Интерполдың қылмыскерлерді халықаралық іздестіру, экстардациялау және беру бойынша қызметі және оны үйлестіру проблемалары

Интерполға мүше мемлекеттердің ынтымақтастығы негізінен үш деңгейде дамиды. Ең алдымен, бұл – бұрынғыға тамыры терең кететін екі тарапты деңгейдегі ынтымақтастық. Қазіргі уақытта ол өз маңызын жойған жоқ, керісінше оның ұлғаю үрдісі байқалады. Екі тарапты келісімдер екі мемлекет арасындағы қатынастар сипатын, әрбір нақты проблема бойынша олардың мүдделерін толық ескеруге мүмкіндік береді.

Мемлекеттердің екі тарапты ынтымақтастығынан басқа, аймақтық деңгейде де жүзеге асырылады, ол мемлекеттің нақты аймағына қатысты мүддесі мен сипатына сәйкес келеді. Еуропа аймағында жоғары ынтымақтастық деңгейі туралы мынадай конвенциялар дәлел болады: қылмыскерлерді беру туралы; қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек туралы; қылмыстық істер бойынша үкімдерді тану туралы, қылмыстық іс бойынша соттық іс жүргізуге беру туралы; мәдени құндылықтарға қатысты құқық бұзушылық туралы; қылмыстық қызметтен түсетін кірістің «жылыстауы», айқындау, алу және тәркілеу туралы. Бас бостандығынан айырылған сотталуышының қай мемлекеттің азаматы болса, сонда өз жазасын өтеу үшін тұлғаларды беру туралы Конвенция (1978 ж.) көпшіліктің қызығушылығын туғызады. Ол, негізінен, Орталық және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен қол қойылды және бекітілді.

Тәуелсіз мемлекеттер достастығы мемлекеттерінде ынтымақтастықты дамыту өзектілігі шекаралардың ашықтығы себебінен қылмыстылықтың өсуімен байланысты, бұл мемлекеттің қылмыстылыққа жалғыз тұру мүмкіндігінен айырады. 1992 жылы тамызда барлық ТМД-ға мүше мемлекеттер, сондай-ақ Грузия ақпарат алмасу саласында Ішкі істер министрліктерінің өзара қарым-қатынасы туралы Келісімге қол қойды. 1993 жылдың қаңтар айында Минскіде Достастық мемлекеттері (Әзербайжаннан басқа) азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы Конвенцияға қол қойды. Осы Конвенцияның көптеген баптары қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсетуге арналған. Олар ынтымақтастықты қылмыскерлерді беру, қылмыстық қуғындауды жүзеге асыру, екі немесе бірнеше мемлекеттерге сот құзырына жататын соттардың істерін қарау, қылмыс жасау кезінде пайдаланылған заттарды беру, айыптау үкімдері және соттылық туралы ақпаратпен алмасу және т.б.

Халықаралық қылмыстылықпен күрес жүргізетін мемлекеттер екі тапарты және аймақтық келісімдермен ғана шектеліп қалуға болмайды деген қорытындыға келді. Сондай-ақ халықаралық сипаттағы кебір қылмыс түрлері барлық халықаралық қауымдастық мүдделерін қозғайды, бұл мемлекеттердің аталған салада әмбебап деңгейге шығу үшін алғышарттарды жасайды. Сондықтан көп тарапты шарттарды жасасу қажеттілігі туындайды.

Осыған байланысты жалған ақша белгілерін жасаумен күрес жөніндегі Женева конвенциясы көпшіліктің қызығушылығын туғызды (4/29 қабылданды). Конвенцияның бас ережесі – жалған ақша жасаумен күресте өздерінің және шетел ақша белгілерін жасау арасында өзгешеліктер жасамау және бірыңғай қаталдықта оларды жазалау туралы оған қол қойған мемлекеттердің міндеттемесі. Жалған ақша жасаушылық қалыптан тыс қылмыс деп жарияланды. Бұл осы Конвенцияға қатысушы барлық мемлекеттер шетелде жасырынып жүрген жалған ақша жасаушыны немесе жалған ақша белгілерін өткізушіні еліне қайтару мәселелері бойынша іздестіру бастамашысына көмек көрсетулері қажет /16/.

Женева конвенциясын жасасу – бұл жалған ақша жасаушылық сияқты осындай қауіпті құбылыстың тарауына байланысты барлық мемлекет алдында тұрған қауіп-қатерді шешу нәтижесі болып табылады. Конвенцияға сәйкес, кім ақша белгілерін жасайтын және бұрмалайтын, жалған ақша белгілерін тарататын, жалған жасау және бұрмалауға тағайындалған құралдарды және басқа да заттарды әзірлеуге қатысатын тұлғаларды қылмыстық тәртіпте қуғындау міндеттемесін мемлекетер өздеріне алды. Конвенция қатысушы мемлекеттерді жалған ақша жасаушыларды олардың қай мемлекеттің жасағанына ақша белгілерін жасағанына қарамастан, қылмыстық жауапкершілікке тартуды міндеттейді. Конвенция жалған ақша белгілерін жасаумен күресте мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы саясатын, практикасы және тактикасына анықтады. Сонымен қатар,Женева конвенциясында Интерпол мемлекеттердің халықаралық қауымдастығы атынан қызмет ететін тұрақты жұмыс органы деп аталды.

Сонымен қатар, осы көп жақты шарттар халықаралық қылмыстылық-пен күресте мемлекеттердің ынтымақтастығы қандай бағыттармен дамиды деген тек жалпы түсінік қана береді. Осындай ынтымақтастық Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде ғана барынша әр тарапты, мазмұнды және бірізді бола бастады. Сонымен, БҰҰ Жарғысы адами тұлға беделі мен құндылықтарына, адамның негізгі құқықтарына халықтың сенімін бекітуге талпынуын жариялай отырып, осы салада халықаралық ынтымақтастық үшін ұстанымды жаңа құқықтық негізді құрды.

Осыған қатысты Конвенцияда геноцид қылмысының алдын алу және оған байланысты 1948 жылғы жазалау туралы көріністі айтуға болады. Осы Конвенцияның қосымшасына сәйкес, геноцид халықаралық қылмыс болып табылады. Конвенцияға қатысушы мемлекеттер геноцид жасаған немесе жасау мақсатында қастандық жасауда, оны жасауға айдап салушылықта, геноцидке қатысуда немесе қастандық жасаудағы кінәлі тұлғаларды жазалау үшін қажетті шараларды қабылдауға міндеттенеді /17/.

Барлық бұл құжаттарда, негізінен, қылмыстық қудалау мен жазалауға жататын қылмыстарды көрсететін осындай әрекеттерге жол бермеу туралы сөз болады. Осыдан барып халықаралық құқықтық көмек қылмыстар жасаған тұлғаларды халықаралық іздестіру бойынша жедел іздеу немесе қылмыстық-процесуалыдқ әрекеттер жүргізілетін кез келген қылмыстық істер санаты бойынша көмек көрсетілуі қажет.

«Экстрадиция» түсінігі халықаралық-құқықтық, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық ғылымдарға тікелей қатысы бар ғылыми түсінік ретінде соңғы жылдары өзекті бола бастады. Бұл, ең алдымен, халықаралық аренада ұйымдасқан қылмыстылықтың ықпал ету және әсер ету саласының кеңеюімен, сонымен қатар, халықаралық полиция қауымдастықтарының трансұлттық қылмыстылыққа қарсы әрекет етуімен байланысты.

«Экстрадиция – В.С. Овчинскийдің тұжырымдамасы бойынша – сол тұлғаны жасаған қылмысы үшін сот алдында тұру қажет немесе ол түрмеге қамауға кесілген мерзімін өтеу үшін бір мемлекет (сұрау салынған мемлекет) өз аумағында айқындалған адамды келесі мемлекетке (сұрау салған мемлекет) тапсыратын процесс» /18/. Алайда, В.С. Овчинскийдің экстрадиция түсінігіне берілген анықтамасы мағыналық маңызы бойынша автордың ойы түсініксіз.

Автор былай жазады: «...сол тұлғаны жасаған қылмысы үшін сот алдында тұру қажет немесе ол түрмеге қамауға кесілген мерзімін өтеу үшін бір мемлекет (сұрау салынған мемлекет) өз аумағында айқындалған адамды келесі мемлекетке (сұрау салған мемлекет) тапсыратын».

Осыған байланысты экстрадицияның мәнін түсіну үшін қажетті бірқатар маңызды сұрақтар туындайды. Біріншіден, «сол тұлғаны» айқындау үшін және «сол тұлғаны» басқа мемлекетке тапсыру үшін не себеп болды? Екіншіден, «сол тұлғаны» басқа мемлекетке тапсыру үшін не негіз болады? Экстрадиция түсінігін қалыптастыру үшін маңызды мағыналары бар осы және өзге де сұрақтар, біздің ойымызша, осы анықтамада заттық көрініс таппаған.

Осыған ұқсас көзқарасты Н.Т. Блатова да білдіреді, оның ойынша «қылмыскерді беру ­– ол аумағында болған бір мемлекеттің келесі мемлекетке, яғни сол мемлекеттің азаматы болып табылатын немесе сол аумақта қылмыс істеген немесе осы қылмыстан зардап шеккен мемлекетке оны қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін немесе үкімді орындау үшін беруі» /19/.

Сонымен қатар, экстрадиция түсінігінде жоғарыда аталғандардан басқа мынадай белгілері: шарттардың, экстрадиция туралы халықаралық конвенциялардың болуы; Интерпол Жарғысына сәйкес іздестірілетін тұлғаны халықаралық іздестіруге хабарландыру беру фактісі болуы қажет.

Сондықтан экстрадиция түсінігі мазмұны жағынан да, маңыздылығы жағынан да оның барлық негізгі құрамдастарын қамтитын көлемді болуы керек.

Біздің пікірімізше, экстрадиция – бекітілген халықаралық конвенцияларға, шарттарға және келісімдерге сәйкес, ал өзге жағдайда тараптардың өзара келісуі негізінде жазалаудың орындалмай қалмау принципі, сол тұлғаны заңсыз жасаған әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту және оны сотқа тапсыру, ал сотталған адамдарды – сотпен тағайындалған жазалау мерзімін өтеу үшін беру (тапсыру) рәсімдерін жүзеге асыруға бағытталған Интерполға мүше мемлекеттердің ұйымдастыру-басқару қызметі.

Экстрадицияның ұсынылған анықтамасы өткен анықтамалардан өзгешеліктері бар, мұнда негізі акцент экстрадиция рәсімдерін ұйымдастыру және жүзеге асыру бойынша Интерполға мүше мемлекеттердің ұйымдастыру-басқару қызметіне жасалады.

Мұндай түсіндіру экстрадиция мәселелері бойынша басқару органдарының ұйымдастыру-басқару қызметі, ең алдымен, халықаралық қылмыстылыққа қарсы әрекет ету жөнінде қоғам мен мемлекеттің талаптарына сәйкес келуі қажет. Біріншіден, осындай сипаттағы талаптармен бүкіл әлемдік қауымдастық ниеттес. Екіншіден, қылмыскерді экстрадициялауды тиімді ұйымдастыру экстрадиция рәсімдеріне негізделуі қажет. Бұл халықаралық іздеуде болған бір мемлекет аумағынан екіншісіне беру процесінің қатаң халықаралық-құқықтық актілермен белгіленген бірізділігі болуы қажет.

Сондықтан мұнда қылмыскерді экстрадициялау бойынша процедуралық мәселелерді нақты талқылау қажеттілігі байқалады. Сонымен бірге қылмыскерлерді беру осы процеске қатысатын әрбір мемлекеттің жеке құқығы болып табылады. Осыған байланысты барлық Интерполға қатысушы мемлекеттер үшін халықаралық-құқықтық актілермен реттелген қылмыскерлерді экстрадициялау бойынша бірыңғай процедуралық мәселелерді әзірлеу кезінде елдердің мынадай ұлттық ерекшеліктері ескерілуі керек:

· өз азаматтарын ұстап бермеу принципі;

· саяси қылмыстар жасаған тұлғалар экстрадициялауға жатпайды;

· егер қылмыскерге айып тағылған қылмыс экстрадиция туралы екі жақты шарттардың, халықаралық конвенциялардың әрекетіне түссе, қылмыскерді экстрадициялау міндетті болады;

· егер қылмыскерге айып тағылған қылмыс ұстап беруді талап ететін мемлекеттің, сондай-ақ ұстап беруді жүзеге асыратын мемлекеттің де қылмыстық заңнамасы бойынша жазалауға жатады;

· Экстрадицияға жататын қылмыскер оны ұстауға және қайтаруға негіз болған қылмыстары үшін ғана сотқа беріледі;

· Қылмыскердің экстрадициясы уәкілетті мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның арнаулы өкімі бойынша ғана жүзеге асырылады.

Жоғарыда айтылғандар экстрадиция процедурасына жататын әрбір тұлға дербестендіріліп қаралу керек екенін білдіреді. Мемлекеттердің ұлттық ерекшеліктерін есепке ала отырып, қылмыскерлерді ұстап бермеу үшін көптеген негіздер көңілге қонымды болып табылатынына қарамастан, теорияда да, практикада да жеткілікті даулы мәселелер бар. Солардың кейбіреулеріне тоқталайық.

1. Өз азаматтарын ұстап бермеу принципі. Осы принципке сәйкес көптеген мемлекеттер экстрадиция туралы сұрау салу бойынша өз азаматтарын ұстап бермейді. Ұстап беру туралы шарттың болған жағдайдың өзінде де мемлекетке қылмыскерді ұстап беруден бас тартатын өз азаматтарын ұстап бермеу практикасы экстрадиция институтына бұрыннан белгілі. Экстрадиция туралы шарттар мен конвенциялардағы осы принциптің көпшілікке танылуына қарамастан, оның теориялық негіздемесі белгілі бір қиындықты туғызады. Көбінесе көптеген мемлекеттер халықаралық шарттар мен конвенцияларды жасасқан уақытта, негізінен, қылмыскерлерді ұстап бермеу туралы мынадай ережелерді ұстанады:

* егер экстрадициялауды талап ететін тұлға экстрадициялау туралы талап етілген тараптың азаматы болып табылса;

* егер қылмыс экстрадициялау туралы талап етілген тараптың аумағында жасалса;

* егер тараптардың бірінің заңнамасына сәйкес қылмыстық қудалау туралы іс қозғалмаса немесе сот үкімі мерзімі өтіп кетуі салдарынан немесе өзге заңнама негіздемесіне байланысты орындалмаса;

* экстрадициялауды талап ететін тұлға саяси сипаттағы қылмыс жасаса;

* егер сол қылмыс бойынша сот үкімі шығарылса немесе экстрадициялау туралы талаптар қойылған тараптың аумағында экстрадиция жасауды талап ететін тұлғаға қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылса;

* егер сол қылмыс үшін экстрадициялау туралы талаптар қойылған тараптың аумағында экстрадиция жасауды талап ететін тұлғаға қатысты алдын ала тергеу ісі қозғалса және жүргізілсе;

* егер талап етуші тараптың заңанамасы бойынша, экстрадициялау туралы талаптар қойылған тараптың заңына қарағанда, қудаланатын қылмыс үшін өлім жазасы қарастырылса;

Мұқият үйрену, мәнін түсіну және зерттеуге жататын сұрақтар тізімінен, қылмыскерлерді ұстап бермеу ережесінен көріп отырғанымыздай, оларды ұстанатын мемлекеттер жеткілікті. Алайда, бұл жеке зерттеу тақырыбы және біздің жұмысымыздың тақырыбына енбейді. Сондықтан кейбір фактілерді ғана атап көрсетумен ғана шектелеміз. Сонымен, Герман Федеративті Республикасының экстрадиция мәселелеріне «бірде бір неміс шетел мемлекетіне берілмейді» деп жариялап, барынша үзілді-кесілді қарайды. Бұдан басқа, өз азаматтарын басқа мемлекеттерге ұстап бермеу себебіне байланысты өздерінің ұстанымдарын қорғай отырып, мынадай, біздің ойымызша, барынша дәлелді аргументтерді келтіреді:

* мемлекет жеке мүдделерімен шектеледі, ол жат мемлекеттің тәртібін қолдау туралы қамқорлық жасауға мінддеттенбейді;

* әрбір азамат қылмыстық жауаптылыққа тек өз мемлекетінің қылмыстық заңы бойынша тартылуы керек;

* өз аумағынан тыс жерде жасалған қылмыстар үшін мемлекет қылмыскерді, оның ішінде өз азаматын жазалай алмайды, өйткені бұл мемлекеттің заңдары бұзылмайды;

* сот билігі тек өз азаматтарына ғана таратылады;

* мемлекетте өз азаматтарын қорғау және қолдау міндеті жатыр. Өз азаматын ұстап берумен мемлекет оны сотты іс жүргізу ұсынатын кепілдіктерінен айырады, сондай-ақ оларды қорғау бойынша міндетін бұзады;

* өзге мемлекетте жеке азамат соттардың біржақтылығынан әділетсіз жазалануы мүмкін;

* өз азаматын ұстап беруде мемлекет өзінің саяси тәуелсіздігі мен құқықтық құзырының әлсіздігін көреді.

Біздің ойымызша, аталған дәлелдер әлемдік қауымдастықта болып жатқан барлық құбылыстар мен процестерге, атап айтқанда халықаралық қылмыстылық мәселелеріне ұжымдық қарсы тұруға біржақты қарайтынын білдіреді. Осы аспектіде Германия егемен мемлекет ретінде әлемдік қауымдастықтағы құқық тәртібін қолдау туралы ешқандай міндеттері болмайтындай, тек жеке мүдделерімен ғана шектеледі.

Біздің мемлекет қылмыскерді экстрадициялау мәселесінде ұлттық қатыстылығына және Қазақстан Республикасы мемлекетімен тұрақты құқықтық байланысына қарамастан, жазалаудың заңды принциптерін іске асыру мақсатында өзіндік нақты ұстанымы бар. Біздің мемлекетіміздің Конституциясының айырықша ерекшелігі оның нормалары халықаралық шарттарға бағдарланғаны болып табылады. Бұл Қазақстанның халықаралық-құқықтық нормаларын ұстанатындығын және басқа мемлекеттердің егемендігін сыйлайтындығын білдіреді. Сонымен, Конституцияның 4-бабының 3-тармағында: «Республикамен бекітілген халықаралық шарттардың оның заңдары алдында басымдығы бар және тікелей қолданылады» /21/.

Қылмыскерді экстрадициялау мәселесі Интерполға мүше мемлекеттердің ұлттық заңнама актілерімен, сондай-ақ халықаралық конвенциялар мен шарттармен (келісімдермен) реттелетіндігін атап өткеніміз жөн. Қылмыскерді экстрадициялаудың құқықтық негізі 1957 жылғы экстрадициялау бойынша Еуропа конвенциясы (барлық Еуропа Кеңесіне мүше мемлекеттермен қол қойылған және 20-дан артық мемлекетпен бекітілген), 1990 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының экстрадициялау туралы типтік шартымен және 1994 жылғы ECOWAS экстрадициялау бойынша конвенциясымен (Батыс Африка мемлекеттерінің экономикалық қауымдастығы) реттеледі.Осы уақытта, азаптау және өзге де қатал, адамгершілікке жатпайтын немесе беделін түсіретін жазалауға қарсы Конвенцияға (1984 ж.) сәйкес, егер оған азаптауды қолдануы мүмкін деген дәйекті негіздер болса, бірде бір қатысушы мемлекет ұстап бермеуі керек.

Соңғы он жылдықта қылмыскерлерді экстрадициялау туралы міндеттері бар халықаралық сипаттағы қылмыстармен күреске бағытталған көп жақты және екі жақты конвенциялар (келісімдер) қабылданды. 1949 жылғы адам саудасы мен үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануымен күрес туралы сәйкес, ондағы қылмыстар экстрадицияға апартып соғатын қылмыстар ретінде қаралады және оларға осы конвенцияның кез келген тараптарымен жасасқан және жасасатын экстрадиция туралы кез келген шартына таралады /22/.

Сонымен қатар, ешбір халықаралық конвенция және шартта экстрадиция институтының мінсіз сипаты болмайтынын мойындауымыз керек. Экстрадиция туралы осы халықаралық актілердің жағдайының маңызы қылмыскерлердің жазаланбай қалмауы керек дегенге келеді, яғни барлық мемлекеттер өз қызметін заңды жазалау принципін іске асыруға бағыттау керек.Осы халықаралық актілерде мемлекеттерге экстрадиция туралы шартты жасасу жолымен жүру ұсынылады. Осындай шарттардың болмағанында мемлекет іздестіріліп жүрген қылмыскерлерді бермеуге құқығы бар. Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабының 1-тармағына сәйкес «Қазақстан Республикасының азаматы Республиканың халықаралық шарттарымен белгіленбесе, шетел мемлекетіне берілмейді» /23/.

Шетел азаматтарын экстрадициялау жағдайы мен тәртібі Қазақстанның жақын және алыс шет елдермен қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек туралы екі жақты шартында реттеледі, онда аталған мәселеге арнаулы бөлім бөлінген. Экстрадиция мәселелері бойынша Халықаралық шарттар (келісімдер) алыс шет елдерді ұсынатын Интерполға мүше мемлекеттермен ғана емес, сондай-ақ ТМД мемлекеттерімен жасасады. Қазақстан Республикасымен бекітілген шарттарда шарттасушы тараптар жасаған қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту мақсатында бір-біріне өз аумақтарында жүрген іздестірілген тұлғаларды ұстап беруге міндеттенеді. Осындай шарттар мынадай мемлекеттермен жасалды: Армения, Беларусь Республикаы, Молдова, Ресей Федерациясы, Тәжікстан Республикасы, Түркменстан, Өзбекстан Республикасы, Украина, Монғолия, Қырғыз Республикасы, сондай-ақ Корей Халық-демократиялық Республикасы, Литва Республикасы, Пәкістан Ислам Республикасы, Түркия Республикасы.

Алайда, экстрадиция мәселелерінде қолданыстағы екі тарапты немесе көп тарапты конвенциялар, шарттар мен келісімдерге қарамастан, өзіндік қиындықтары бар. К.Ш. Сүлейменовтың көзқарасы бойынша, Ресей Федерациясынан қылмыскерді экстрадициялау қиындығы экстрадицтялау туралы мәселені тек Ресей Федерациясы Бас прокуроры арқылы ған шешу қажет. Егер Қазақстан Республикасындағы қылмыскерді экстрадициялау 10 күннің ішінде шешіледі, ал Ресей Федерациясында осындай мәселе бір жарым ай ішінде шешіледі /24/.

Сондай-ақ, К.Ш. Сүлейменовтың тұжырымы бойынша, аса ауыр емес қылмыс түрлері бойынша қылмыскерді экстрадициялау мәселелері бойынша өкілеттер Бас прокуратурадан облыстық прокурорларға (Қазақстан Республикасы) және федералды округтерге (Ресей Федерациясы) табыстаған дұрыс болар еді. Алайда, аталған мәселе бойыншаТМД мемлекеттері Ішкі істер министрлігі Кеңесіне енгізілген ұсыныстар ТМД Федерациясы өкілдері тарапынан қолдау таппады.

Халықаралық іздестіруге жарияланған тұлға Интерпол – Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы мүшесі болып табылмайтын мемлекетте ұсталса немесе олармен екі тарапты шарттар жасаспаса, немесе экстрадициялау туралы көп жақты және халықаралық конвенциялар жасасқан мемлекеттер тобына енбесе, экстрадиция институты күрделі қиындықты туғызады. Сонымен қатар, мұндай мәселелер өзара келісу негізінде шешіледі.

Қазақстан келісім болмаған жағдайда өзге мемлекеттер сияқты экстрадициялау туралы өтінішті экстрадициялауға жататын тұлғаға қатысты алынған ақпарат есебінен әрбір жеке жағдайға байланысты, сұрау салған мемлекетпен қатыстылық сипаты, сондай-ақ өзге жағдайларды, аталған тұлға қудаланатын қылмыстың ауырлық деңгейін енгізе отырып қарастырады.

Алайда, 1979 жылғы Тұтқынға алумен күрес туралы конвенцияны, егер экстрадицияны шарттың болуымен шарттасқан қатысушы мемлекет экстрадициялау туралы шарт жасаспаған басқа қатысушы мемлекеттен экстрадициялау туралы өтініш түссе, өтініш түскен мемлекет осы конвенцияны экстрадиция үшін заңды негіз ретінде қарастыруына болады. Осындай ереже 1988 жылғы теңіз кеме қатынасының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған заңсыз актілермен күрес туралы конвенцияда беріледі. Конвенция ережесінің мәні «жазала немесе ұстап бер» дегенге саяды.

Халықаралық құқық мәселелеріне қатысты ұлттық құқықтық норма егер ол халықаралық шартта бекітілген болса, онда халықаралық-құқықтық норма бола алады. Жекелеген мемлекеттердің қылмыскерлерді экстрадициялауға қатысты ережелер қабылданғанына қарамастан, бұл ережелер мемлекеттер арасында жасасқан халықаралық шартта заттық көрініс таппайынша, басқа мемлекетке міндеттеу күші болмайды. Талданып отырған принцип Өзбекстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы Конституцияларының нормаларында көрініс беретін объект болмады. Ал Ресей Федерациясының Конституциясында «Ресей Федерациясының азаматы басқа мемлекетке берілмейді» дегенді бекітті /25/.

Өз азаматтарын ұстап бермеу принципін жақтаушылардың көзқарасы бойынша жеке тұлға алдындағы мемлекеттің жауаптылығы өз азаматтарының құқықтары, бостандықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету ғана емес, өз мемлекетінің заңы бойынша айыпталуышының өзінің конституциялық құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін ұсыну болып табылады. халықаралық құқық саласындағы көптеген кеңес ғалымдары осындай ұқсас тұжырымдама ұстанды. Атап айтқанда, кеңестік халықаралық құқық ғылымында кеңестік заңнама сипаты мен капиталистік мемлекеттер заңнамасы арасындағы түбегейлі және негізді айырмашылықтары нәтижесінде шетел мемлекеттеріне қарсы қылмыс жасаған кеңес азаматтары ұстап беруге жатпайды және кеңестік заңнамаға сәйкес жауапкершілікте болады.

2. Аумақтық принцип. Халықаралық шарттарда және конвенцияларда қылмыскерлерді экстрадициялаудан бас тарту негізі ретінде талап етілген тараптың аумағында қылмыс жасау келтіріледі. Осы тармақты қоса отырып, мүдделі мемлекеттер жалпы танылған халықаралық құқық принципі – мемлекет егемендігін сыйлау принципін басшылыққа ала отырып, аумақтық құқық құзырын нық бекітті.

Аумақтық құқық құзырының болуына әлемнің бірде бір мемлекеті дауласпайды. Жекелеген мемлекеттерде жалғыз танылған кеңестіктегі қылмыстық заң қызметінің принципі аумақтық принцип болып табылады, ал басқаларында ол ол азаматтық принципімен толыққан, ал үшіншіде, барлық аумақтық, азаматтық және шынайы үш принцип те қолданылады. Бірақ шарттасатын тараптар қылмыстық заңның азаматтық және шынайы қызметіне қарағанда аумақтық принципіне басымдылық танытады.

3. «Екі жақты жүктеу доктринасы». Қылмыскердің экстрадициясы практикасында, оның қылмыстық заңнамасымен қарастырылған кез келген қылмысқа мемлекеттің экстрадиция туралы талабымен өтініш блдіруге құқығы жоқ принцип қалыптасты. Қылмыскерді экстрадициялауға тартатын қылмыстар шеңберін шектеу құқық жүйесінің әртүрлілігімен, бір қылмыстық әрекеттерді әртүрлі бағалау, ұлттық қылмыстық заңнамамен қарастырылған жазалау жүйесінде бірізділіктің болмауынан туындады.

Қылмыскерлерді ұстап беру мәселелері бойынша қатысушы мемлекеттердің келісілген әрекетінің негізінде теорияда, сондай-ақ практикада да «екі жақты жүктеу доктринасы» бекітілді, бұған сәйкес қылмыскердің жасаған қылмысы талап етуші мемлекет, сондай-ақ экстрадиция туралы талаптарына өтініш білдірілген мемлекеттің заңнамасы бойынша қылмыс болып табылады. Осы принципке сай экстрадициялауға жататын тұлға оны ұстап беруді талап ететін мемлекет, оны ұстап беруін жүзеге асыратын мемлекеттің қылмыстық заңнамасы бойынша жазалауға жатқызылады.

Алайда, «екі жақты жүктеу доктринасы» тиісті мемлекеттерде әрекетін қылмыс ретінде бекітетін заңдардың мазмұны мен атауының абсолютты тепе-теңдігін білдірмейді. Қылмыстың заңды атауы басқа да болуы мүмкін. Қатысушы мемлекеттердің мүдделерінен шыға отырып, шарттасу практикасында ұстап беруге тартатын қылмыстарды анықтаудың мынадай тәсілдері қалыптасты:

· шарттарда немесе конвенцияларда экстрадиция мәселесі бойынша ұстап беруге апарып соғатын қылмыстар тізімдемесін көрсету;

· қылмыстарды жасағаннан кейін ұстап беруге апарып соғатын жазалау мөлшерінің минимумын көрсету;

· осындай қылмыстар тізімдемесін көрсете отырып, жасалған қылмыстың ауырлық критерийін қолдану.

4. Non bis in idem. Мемлекеттер халықаралық шарттарды немесе конвенцияларды жасасу кезінде экстрадицияға жол бермеудің негізі ретінде талап қойылған мемлекет аумағында сол қылмыс бойынша сот үкімі шығарылған немесе аталған қылмыстық іс бойынша қудалау тоқтатылғандығы туралы жағдайға сүйенеді. Халықаралық қылмыстық құқықта бұл принцип Non bis in idem ретінде белгілі және экстрадициялау туралы барлықхалықаралық конвенциялар мен екі тарапты келісімдерде бекітілген. Аталған принципті құқықтық жүйесі бірыңғай мемлекеттер үшін жалпы қабылданған деп санауға болады. Аумақтық принциптен басқа шынайы және азаматтық принцип әрекет ететін мемлекеттер үшін бұл принциптің таратылуы шектеледі.

5. «Не ұстап беру, не соттау» (или выдавать, или судить) принципі. Мемлекет сұрау салатын мемлекетке экстрадициялау туралы сауал салу бойынша өз азаматтарын бермеген жағдайда көптеген мемлекеттер «aut tradere, aut judicare» («Не ұстап беру, не соттау» дегенді білдіреді) принципін қолданады. Мұндай жағдайларда қылмыскер өз мемлекетінде белгіленген заңнама актілері бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады.

6. Саяси мотивтер бойынша өз азаматтарын ұстап бермеу принципі /26/. Экстрадиция субъектілері ішінен саяси қылмыскерлерді шығарып тастау 1834 жылы бастау алған Франция мен Бельгия шарттасушы тараптар ретінде, келесі тараптың сұрауы бойынша саяси қылмыскерлерді ұстап беруге болмайды деген бір пікірге келді. Сол уақыттан бері қылмыскерлерді ұстап беруге жол бермеу үшін осы негіздеме көпшілікпен танылған болды, тіпті Интерпол Жарғысында да тақырыптық көрініс тапты. Сонымен, Интерпол – Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы жарғысының 3-бабына сәйкес «Ұйымға қандай да бір қол сұғушылық немесе саяси... сипаттағы қызметті жүзеге асыруға үзілді-кесілді тыйым салынады» /27/.

Саяси қылмыскерлерді ұстап бермеу мәселесі туралы халықаралық-құқықтық әдебиеттерде түрлі пікірлер айтылғандығын атап өту керек. Бірнеше рет жекелеген құқықтанушы ғалымдар, сондай-ақ халықаралық қатынас мамандары саяси қылмысқа түсінік беруге тырысты. Егер олармен жасалған саяси қылмыс қылмыстылықпен байланысты болса, бұл саяси қылмыскерлерді ұстап беру немесе бермеу кезіндегі маңызды проблемалар-дың бірі болып табылады. Осы мәселелерді шешуде теорияда да, практикада да бірізділік болған жоқ. Сондықтан саяси сипаттағы қылмыстарды анықтау үшін бірыңғай критерий жасалған жоқ.

Саяси баспана ұсыну әр мемлекеттің ішкі құзыры болып табылатындығы бәріне белгілі. Осыған байланысты қылмыстың сипатын анықтау аумағында қылмыскер жүрген мемлекеттің құзырына енеді. Сонымен, қылмыскерлерді беру туралы Еуропа конвенциясының 3-бабына сәйкес, егер қылмысқа байланысты ұстап беру туралы қойылған талап сұрау салатын тарап жағынан саяси қылмыс немесе осымен аралас әрекет ретінде қаралса, онда қылмыскер берілмеді. Егер сұрау салатын тарап ұстап беру туралы талапты қандай да бір тұлғаны нәсілдік түсінікке, діни, ұлттық және саяси пікірге байланысты немесе сол тұлғаның жағдайы осы сәттердің бірімен қиындаса, онда қудалау немесе жазалау мақсатында маңызды деп санайтын болса, онда осы ереже қолданылады.

Саяси қылмыскерлерді ұстап бермеу принципі халықаралық қылмыс жасаған тұлғаларға жүрмейтіндігін атап өту керек. БҰҰ Бас ассамблеясының 1967 жылғы 14 желтоқсандағы № 2312 «аумақтық баспана туралы» қарарына сәйкес саяси баспана алу құқығын бейбітшілікке қарсы, әскери қылмыс немесе адамзатқа қарсы қылмыс жасау фактісі бойынша алдын-ала тергеу жұмыстары жүргізіліп жатқан тұлғалар пайдалана алады.

Сонымен, Герман Федеративті Республикасының Негізгі заңына сәйкес «саяси пікір үшін қудаланыпған тұлғалар баспана құқығын пайдаланады»⁴⁹. Мұнда баспана құқығы дегенде мемлекеттің өз елінде саяси қызметі үшін қудаланған шетел азаматына өз аумағына кіруге және тұруға рұқсат беру құқығы дегенді білдіреді. Баспана құқығының ерекшелігі саяси баспана ұсынатын мемлекет бұл тұлғаны ұстап бермеу де құқығы бар.Басқаша айтқанда,саяси баспана беру кез келген мемлекеттің ажырамас құқығы болып табылады және өзге мемлекеттің егемендік құқығын бұзу ретінде қаралмайды, өйткені ол ұлттық нормативтік құқықтық актілермен және халықаралық шарттар мен конвенциялармен реттеледі. Халықаралық құқықтың жалпы қабылданған принципі бойынша саяси қылмыстар қылмыскерді экстрадициялау үшін негіз бола алмайды.

7. Нақтылық. Нақтылық принципі халықаралық іздеструге жарияланған тұлғаға қылмысты жасаған орны мен күні, жасалған қылмыс сипаты, іздестіріліп жатқан тұлғаның ұлттық қатысы көрсетілген қылмыс фабуласы көрсетілуі керек.

8. Жоғарғы жазалау шарасы. Осы принципке сәйкес егер сұрау салған мемлекет өз азаматтарына қатысты өлім жазасын қолданатын болса, онда мемлекет айып тағылушыны, сотталушыны экстрадициялаудан бас тартуы мүмкін. Тұлғаны экстрадициялау сұрау салған мемлекет экстрадициялауға жатқызылған тұлғаға өлім жазасын қолданбау туралы кепілдік берген жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Егер жасаған қылмыстары үшін іздестірілген тұлғаға сұрау салған мемлекет ең жоғары жазалау шарасын қолданатын болса, онда мысалы, Еуропа елдерінен өлім жазасы алынып тасталмаған Түркия, АҚШ сияқты елдерге қылмыскерді экстрадициялау жүзеге асырылмайды.

Жоғарыда айтылғандар аталып өткен қылмыскерлерді экстрадициялау принциптері олардың адамгершілікті,әділеттілігі және шынайылығына қарамастан, біздің ойымызша, заңды жаза принципін сақтамау сияқты позицияны ұстанатын мемлекеттер үшін халықаралық қылмыстылықпен күрестегі тежеп тұратын фактор болып табылады.

Айтылғандарды түйіндей отырып, мынадай қорытынды шығаруға болады, соңғы он жылда қабылданған қылмыскерлерді экстрадициялау туралы міндеттерді ұстанатын көп тарапты конвенцияларға қарамастан, экстрадиция мәселесіндеөзіндік қиындықтар бар. Интерпол – Халықаралық қылмыстық полиция ұйымының, сондай-ақ Интерполға мүше мемлекеттердің ұйымдастыру-басқару қызметі олардың тағайындалғанына ас сәйкес келмейді. Қылмыскерлі экстрадициялау бойынша нақты процедуралық мәселелерді әзірлеу қажеттілігі туындап тұр.

Халықаралық қылмыстық полиция ұйымына Қазақстан Республикасының мүше болуы және оның Қазақстнадағы қызметі

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: