Фатыйхович ул сүзләргә колак тоткандай итте дә, тук­тап тор­ма­ды, чы­гып кит­те. Алар ан­да сүзләрен дәвам итеп сөй­лә­шә кал­ды­лар. Ни­чә көн­нәр­гә су­зыл­ган тын­гы­сыз­лык­тан соң Наил Фатыйхович бе­рен­че тап­кыр аяк адым­на­рын җи­ңел ат­ла­ды. Ме­нә шу­лай бит ул, бе­рәү­ләр­нең сө­е­не­че икен­че­ләр­нең кө­е­не­че­нә әве­ре­лә. Юк, һәр­ва­кыт­та тү­гел, ара­да көн­че ке­ше бул­са, шул чак­та. Бәл­ки та­тар­лар ара­сын­да гы­на­дыр мондый га­лә­мәт­ләр?

Риз­ван Ха­фи­зо­вич­ның те­лә­ген Га­ли Гә­рә­е­вич тә узар­га тел­мә­де. Ка­бат ши­ка­ять язып, та­выш чы­га­рып йөр­мә­де. Зил­зи­лә ты­нып, ту­фан утыр­ды. Әм­ма На­ил Фатыйхович аның бе­лән элек­ләр­дә­ге­чә дус­лык мө­нә­сә­бә­тен­дә кал­ма­ды, яхшылыклы карашын да тор­гы­зыр­га тел­мә­де. Бер­се икен­че­се­нең җит­ди оп­по­нен­ты бу­лу­дан тыш, алар хәзер чын мәгънәсендә дош­ман­нар да иде­ләр. Мо­ны ях­шы бе­леп эш ит­те­ләр. Мөм­кин оч­рак кү­ре­нү­гә, бер-бер­сен җир­гә са­лып тап­тар­га яки бер­се икен­че­се­нә аяк ча­лыр­га әзер иде­ләр. Риз­ван Ха­фи­зо­вич кар­шы­сын­да кул би­реш­сә­ләр дә, бу кул то­ты­шу­ла­ры дус­лык кү­пе­ре бу­лып кит­мә­де. Якы­на­ер­га ти­еш­ле ара­ла­ры көн­нән-көн ерак­ла­ша гы­на бар­ды. Тыштан сүрелгән учак аларның эчләрен көйдереп яна бирде. Әмма бу ут болай гына янмаячак, кемнәрнедер пешерергә, көйдерергә әзер булып торачак иде.

О­зак­ла­мый Сол­тан Кәбиров­ның дис­сер­та­ци­я­се бүлектә тик­ше­рү­гә ку­ел­ды. Бе­рен­че тап­кы­рын­да хуп­лан­ган һәм яхшы дип бәяләнгән эшен икен­че­сен­дә як­лау­га тәкъ­дим итә­чәк­лә­рен­дә аның һич­бер ши­ге юк иде. Эч­ке бер го­рур­лык хи­се ки­че­реп, бу көн­нең тиз­рәк якын­ла­шу­ын көт­те ул. Әм­ма вакыйганың ахы­ры уй­ла­нган­ча ба­рып чык­ма­ды. Уз­ган һәм ты­ныч­лан­ган дип өмет ител­гән зил­зи­лә әле һаман яңадан-яңа кор­ба­ннарын эз­ләп йө­ри иде, Гали Гәрәевич эчендәге утның ялкыны­на Сол­тан Кәбиров ки­леп керде, диссертациясе пы­ран-за­ран ки­те­ре­леп таш­лан­ды. Аңа карата ри­йа гү­я­ки мо­ңа ка­дәр кү­рел­мә­гән дә­рә­җә­се­нә менде. Бу олы бер хаксызлык иде.

Әгәр дә то­рмыш­та ха­кый­кать бар икән, ул да бул­са, ке­ше­ләр ку­лын­да тү­гел. Без аны ба­ры тик эз­ли­без һәм тө­ше­нер­гә ге­нә ты­ры­ша­быз. Ина­ну­ы­быз­ны дө­рес­лек дип та­ны­тыр­га те­ли­без. Ме­нә шун­нан ял­ган баш­ла­на һәм зур масш­таб­лар­га үсә, киң да­и­рә­ләр­гә та­ра­ла. Ха­кый­кать сый­фа­тын­да ка­бул ите­лә баш­лый. Фән­ни “а­чыш­лар” да шу­лай мәй­дан­га чы­га. Ке­ше­лек гый­ле­мен­дә ул үзен биг­рәк тә нык сиз­де­рә, әгәр ва­кы­тын­да аң­лап өлгерсәң, бәлки башкача булыр иде?

Җәм­гы­ять бе­ле­мен­дә исә һәр­төр­ле саф­са­та за­ман­ча күл­мәк ки­еп мәй­дан­га чыгарга мөм­кин. Шун­лык­тан дәү­ләт бе­лән ида­рә итү­че­ләр ха­лык­ны инан­ды­ру сә­я­сә­тен үз­лә­ре­нә ко­рал итеп ала­лар да тор­мыш ко­ра­бын те­лә­гән як­ла­ры­на бор­га­лый баш­лый­лар. Га­лим­нәр дә алар­дан ким тү­гел. Мо­ңа ка­дәр ур­на­шыр­га өл­гер­гән прин­цип­лар­га һәм ка­бул кү­рел­гән фи­кер­ләр­гә тө­гәл­лек кер­те­лә яки алар­ның ял­гыш­ла­ры тө­зә­те­лер­гә то­тын­са, ан­дый хез­мәт­ләр­гә бой­кот игъ­лан ите­лә. Әм­ма Сол­тан­ Кәбировның яз­ган дис­сер­та­ци­я­се шактый зур һәм көтелмәгән ачышлар вәгъдә итте. Мо­ңа ка­дәр чит­тән тө­зек кү­рен­гән һәм расланган сыман тоелган те­о­ри­я­ләр­нең күп­че­ле­ге шактый олы ха­та­лар­дан гый­ба­рәт икән­ле­ген дә­лил­ләү­дән тыш, бе­рен­чел ма­те­ри­ал­лар­га та­я­нуы бе­лән ул отыш­лы бул­ды. Са­нап ка­ра­саң, ин­де соң­гы биш-ал­ты ел­да гы­на да бу те­ма­га шак­тый мо­ног­ра­фи­я­ләр чык­кан­лы­гы сә­бәп­ле һәм ку­ел­ган мәсь­ә­лә­ләр­нең ак­ту­аль­ле­ге ар­ка­сын­да хез­мә­те күп­ләр­не кы­зык­сын­дыр­ды. Мең кат эш­лә­нел­гән өл­кә­дә бө­тен­ләй дә ачыш­лар бул­мас­ка ти­еш иде. Әм­ма Сол­тан­ның дис­сер­та­ци­я­се саф­са­та­га ко­рыл­ма­ды һәм бер ки­тап­тан икен­че­се­нә сә­я­хәт итеп йөр­гән го­мум­ бил­ге­ле кү­зал­лау­лар­га да та­я­ныл­ма­ды. Бу кем­нәр­не­дер өр­кет­сә, кай­бер га­лим­нәр­нең ачу­ын ки­тер­де, өчен­че­лә­рен кы­ен хәл­гә куй­ды. Әгәр дә На­ил Фатыйхович­тан үч алыр­га Га­ли Гә­рә­е­вич һа­ман да уңай­лы оч­рак эз­лә­мә­сә һәм На­ил Фатыйхович та Сол­тан­ның ос­та­зы, фән­ни җи­тәк­че­се бул­ма­са, бәл­ки хез­мәт­нең дә­лил­лә­ре һәм нә­ти­җә­лә­ре бе­лән бүлектә ту­лы­сын­ча ки­ле­шер­ләр, хәт­та бел­мә­меш­кә, мәсь­ә­лә­не артык ку­ер­тып, үз­лә­ре­нә хаталы фикерләренә игъ­ти­бар­ны җә­леп ит­тер­мәс­кә ты­ры­шыр­лар иде. Әм­ма тор­мыш­та­гы ва­кый­га­лар бү­тән­чә хә­рә­кәт­не өс­кә кал­кы­тып чы­гар­ды. Алдан ук хәстәрен күреп, Солтан Кәбировны, Гали Гәрәевичның оештыруы һәм җитәкчелеге ярдәмендә, кул-ая­гын бәй­ләп дигәндәй, төп­кә ба­тыр­ды­лар һәм шуннан мәгънәсез бер мәртәбә, олы һәм ямьсез рәхәтлек таптылар.

Ул көн­не Сол­тан бү­лек уты­ры­шы­на шак­тый ал­дан ки­леп җит­те. Ип­тәш­лә­ре­нең фи­ке­рен ише­тә­се ки­лү­гә ка­ра­ган­да, го­му­ми ат­мос­фе­ра­ны то­яр­га ом­тыл­ды. Ин­де кул би­ре­шеп кү­реш­кән­дә үк хез­мәт­тәш­лә­рен­дә нин­ди­дер сә­ер­лек­не той­ды. Әм­ма мо­ны бү­тән­чә аң­ла­ды: дис­сер­та­ция ха­кын­да фи­кер туп­лап өл­гер­мә­гән­нәр булырга кирәк! Баш­ла­р эш­лә­гән­дә хис­лә­ре ял итә — бу шуның хәбәре генә!

Шу­лай да яшь­рәк­ләр­дән бе­рәү:

— Бү­ген көн кы­зу бу­лыр­га ох­шый,— дип, ша­гыйрь­ләр­чә сөй­лә­неп, нәр­сә­гә­дер иша­рә яса­ган­дай әйт­те. Көз­нең кыш­ка авыш­кан ча­гын­да нин­ди ах­мак сүз­дер ин­де бу дип Сол­тан Кәбиров шунда ук са­га­еп ка­лыр­га ти­еш иде. Әм­ма акы­лы бү­тән нәр­сә­ләр бе­лән мәш­гуль­лек ар­ка­сын­да ко­ла­гы тыр­пай­ма­ды. Йө­рә­ген­дә­ге тук­сан ту­гыз мең кыл­ның бер­се чир­те­леп куюы аның өчен әле­гә бер нәр­сә дә тү­гел кебек иде шул.

Дис­сер­та­ци­я­сен тик­ше­рү дә бил­ге­лән­гән ва­кыт­тан яр­ты сә­гать­кә со­ңа­ру белән баш­лан­ып китте. Җыелышлар бүл­мә­се­нә На­ил Фатыйхович­ның күп­тән ке­реп уты­ру­ы­на һәм чит­тән ча­кы­рыл­ган га­лим­нәр­нең дә урын алу­ларына карамастан, ис­лә­ре дә кит­ми­чә, Га­ли Гә­рә­е­вич төр­ке­ме һа­ман кү­рен­мә­де. Шу­лай ук Са­бир Кәш­фи­е­вич һәм Са­мат Ша­ки­ро­вич­лар да юк. Яки кворум булмаска тиештер инде? Үзләренчә Наил Фатыйховичка бойкот ясауларыдыр?

Сол­тан Кәбиров бор­чы­лыр­га ашык­ма­ды. Үзен ты­ныч тот­ты. Ин­де ва­кыт­ның ни­чек тиз үт­кән­ле­ге аның өчен си­зел­ми иде. Ба­ры тик На­ил Фатыйхович кы­на ап­ты­рау­лы ка­ра­шын ан­да-сан­да аңа тө­бәп ал­ды. Уты­рыш­ның ка­ра­ры ту­лы вә­кә­ләт­ле бу­луы өчен әле­гә төп галимнәрнең саны җитми, төп сос­тав чит­тә иде. Иң ки­мен­дә бер ке­ше, соң­гы ва­кыт­та һәр фән­ни хез­мәт­не тик­ше­рү­дә төп оп­по­нент­лык дил­бе­гә­сен үз ку­лы­на ал­ган Га­ли Гә­рә­е­вич­ның ки­лүе шарт икән­леге сүз­сез дә аң­ла­шыл­ды.

Бе­раз­дан Са­бир Кәш­фи­е­вич кү­рен­де. Ка­я­дыр тот­кар­лан­ган иде­ме, әл­лә юри шу­лай әйт­те­ме?

— Җә­мә­гать, га­фу ите­гез, ки­тап­ха­нә­дә идем. Ярый әле исе­мә төш­те,— дип ак­ла­нып ал­ды. Әм­ма Сол­тан­га да, На­ил Фатыйхович­ка да кү­тә­ре­леп ка­ра­ма­ды. Га­дә­тен­дә бул­ма­ган­ча, порт­фе­лен­нән нин­ди­дер кә­газь­ләр чы­га­рып, шу­лар­ны үз­ле­ген­нән уку­га ябыш­ты. Тик­ше­ре­лә­чәк дис­сер­та­ци­я­дә гү­я­ки аның бер дә ка­ты­шы юк иде. Ә югый­сә ул да, шу­шы те­ма­га бәй­ле мәсь­ә­лә­ләр бе­лән якын­нан шө­гыль­лә­неп, фән­дә “теш чы­гар­ган” галим. Бу һәм­мә­се­нә дә бил­ге­ле.

Ин­де ар­ты­гын кө­тәр­гә яра­мый, баш­лый то­рыр­га ки­рәк ди­гән фи­кер­гә ки­леп, На­ил Фатыйхович сүз әй­тер­гә авы­зын гы­на ач­кан иде, ишек киң ачы­лып, ан­нан Га­ли Гә­рә­е­вич бе­лән бер­гә мәр­тә­бә­ле төр­ке­ме кү­рен­де. Са­мат Ша­ки­ро­вич­ның алар бе­лән бу­луы гы­на тү­гел, ара­ла­рын­да бү­тән бү­лек ке­ше­лә­рен­нән За­риф Ил­ха­нов ке­бек га­лим­нәр дә бар иде. Уты­рыш­лар бүл­мә­се ту­лып кит­те. Һәм­мә­се­нә дә урын­дык­лар җит­мәү­ сә­бәп­ле күр­ше бүлмә­ләр­дән алып чык­ты­лар. Мо­ңа ка­дәр га­дәт­лән­гән­чә, җы­е­лыш ал­дын­нан дөнья хәл­лә­рен дә ис­кә тө­ше­реп ала тор­ган мөх­тә­рәм ха­лык бу юлы­ ан­дый ва­кыт­лы хә­бәр­ләр­не куз­га­тып ап­ты­рат­ма­ды. Һа­ман са­ен сә­га­те­нә ка­рап ал­га­ла­ган На­ил Фатыйхович, галим-голамәнең дә күк­тән төш­кән­дәй тулы составта җы­е­лу­ы­на сө­ен­гә­нен яшер­ми­чә, ел­ма­еп һәм канәгать рәвештә сүз­гә ке­реш­те:

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: