Уæларвон зынг

Зæдтæ æмæ дауджытæ Хуыцаумæ хуынды уыдысты иу бонæй иннæ бонмæ Хуыцау йæ уазджыты фæхыгъта, стæй зæгъы:

— Чысыл куы атезгъо кæниккам.

Сразы сты уазджытæ æмæ араст сты Уарппы [1] бæрзондмæ, акастысты хæтæлæгæй [2] алы рæттæм æмæ зæххыл сæ цæст ахастой. Хуыцау зæгъы:

— Зæххыл змæлæг фæзынди æмæ дидинæг калы.

Зæдтæй иу зæгъы:

— Ныр сæ куы фениккам.

Рараст вæййынц Зæхмæ. Цæрддзой æмæ Бонвæрнон сæ халагъуды хъæбыс-хъæбыс улæфыдысты æмæ никæй бафиппайдтой. Уæд Хуыцау Æрвон дуры адавы æмæ зæгъы йе ’мбæлттæн:

— Адон зынджы ад базондзысты æмæ фæстагмæ уæлæрвтæм тæхдзысты. Æрвон дур сæ нæ хъæуы.

Уырдыгæй та кæмттыл ацыдысты, сагтæ ацахсынц æмæ Уарппы бæрзондмæ ссæуынц. Хуыцау зæгъы:

— Нæхи фæмилдзых [3] кæнæм.

Сразы сты Хуыцауы æмбæлттæ. Уарппы бæрзондыл æрвон дурæй æзныгъдзагъд акæнынц æмæ æртытæ бандзарынц. Хуыцау зæгъы:

— Цæй, ацы арт нывонд арт фæуæд.

Сразы вæййынц иууылдæр. Зæххыл æрцахсгæ фосæй физонджытæ акæнынц, сæ хус смаг дардыл ацæуы.

Цæрддзой фехъал æмæ фæрсы Бонвæрноны:

— Ай цæй хус смаг кæлы?

Бонвæрнон зæгъы:

— Бæлвырд ам чидæр уыди.

Халагъудæй ракæсынц æмæ Уарппы бæрзондмæ скæсынц. Уым арт цыренæй судзы æмæ дзуарæй, дауæгæй йæ алыварс бадынц.

Бонвæрнон зæгъы:

— Уыцы арт не ’рвон дуры арты тæф кæны.

Асгæрста Бонвæрнон йæхимæ æмæ дур уым нал уыди.

Цæрддзой дзуры:

— Æнæцæугæ мын нæй Уарппы бæрзондмæ.

— Фæлæуу, афтæ цæугæйæ дын нæу.

Бонвæрнон лалымæстыгъд акæнын кæны æртæ сырды, донæй сæ айдзаг кæны æмæ зæгъы Бонвæрнонæн:

— Мыййаг, дæ куы базоной, уæд дæм зынг æппарæн кæндзысты. Ды ма фæтæрс. Лалымы доны-иу зынгыл ауадз, кæннод сæм нæ бахаудзынæ.

Цæрддзой æртæ лалымы донæй йедзаг ахæссы йемæ. Хуыцау æмæ йе ’мбæлттæ физонджытæ кæнынц, хæрынц æмæ нуазынц. Уæд Рыны бардуаг йæхи хъуыды ацыди æмæ Цæрддзойы ауыны, фездæхы æмæ зæгъы:

— Зæххон лæг ссæуы.

Уыдон ыл тæвд уæхсджытæ аппæрстой. Цæрддзой тæвд уæхсджытыл дон ауадзы æмæ æруазал сты. Уæд артмæ донлалым фехсы, дон артыл акæлы. Иууылдæр фæтарстысты æмæ зæгъынц:

— Нæ артыл нын дон ауагъта Цæрддзой, фæлæ цæуæм.

Иууылдæр ацыдысты уæларвмæ. Цæрддзой арты цуры ссары йе ’рвон дуры, райсы йæ, зынг рахæссы æмæ Бонвæрнонмæ раздæхы. Уæларвон зынгæй арт скæнынц æмæ та физонджытæ райдайынц фыцын. Кæнынц сæ цард Цæрддзой æмæ Бонвæрнон.

Хуыцау æмæ йе ’мбæлттæм хъыг æркасти, Цæрддзой сын сæ нывонд уæларвон артыл дон кæй ауагъта, уыцы хабар. Тæрхон байдыдтой Цæрддзойы амарыныл.

Зæдтæ зæгъынц:

— Хуыцау, де сфæлдисгæ у æмæ йæ ды амар, махæй никæй бон бацæудзæни Цæрддзойы амарын.

Хуыцау зæгъы:

— Æз рафæлдисдзынæн тыхджынæй тыхджындæрты зæххыл. Уадз, уыдон æй амарой, кæннод мæм Хур фæтигъ [4] уыдзæни.

— Уый дæр раст зæгъыс, Хуыцау, — загътой йе ’мбæлттæ.

Хуыцау рафæлдисы зæххыл Еугуыппарты, сæ зонд сын зыгъуыммæ скæны æмæ сæ сардауы кæрæдзийыл.

Бонвæрнон зæгъы Цæрддзойæн:

— Адон дæу афтæмæй нæ ныууадздзысты, фæлтау бавдæл, æмæ де ’рвон дурæй æфсæн фатфындзтæ [5] сараз, цы ма дзы аззайа, уымæй — цилхъ, уæд дын ницыуал кæндзысты.

Бонвæрнон дойнаг дуртæм фатфындзтæ рацагъта, цилхъ сарæзта æмæ æхсон дурыл сыссыди цилхъы. Афтæ цыргъ æй скодта æмæ æрду йæ комыл дыууæ кодта.

Еугуыппарты размæ ралæууыд Цæрддзой. Фæттæй сæ æхсы, цилхъæй сæ кæрды æмæ сæ сау скъуыдтæ акæны.

Хуыцау кæсы æмæ зæгъы:

— Уарппы хохыл цы æрвон дур ныууагътам, уый Цæрддзойы къухы бахауди, скодта дзы хæцæнгарз æмæ Еугуыппарты сау цагъд кæны.

Хуыцауы æмбæлттæ зæгъынц:

— Афтæ сараз, Хуыцау, æмæ йыл тыхсгæ куыд æркæной.

Еугуыппартæ та Цæрддзойыл æртыхстысты. Уæд Цæрддзой йæ сынæг доны ’рдæм скодта. Еугуыппартæ донмæ нæ уæндыдысты æмæ та сæ фыд дæр цагъд фæкодта.

Хуыцау зæгъы:

— Уæ фендæй ницы рауад, Цæрддзой йæ сынæг донмæ скодта æмæ йын тых нæ арынц.

Зæдтæ та зæгъынц:

— Фæлтау доны цæрджыты дæр рафæлдис, уыдон дæр æй куыд цæвой.

Хуыцау рафæлдыста доны цæрджыты дæр. Донбеттырты уæлдайдæр æмæ Хуыцау бафæдзæхста:

— Цæрддзой сымахмæ куы бырса, уæд æй цæвут.

Иннæ хатт дæр та Еугуыппартæ самадтой тох Цæрддзойимæ. Цæрддзой та йæ сынæг доны ’рдæм скодта. Уæд æй чъылдымы ’рдыгæй Донбеттыртæ цæвын байдыдтой æмæ суынгæг ис Цæрддзой. Разæй, сур зæххæй йæ Еугуыппартæ цавтой, чъылдымы ’рдыгæй — Донбеттыртæ, æмæ йын гæнæн нал уыди. Цæрддзойы буар сыхырнайау хуынчъытæ кодта. Бирæ фæцагъта Еугуыппартæй, Донбеттыртæй. Йæ цилхъ фехста æмæ Бонвæрноныл халагъуды сæмбæлдис. Бонвæрнон цилхъ фелвæста æмæ разгъордта, фæлæ уæдмæ Цæрддзой амарди. Бонвæрнон цилхъæй Цæрддзой алыварс хох æркодта æмæ скуывта:

— Ме сфæлдисæг, ам мын зæппадз куыд феста, Цæрддзой йæ мидæг цы фæуа.

Йæ дзырд æрцыди æмæ Цæрддзой зæппадзы баззади. Еугуыппартæ æмæ Донбеттыртæ усмæ нæ февнæлдтой, сæ мæрдты рæдзæгъдтæй хастой æмæ сæ ныгæдтой.

Баззади Бонвæрнон йæ халагъуды иунæгæй цæргæйæ. Цæрддзойы цилхъ йæ нывæрзæны нывæрдта æмæ касти йе ’нхъæлцаутæ кæд уыдзысты, уымæ. Бонвæрнон нымадта рæстæг æмæ æнцад æнцойæ дардта йæхи йæ æнхъæлцаутæм.

6. Уæларвон зынг (вариант)

Иуахæмы та Хуыцаумæ зæдтæ хуынды уыдысты,

Хордтой, нуæзтой, цæл-минас кодтой.

Фæсхорд афонты Уæрыппы сæрмæ

хи ирхæфсынмæ ратезгъо кодтой.

Уæд сыл сæмбæлди физонæджы тæф.

Уый Цæрддзой кодта адджын физонæг.

Йæхи хорз федта æмæ æрулæфыди.

Хуыцаумæ тæлм [1] æркаст ацы стыр цау.

Зæгъы дын афтæ:

— Цæрддзой ныр артыл физонæг кæны,

æрвон дурæй уый æзныгъддзагъд кæны,

уæд ма ныр мах та цæй хуыцæуттæ стæм.

Ныры бардуаг Хуыцаумæ дзуры:

— Куы мæ ауадзис, уæд ын йæ зынгы

Дыууæ уысммæ ам фестын кæнин.

Хуыцау æй рауадзы Ныры бардуаджы.

Ныры бардуаг фынæй Цæрддзойыл сынтæ рацæуы

йæ æрвын дурын уайтагъд адавы,

Хуыцаумæ ссæуы, ратты йæм æрвон дуры.

Хуыцау фæзæгъы:

— Скæнæм стыр арт уæларвон дурæй,

цæмæй фæдзæхст уа йæ ахæссыны алдзæн [2].

Арт стыр скæнынц æмæ йæ снывонд кæнынц.

Уæд дын Цæрддзой ныр райхъал вæййы,

Агуры æрвон дуры, фæлæ йæ нæ ары.

Уæларвон цæрджыты Уæрыппы фены,

Лалым стыгъд акæны æртæ сырды,

Донæй сæ айдзаг кæны æмæ араст и Уæрыппы сæрмæ.

Зæдтæ, дауджытæ Цæрддзойы нæ уагътой,

Цæрддзой фæстæмæ комгæ нæ кæны.

Тæвд æфсæн уæхстытæ Цæрддзоймæ аппарынц,

Цæрддзой нæ фæтарст, дон сыл ауадзы.

Æнæнхъæлæджы сæ астæу февзæрд,

йæ доныхуыппæй нывонд артыл бамизы,

нывонд артæн дын йæ сыф-сыф ссыди.

Дзуæрттæ дын лидзынмæ фесты.

Æрвон дур дæр сæ адæргæй айрох.

Уæлæрвтæм ма сæхи бæргæ айстой,

фæлæ дын Хуыцау тыхджын смæсты.

Еугуыппарты дын Цæрддзойыл сардауы.

Донбеттырты дæр ууыл бандзары.

Цæрддзойы ма дын æнцой кæм уадзынц.

Æрвон дурæй дын цилхъ ацаразы.

Дурты æхсæнæй адзæбæх кæны,

Æхсон дуртыл æй тынг сцыргъ кæны,

Ралæууыди дын Еугуыппарты уæд,

иннæрдыгæй та Донбеттырты цагъта.

Рæдзæгъдтæй дын сæ арвмæ самайы,

Сæ тугæй бæстæ лæсæнтæ акæны.

Йæ цонг нæ фæллайы Цæрддзойæн хæсты,

фæлæ стæвд и, донмæ йæхи байсы.

Æнæауæрдгæйæ йыл доны Донбеттыртæ

тыхджын схæцынц, дон ын нæ дæттынц.

Цæрддзой стыхсти, йæ ком сур кодта.

Йæ тугты цъырдта дойны мондагæн,

йæ туджы калдта бынтон æнæвгъау.

Уæд дын фæстагмæ йæ тых æрсасти.

Йæ карды фехсы, кард дæр атæхы,

йæ халагъуды тæрвазыл фындзсагъд авæййы.

Хуыцауы хæрæфырты чызг Бонвæрнон уыди.

Бонвæрнон та Цæрддзойæн йæ лымæн уыди.

Кардмæ февналы æмæ базыдта

Цæрддзойы хъуыддаг. Цæрддзой фесæфти.

Бонвæрнон Цæрддзойæн цырд зæппадз скæны,

Уым æй бавæры, стæй рацæуы йæ халагъудмæ.

Æнхъæлцау уыди æмæ æнхъæлмæ касти.

Кæд æппын æмæ йæ маст искуы ссæуид.

III. АХУЫ ÆМÆ НАГЪУЫЛЛÆ

7. Ахуы æмæ Нагъуыллæ

Уæд дын иухатт Бонвæрнон æруæззау. Уæззау та афтæ æрци æмæ йæм фæкæсæг нал уыд. Тыхсы, фæлæ кæмæ фæдзурид. Йæ тыхстдзинад ын зæронд Донбеттыр бамбæрста. Ракодта йæ фæндаг Бонвæрноныл æмæ йæм дзуры:

— Уазæг нæ уадзут?

— Мидæмæ, кæцы дæ?

Зæронд Донбеттыр халагъудмæ бахызти, дзæццæг [1] æрбадти æмæ кæсы Бонвæрноны тæппалгъ [2] хуыссæнты дæр нæ цæуы, нæ дæр сыстын йæ бон у, афтæмæй хъæрзы.

Зæронд Донбеттыр æм бадзуры:

— Цы кæныс, мæ фысым, кæнæ дæ уазæджы размæ цæуылнæ рахизыс?

— Ма мыл бахуд, уазæг. Æз æнхъæлцаутæ хъуамæ ныййарон. Нæй мæм фæкæсæг æмæ тухæнæй мæлын.

Зæронд Донбеттыр къахæгау дзуры:

— Ныр дæ æз фервæзын кæнин, фæлæ дæ сæронæй [3] тæрсын.

— Сæрон ма удмидæг куы уаид, уæд мæн никæй æххуыс хъуыди, фæлæ зæппадзы æмбийы.

Зæронд Донбеттыр та ноджыдæр зæгъы:

— Ныр цы раттис дæ фервæзыны тыххæй?

— Цы æнхъæлцаутæ ныййарон, уыдон æм хъаны [4] раттин афæдзы фæстæ.

— Хъан дæр та стæй йæ фыды уæзæджы агурдзæн, фæлæ хуыздæр уаид, ахсæв нæ уат иу куы ’ркæниккам, уæд дæ байзæддаджы афæдзы фæстæ æз хъаны хаст скæнин.

Бонвæрнонæн гæнæн нал уыд æмæ загъта:

— Мæ афон нæу, ныртæккæ гуырдтæ ныййардзынæн, фæлтау мæм фæкæс, стæй уый фæстæ дæ хъуыддаг араз.

Зæронд Донбеттыр ныццин кодта, Бонвæрноны фервæзын кодта. Бонвæрнонæн райгуырди дыууæ фаззоны, чызг æмæ лæппу. Лæппу куы гуырди, уæд зынтæй гуырди æмæ зæронд Донбеттырмæ бадзырдта, зæгъгæ, мын, аххуыс кæн. «Ахуы» куыд загъта, афтæ лæппу райгуырди, уыйадыл æй Ахуы рахуыдтой. Чызг куы гуырди, уæд та Бонвæрнон хъавыд зæгъынмæ «нал мæ хъæуы», кæнæ «науæд уæд». Уыйадыл æй рахуыдтой Нагъуыллæ.

Бонвæрнон фервæзти æмæ йæм зæронд Донбеттыр дзуры:

— Нæ дзырд хъуамæ дзырд уа.

Бонвæрнон зæгъы:

— Цæрддзой зæппадзы æмбийы, уæд та йæм куы суаис æмæ куы зæгъис: «Гъе, Цæрддзой, де ’нцой чи уыди, уый ныр мæ фæндиаг кæны», æмæ-иу раздæх.

Зæронд Донбеттыр ныццин кодта æмæ зæппадзмæ азгъордта. Бонвæрнон Цæрддзойы карды дуары тæрвазыл афидар кæны, йæ ком æддæмæ, афтæмæй. Зæронд Донбеттыр зæппадзмæ суади æмæ бахъæр кодта:

— Гъе, Цæрддзой, де ’нцой чи уыди, уый ныр мæ фæндиаг кæны.

Цæрддзойы стджытæ базмæлыдысты. Мæкъуыстæг ратахти æмæ зæронд Донбеттыры цæстыл сæмбæлыди. Зæронд Донбеттыр фæлидзæг ис, æрмæст ма загъта:

— Æз мæ фæнд афтæ сæххæст кæндзынæн æмæ дæ хæррæгъ стджытæ фæнык куыд фестой.

Разгъордта зæронд Донбеттыр халагъудмæ. Уæд Бонвæрнон рухс ахуссын кодта. Зæронд Донбеттыр æм бадзырдта:

— Уæ, Бонвæрнон, дæ сæрон мын аккаг хорз фæцис æмæ дæ дывæр маст исдзынæн. Рухс дæм цæуылнæ ис?

— Мæхи æхсын, æрбахиз, дæ цæст уынгæйæ мæхи куыд æрæхсон, сылыстæг куы дæн.

— Уый мæм тæлм нæ кæсы, — зæгъы зæронд Донбеттыр, фæмидæг вæййы хæдзары хуылфмæ, фæлæ йæ ных сцавта Цæрддзой кардыл æмæ сæры тенка цармæ фæхауди, æрфгуытæй дæлæмæ та размæ бахаудта.

Зæронд Донбеттыры Бонвæрнон бæласыл сауыгъта æмæ йæ тæф уырдыгæй калди. Донбеттыртæ йæм лæгъстæмæ цыдысты:

— Ратт нын нæ марды, — æдзухæй йын дзырдтой.

Бонвæрнон загъта:

— Мæ гуырдты мын къуыримæ схæссут, кæфы æхсырæй сæ хорз хъомыл кæнут, къуыриты фæстæ уæд уæ марды ардыгæй ахæсдзыстут.

Цы гæнæн уыди Донбеттырæн, къуыри æмгъуыдæй хорз зылдысты Бонвæрноны сывæллæттæм, æмæ диссаджы мыхъылтæ систы. Ахуы æмæ Нагъуыллæ сæ къæхтыл къуыримæ азгъордтой æмæ загътой:

— Ай дын дæ гуырдтæ.

Бонвæрнон сын радта зæронд Донбеттыры марды. Марды тæфгæнгæ аластой æмæ ма сæм Бонвæрнон адзырдта:

— Гъе уый тæф фæкæнут, донхортæ.

Ахуæ æмæ Нагъуыллæ тагъд хъомыл кодтой, къуыри мæйдзыд кодтой, мæй та — афæдздзыд, рахъомыл сты æмæ Ахуы цуанхъом фæци.

Ахуы фæрсы Бонвæрноны:

— Цымæ мæ фыдæй æппын ницы баззади?

Бонвæрнон загъта:

— Куыннæ баззади, мæнæ йæ цилхъ, уæларвон дурæй арæзт. Дæлæ быдыры йæ фæтты фатфындзтæ, цыма дæ хъæуы. Мæнæ дын зæронд Донбеттыры сæры тенка æхсыр дуцынæн, дæ фыды цилхъ æй слыг кодта.

Ахуы æрбамбырд кодта фатфындзты, фæттæ сарæзта, æрдын скодта, цилхъ йæхимæ райста æмæ фырцинæй хæрдмæ фæхаудта. Цилхъ йæ къухæй феппард ис æмæ йæ мады зæрдæйы амидæг и.

Бонвæрнон æрхауди æмæ йæ мæлæт æрæввахс. Ахуы нынкъард и, Нагъуыллæ йæ рустæ тыдта. Уæд Бонвæрнон дзуры:

— О, мæ хъæбултæ, уæхи ма хæрут, фæлæ æз амæлдзынæн. Мæ дзыккутæй мын ракæнут, æрдынбос сæ абийут, кæннод æрдынбос скъуыдтæ кæндзæн. Мæрдты уæ фыдимæ сæмбæлдзынæн æмæ зæгъдзынæн, зæгъгæ, нæ номыл кæстæртæ ныууагътам. Уæхи хизут, цалынмæ уæхиуыл феввæрсат. Мæн Донбеттыртæ мæрдтæй дæр нæ ныууадздзысты. Стыр арт-иу скæнут. Арты фæздæг мигътæм куы хæццæ кæна, уæд мæ фатыл уырдæм фехсут, стæй уæм уæларвæй æрвылæхсæв мæ цæст дардзынæн.

Бонвæрнон амарди. Ахуы æмæ Нагъуыллæ стыр арт скодтой. Фæздæг мигътыл æмбæлыди. Фатыл сæ мады æрæвæрдтой, фæлæ æрдынбос аскъуыди. Уæд сæ мады фæдзæхст сæ зæрдыл æрбалæууыди æмæ сæ мады дзыккутæй æрдынбос абыдтой. Æрдыныл æй абастой æмæ фатыл сæ мады мигътæм фехстой. Мигътæ æрбатымбыл кодтой сæхи. Зилгæ дымгæ сыстади æмæ Бонвæрноны фæуæлæджин [5] кодтой. Хуыцауы хæрæфырт сæ йæхимæ кæм бауагътаид, фæлæ сæ бон Хур хъахъхъæдта Ахуы æмæ Нагъуыллæйы, æхсæв та — Мæй, райсомырдæм та Бонвæрнон.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: