Аңкалы алюмосиликаттардың жалпы сипаттамасы

Дала шпаттар (фельдшпатиттер) тобы. Жер қыртысында силикаттардың ішіндегі ең көп тараған дала шпаттар, оның құрамында мөлшері 50,0 % құрайды. Олардың 60,0 % магмалық, ал 30,0 % метаморфтық таужыныстарының (көбінесе кристалдық тақтатастардың) құрамына кіреді. Қалған 10,0-11,0 % құмтастар мен конгломераттарда кездеседі, олардың ішінде жұмырланған түйірлер боп немесе галькалар құрамында болады. Дала шпаттары деген аты қалай пайда болғаны белгісіз, мүмкін «шпаттар» – ол екі бағытта жымдастығы бар минералдар, және олар далада көп кездескеннен болар.

Химиялық құрамы бойынша дала шпаттар Na, К және Са алюмосиликаттары болады: Na[AlSi₃O₈], K[AlSi₃O₈], Сa[Al₂Si₂O₈]. Кейде өте аз мөлшерде Li, Rb, Cs изоморфты түрінде сілтілерді ауыстырады, ал Sr – Ca- ды.

Осы кластың минералдарын сипаттайтын келесі ерекшелігі, олардың изоморфты бинарлы қатарлар құруы болады. Осындай болатындар, мысалыға алсақ, келесі қатарлар: Na[AlSi₃O₈] – Сa[Al₂Si₂O₈], Na[AlSi₃O₈] – K[AlSi₃O₈].

Минералдар моноклиндік және триклиндік сингонияларында кристалданады, бірақ олардың морфологиялық қасиеті бойынша бір-бірінен айырмашылығы аз. Рентгенометриялық зерттеулер бойынша барлық дала шпаттардың кристалдық құрылымы бір-біріне көп ұқсас келетіндігі дәлелденген. Физикалық қасиеттері де ортақ болады, олардың көпшілігі ашық түсті, қаттылықтары жоғары 5-6,5, жымдастықтары екі бағытта жетілген, олардың қыйлысу бұрышы 90⁰- қа жуық, ал тығыздықтары жоғары емес – 2,5-2,7. Осы қасиеттері арқылы олар өздеріне ұқсас минералдардан оңай ажыратылады.

Олар көбінесе магманың кристалдануынан жаратылады. Магмалық интрузивтік және эффузивтік таужыныстар құраушы басты минералдары болады. Ірі кристалдық түйірлер боп олар пегматиттерде кварц, слюдалар, топаз, берилл, турмалин және тағы басқаларымен кездеседі. Миаролиттік қуыстарда ірі кристалды дала шпаттардың друзалары кездеседі. Олар тағыда жапсар-метасоматиттік кенорындарда және гидротермалық желілерде болады. Аймақтық метаморфизм кезінде дала шпаттардың түзілуіне жағдай туады. Сонымен, дала шпаттардың жаратылуына жоғарғы температура ыңғайлы болатындығы белгіленеді.

Дала шпаттары (фельдшпатиттер) құрамы бойынша натрийлік-кальцийлік (плагиоклаздар) және калийлік – натрийлік (калишпаттар) дала шпаттар тобына бөлінеді.

Натрий-кальцийлік дала шпаттары – плагиоклаздар тобы. Плагиоклаздар деп құрамы ауыспалы, үздіксіз изоморфизм қатарын айтады. Бұл топтың шеткі мүшелері альбит Na[AlSi₃O₈] – және анортит – Сa[Al₂Si₂O₈]. Бұл компоненттердің бір-бірімен ауысуы толық, Na⁺ және Si⁴⁺ – Сa²⁺ және Al³⁺ ауысады.

«Плагиоклаз» жымдастығымен байланысты, грек тілінен «қисық сынғыш» деп аударылады. Жымдастығының ара бұрышы тіктен төмен және 86⁰24^/ – 86⁰50^/ тең болады. Сингониясы триклиндік. Плагиоклаздардың құрамы магмалық таужыныстарының жүйелеуіне маңызы зор болғандықтан, Е.С. Федоров оларды жүйелеу үшін, әр плагиоклаздың нөмірін анортиттік молекуласының пайыздық мөлшеріне сәйкес белгілеуді ұсынды (8 кесте).

8 кесте

Е.С. Федоровтың плагиоклаздар тобындағы минералдарды жүйелеуі

Плагиоклаздың нөмірі, оның химиялық құрамын сипаттайды. Мысалы, плагиоклаз № 30 андезин болады, оның 30,0 % анортит, ал 70,0 % альбит құрамды. Альбиттен анортитке қарай кремний қышқылы құрамында азаятын болғандықтан (альбитте – 68,81 %, ал анортитте – 43,28 %- ға дейін), № 0-№ 30 плагиоклаздары қышқыл деп аталады, № 30-№ 50 – орта және № 50-№ 100 – негізді. Қышқыл плагиоклаздар ең көп тараған плагиоклаздар болады, олар қышқыл магмалық таужыныстарды құрайды (8 кесте).

Жақсы құрастырылған кристалдар өте сирек кездеседі. Плагиоклаздар түйірлері тақташа және тақташа-призмалық пішінді, таужыныстарда сеппелер, түйірлі агрегаттар, кейде друзаларды (альбит – клевеландит) құрайды. Оларда қарапайым егіздіктер сирек болады, ал күрделі полисинтетикалық егіздіктер кең тараған. Тез суыған эффузивтік таужыныстарда кристалдық-белдемді құрылысы сирек емес. Олардың ядросы мен ортасы негізді плагиоклаздарымен құрастырылған, ал шеттері – қышқылдауларымен. Сыртқы қасиеттерімен альбитті және лабрадорды, кейде олигоклазды анықтауға болады.

Альбит-клевеландиттің пластинкалы агрегаттары миаролиттік қуыстарда друза құрайды. Түгел плагиоклаздардан тұратын түйірлі-кристалды таужыныстар кездеседі. Мысалы, магмалық анортозиттер және лабрадориттер; қант тәріздес альбитті таужыныс, ол метасоматиттік жолымен пегматиттерде пайда болады.

Түстері ақ, сұрша-ақ, кейде жасылдау, көкшіл немесе қызылдау реңкті, олар құрамындағы әртүрлі қоспаларымен байланысты. Плагиоклаз қатарындағы минералдардың қасиеттері өзгеріңкі өсіп тұрады: тығыздығы альбитте 2,61, анортитте өседі – 2,76, балқу температурасы – альбиттердің 1100⁰-1250⁰, анортиттердің 1500⁰-1550⁰. Қаттылығы 6-6,5, жылтырлықтары шыныша, жымдастықтары (001) және (010) қималарында жетілген. Олигоклазға көгілдір, ал лабрадорға көк иризация тән. Диагностикасы оптикалық әдіспен ғана тура болады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: