Али халифалығы дәуірі

Алидің халифа сайлануы. Осман зұлымдықпен өлтірілгеннен соң Мединеде билік бос қалды. Сол күнге дейін халифа мединеліктерден, оның ішінде мединелік Құрайштардан сайлау керек деген дәстүр мықтап қалыптасқан болатын. Сондықтан халифалықты ислам әлеміне заңды түрде мойындату үшін осы дәстүрді сақтаған анағұрлым тиымды болып табылды. Осыған орай Осман өлтірілгеннен соң басбұзарлар өздерін халифа сайлаудың орнына жаңа халифа сайлау үшін мединеліктерге қысым көрсете бастады.

Алиге халифалық ұсынысы жасалғанда ол алғашқыда Османның өлтірілуінен соң орын алған шиеленіс кезінде халифалыққа өтудің дұрыс емес екендігін ойлап, ұсыныстан бас тартты. Бірақ сайланған жаңа халифа билігі аясында ғана қарсыластар арасында түсіністік болатыны, басшы сайланбастан, азаматтар бір-біріне бағынбайтыны айтылды.

Алиден басқа Омардың дүние салуынан бұрын құралған шура мүшелері – Зубейр бин Аууам, Тальха бин Убайдуллаһ және Саад бин Әбу Уаққас та халифалыққа ұсынылды. Бірақ, олардың барлығы бұдан бас тартты.

Қайтадан Алиге халифа болуға ұсыныс жасалғанда ғана ол ұсынысты қабылдады. Алдымен үйінде, артынан Масжид Набауиде жасалған биатта Али халифа болды (маусым 656 ж.). Алиге көпшілігі биат еткенімен оған биат жасамай бейтарап қалған мұсылмандар да кездесті. Жаңа халифаға биат жасамағандар арасынан Саад бин Әбу Уаққасты, Усама бин Зейдті, Абдуллаһ бин Омарды, Хассан бин Сабитті, Әбу Саид әл-Худриді, Мухаммад бин Масламаны, Нуман бин Баширді және Зейд бин Сабитті атауға болады.

Алидің алғашқы істері. Алидің халифалыққа келгеннен соң алғашқы ісі Османның қойған уалилерін алып тастап, орнына өз уалилерін тағайындау болды. Себебі, Осман заманында орын алған проблемаларға уалилердің де қатысы бар деп есептелді. Осман уалилікке туыстарын қойған болатын. Ал Али Османды жақтамаған деп есептеген қарсыластарын уалилікке тағайындады, олардың арасында туыстары арасында уали болғандар да бар. Сирия уалиі Муауия бин Әбу Суфиянның орнына ансарлық Сахл бин Хунайфты тағайындады. Бірақ Сахл қызметіне кіріспей-ақ Табуқ деген жерде Муауия адамдары оны кері қайтарды. Басраға Сахлдың бауыры Осман бин Хунайфты уали ретінде жіберген Али Жамал шайқасынан соң оның орнына немере ағасының баласы Абдуллаһ бин Аббасты тағайындаған. Немере ағасы Абастың келесі бір баласы Убайдуллаһты Иемен уалилігіне, Қусамды Мекке уалилігіне қойды.

Куфаға Умара бин Шихаб уали ретінде тағайындалғанымен жолда кездескен Тулайха бин Хуайлидтің куфалықтардың Әбу Муса әл-Ашариден өзгесін уали ретінде қабылдамайтынын ескеркеніне байланысты ол кері қайтуға мәжбүр болды. Мысыр уалилігіне Сақифа мәжілісінде халифа үміткері болған Саад бин Убаданың ұлы Қайс бин Саад тағайындалды. Қайс Мысырға барған кезде халықтың саяси текетірестен екіге бөлінгенін көрді. Али біршама уақыттан соң Қайсты орнынан алып, оның орнына Мухаммад бин Әбу Бәкірді қойды. Кейінірек оны да уалиліктен алып тастап, Османды өлтірумен аяқталған баскөтеруде Куфадан келген басбұзарлардың ішінде болған Аштар Малик ан-Нахаиді Мысырға жіберді. Бірақ, Аштар Мысырға жетпей жолда Муауияның бір адамы тарапынан уланып өлді.

Муғира бин Шуба Алиге уалилердің барлығын бірден алып тастамау, Сирия уалиі Муауияны орнында қалдыра тұру керек екендігін, егер олай болмаса ол туысы Османның өліміне байланысты қарсы шығатынын ескертсе де Али оның кеңесіне құлақ аспады.

Алидің келесі бір ісі Осман заманындағы кейбір мәселелерді өзгертуі болып табылды. Атай кетер болсақ, Омар заманында жолға қойылған және осман заманында та жалғасын тапқани адамдардың исламға жасаған қызметіне қарай берілетін жылдық жалақыны қысқаруы. Али халифа болғаннан соң жылдық жалақыларды теңдей тарата бастады. Сондай-ақ Османның кейбір адамдарға берген жерлерді кері алды. Бұлардың барлығы Осман заманында шыққан наразылықтарға нүкте қою үшін жасалды. Алидің алғашқы жасаған істерінің бірі қоғамдағы билігін нығайту үшін наразы, бас көтеруші тараптың талаптарына көңіл бөлді. Бірақ, оның жасаған кейбір істері Осман жақтастарының, бұрынғы уалилердің маңайындағы адамдардың, ойлағанындай шықпағандардың және жаңа реформаға көңілі толмағандардың өзіне қарсы шығуына жол ашты.

Халифа болғаннан соң Алиге қарсы қойылған басты талаптардың бірі Османды өлтіргендерді жазалау келеді. Бірақ Али халифа болғаннан соң бұл іске кірісе алмады. Себебі, Османды өлтіруге қатысқан немесе оның өлтірілуін қалаған кейбір адамдардың саяси ықпалдын әзірше жоя алмайтын еді. Бұл Алиге деген қарсылықтың көбеюіне жол ашты. Ал Али Османның өлтірілуі мәселесін өзінің саяси қуатын нығайтпай тұрып қарастырудың мүмкін емес екендігін аңғарды.

Алидің алғашқы ісі болып табылатын Осман уалилерін орнынан алып тастауы Осман билігіне наразы болғандарды тыныштандыру мақсатында болғаны белгілі. Ол мұны өзінің билеуші ретіндегі құқығы деп білді. Бірақ оның бұл шешімі саяси шиеленістің одан ары үдеуіне жол ашты.

Алидің қарсыластары. Аз уақыттың ішінде Алидің халифа ретінде сайлануына және оның алғашқы істеріне қарсы наразылар пайда бола бастады. Оған қарсы шыққан топтардың бірі Айша, Тальха бин Убайдуллаһ және Зубейр бин Аууам жетекшілігіндегі топ болды. Айша кейбір істеріне байланысты кейде Османды сынға алатын. Осман басбұзарлар тарапынан қоршауға алынған кезде Айша қажылық рәсімін жасау үшін Меккеге кеткен болатын. Ол қайтарда Османның өлтірілгенін естісімен Меккеге кері қайтты. Тальха мен Зубейр Алиге биат жасағаннан бірнеге айдан соң умра қажылық жасау үшін Меккеге кетті және зорлап биат жасадық деп халифаға қарсы тұрды.

Алиге биат жасалғаннан соң халифаға қарсы шыққан келесі бір адам – Муауия бин Әбу Суфиян. Муауия Омар дәуірінен бері шамамен 18 жыл Сирия аймағында уалилік қызмет атқарып келді және ол жаққа әбден жерлесіп алған болатын. Ол Алиге биат жасауды Османды өлтіргендерді жазалаумен байланыстырды.

Али Муауияның ұстанымын жөнсіз деп білді. Оның пікірі бойынша Османды өлтіргендерді жазалауды талап етуге Османның құқығы жоқ. Себебі, Османның балалары әлі тірі. Османды өлтіргендерді жазалауды талап ету оларға тиесілі іс. Бірақ, Муауия да Османның туысы болғандықтан қалмыскерлерді жалау керек деп шешкені рас.

Османды өлтіргендерді жазалауды талап етуде Муауия өз пікірін араб дәстүріне негіздеді. Муауияның бұл талабы Сыффын шайқасынан соң хакамдар (төрешілер) тарапынан қабылданған.

Османның жақтастары мен жақын туыстарының кейбірі аталған жетекшілердің қатарынан табылды және Алиге қарсы шеп құрды. Ал кейбірі бұл тартысқа араласуды дұрыс деп шешпей қалыс қалды.

Османның хатшысы Маруан бин Хакам Айшаның жетекшілік жасаған тобына қосылды. Ал Османның балалары Абан мен Уалид бастапқыда осы топқа қосылғанмен кейіннен жолда бөлініп кетті. Османның бұрын Куфаға тағайындаған уалиі Саид бин Ас Айшамен кездескеннен соң Иеменге кетіп, бұл алауыздықтардан сырт қалды.

Омайяд (Умаййа) әулетінің Меккелік Али қарсыластарына қатысқандардың алға қойған мақсаты орынсыз өлтірілген Османның орнына халифалыққа омайяд әулетінен бір адамды қою болды. Бірақ Меккедегі Али қарсыластарының жетекшілері халифаның үмммет тарапынан шура жолымен сайлануын қуаттады. Осыған орай, бастапқыда қолдау көрсеткен кейбір омайяд өкілдері кейінірек бұлардан бөлініп кетті.

Жамал шайқасы. Айша, Тальха және Зубейр жетекшілігіндегі Али қарсыластары Меккеде бас қосты. Олардың негізгі идеясы Османның зұлымдықпен өлтірілгендігі және Алидің Османның өліміне қатысы бар адамдарды жазалауы қажет болды. Алидің жазықсыз Османды өлтірілген баскесерлердің қысымымен сайланғанын олар дұрыс деп таппаған. Меккеде жиналған Али қарсыластары идеясы мен Муауияның идеясы арасында ұқсастық болғанымен аталған екі топ та бір-бірімен байланыссыз әрекет етті.

Меккеде жиналған Али қарсыластары не істеу қажет екендігі жайлы кеңес жүргізді. Кеңесте Османның басралық уалиі Абдуллаһ бин Амир Басраға бару қажет деген ұсыныс тастады. Өйткені Басрада Осман жақтастары көптеп шоғырланған. Османның Иемендік уалиі Яла бин Умаййа тарапынан әкелінген байтулмал қаражаттары әскерлерді жарақтандыру үшін пайдаланылды.

Негізінде алдарына әртүрлі мақсат қойған адамдар мен топтардан құралған бұл әрекет басынан бастап жақсы жоспарланбады. Өйткені олардың мақсаттары әртүрлі болды. Алидің меккелік қарсыластарына Османды өлтіргендерді жазалау сияқты негізгі ұранды қолдағандармен қатар дүние-мүлікке қол жеткізу, тайпасының пайдасын көздеу және жеке кегін алу мақсатында қосылғандар да табылды. Осы әрекеттің либері болған Айшаның өзі халифа болу мүмкіндігі жоқ болатын. Келесі лидерлері Тальха мен Зубейрдің халифа болу ойлары болса да оның іске аса қоюы қиын екендігін өздері де білетін. Осы топқа қосылған омайяд әулеті Осман балалараның бірі халифа болуы тиіс деген пікірді қолдады. Демек, осы топтың мақсаттары әралуан болды.

Алидің меккелік қарсыластары Басраға қарай жолға шыққан кезде намаздарда кімнің имамдыққа өтетініи жайлы әр алуан пікеірде болды. Айша Абдуллаһ бин Зубейрді имамдыққа тағайындап бұл проблеманы да шешті.

Айга Басра маңайына келгенде қала халқына елші жіберіп, өзіне қосылуды талап етті. Осы кезде Басра уалиі Осман бин Хунайф олардың ниеттерін білу үшін елші жібюерді. Айша қоғамда бейбітшілікті орнату және Османды өтіргендерді жазалау ниетінде екендігін білдірді. Али қарсыластары Басраға кірген кезде Осман бин Хунайфты тұтқындап, ондағы байтулмалды тартып алды да уалидің сақалы мен шаштарын жұлып Алиге жіберді.

Меккедегі Али қарсыластары Басраға жолға шыққан кезде Али Муауияның биат жасамағандығына байланысты осы мәселені шешуге кіріскен болатын. Ол меккедегі қарсыластарының аттанғанын естісімен Мединеде жиналған әскерімен жолға шығып, қарсыластарды Басраға жеткізбей қуып жетуге асықты. Бірақ ниетіне жете алмады. Олардың артынан Басраға қарай беттеген Али ұлы Хасан мен Аммар бин Ясирді Куфаға жіберіп, өз қатарына қосылуды сұрады.

Екі жақ Басра маңайындағы Хурайба деген жерде кездесті. Екі жақтан елшілер бір-біріне жіберіліп тұрғанымен келісе алмады. Осы тұста екі жақтың да келісімге келе бастағандығы туралы да мәліметтер бар. Соңында шайқас Айша мінген түйе күймесінің маңайында қыза түсті. Айшаның соғыс түйесінің үстіндегі күймеде басқарғандығына және шайқастар сол түйе маңайында қыза түскендігіне байланысты бұл шайқас «Жамал» (түйе) шайқасы деп аталды. Али шайқастың әлгі түйе маңайында өрбігендігін байқап, түйені өлтіруді бұйырды. Түйенің өлтірілуімен шайқас 656 жылдық жетоқсанында Алидің жеңісімен аяқталды.

Осы шайқаста қаза тапқандар туралы әртүрлі айтылғанмен шамамен 10 000 болғандығы туралы мәлімет бар. Бірақ осы шайқаста өлгендер бұдан көп те, аз да болуы мүмкін. Осы шайқаста Тальха мен Зубейр өлтірілді. Тальха шайқас алаңында өзіне бағытталған бір жебеден, Зубейр шайқас алаңынан қашып шыққанда жолда кездескен ибн Журмуз тарапынан өлтірілді.

Али қарсыластарын жеңгеннен соң олармен жақсы қатынас орнатты. Соғыста өлгендерді жерлеттірді және жеңілген әскерді тонауға, біреуге тиюге тиым салды.

Айша жанында бауыры Мухаммад бин Әбу Бәкір болса да серік ретінде Алидің Басрадан қосып берген әйелдер мен ерлермен бірге алдымен Меккеге, одан соң Мединеге кетті және осы оқиғадан соң саясаттан аулақ өмір сүрді. Оның Жамал шайқасынан соң қатты өкінгендігі баяндалады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: