Главная
Популярная публикация
Научная публикация
Случайная публикация
Обратная связь
ТОР 5 статей:
Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия
Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века
Ценовые и неценовые факторы
Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка
Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы
КАТЕГОРИИ:
|
Есімше де – екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметтеқолданылатын етістіктің ерекше түрі.
Есімше ешқандай қосымшасыз қандай? Қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметінде: Айтылған (қандай?) сөз– атылған (қандай?) оқ; кім? Не? деген сұраққа жауап беріп, бастауыш не баяндауыш қызметін атқарады: Көрмес (кім?) түйені де көрмейді. Ақылды байқап сөйлер. (қайтер?)
Есімше төрт түрлі жолмен жасалады:
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| -қан, -кен, -ған, -ген(өткен шақ есімше)
| алған, келген,кеткен
|
| -ар, -ер, -р,– с (болжалды келер шақ есімше)
| барар,оқыр,оқымас
|
| -мақ, -мек, -бақ, -бек,- пақ, -пек (мақсатты келер шақ есімше)
| Бармақ, келмек,жүзбек
|
| -атын, -етін, -йтын, -йтін (ауыспалы өткен шақ)
| алатын,санайтын,өретін
|
Есімше көптеліп, тәуелденіп, септеліп, жіктеліп олданылады.
Есімшенің сөйлемдегі қызметі:
№
| Ереже
| Мысал
|
| Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып, анықтауыш болады.
| Оқығанадам озады.
|
| Есімше сөйлемде атау септігінде тұрып, бастауыш болады.
| Көрмес-түйені де көрмес.
|
| Есімше атау мен іліктен басқа септіктерде заттанып қолданылса, толықтауышболады.
| Естігенді ұмытпайды.
|
| Есімше барыс,жатыс,шығыс,көмектес септіктерінде келіп немесе көсемше есіммен, септеулік шылаулармен тіркесіп, пысықтауыш болады.
| Ол сұрақтың жауабын білетіндей жауап берді.
|
| Есімше жіктеліп келіп, сөйлемдебаяндауышболады.
| Адал кісі арымас. Сыпайы сырын сақтарү
|
Көсемше: пысықтауыш пен баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің ерекше түрі.
Көсемшенің жұрнақтары:
1)-а, -е, -й жұрнақтары арқылы ауыспалы осы шақ көсемше жасалады.Боран соғады, мал төлдейді, ит ү реді;
2)-ып, -іп, -п жұрнақтары арқылы өткен шақ көсемше жасалады. Сыпайы сызып айтады, шорқақ үзіп айтады.
3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнақтары келер шақ көсемше жасайды. Айтқалы отыр, кеткелі жатыр, оқығалы жүр, келгелі отыр.
Көсемше тұлғасына көптік, септік, тәуелдік жалғаулар жалғанбайды, яғни көсемше көптелмейді, септелмейді, тәуелденбейді. Тек -а, -е, -й және - ып, -іп, -п тұлғалы көсемшелер ғана жіктеледі, ал
-ғалы, -гелі, -қалы, -кел тұлғалы көсемшелер жіктелмейді.
Көсемшенің сөйлемдегі қызметі:
№
| Ереже
| Мысал
|
| Көсемше іс-әрекеттің түрлі күйін білдіріп, пысықтауыш болады.
| Мен сөйлескелі(не үшін?) келдім. Ол жымиып (қалай?) күлді.
|
| Көсемше жіктеліп немесе күрделі етістіктің құрамында келіп баяндауышболады.
| Алып та халықтан үйренеді. Ол үйіне барып келді. Ол өз ойын айта салды.
|
Үстеу
іс-әрекеттің, қимылдың, сындық, сапалық белгісінің сипатын, жай күйін білдіреді.Үстеу грамматикалық тұлғалар арқылы түрленуге, өзгертуге көп көне бермейді.
| Тұлғасына қарай
| Құрамына қарай
| Негізігі үстеу
| Туынды үстеу
| Дара үстеу
| Күрделі үстеу
| Бөлшектеуге келмейтін төл үстеу
| Жұрнақпен жасалған үстеу
| Бір ғана түбірден тұрады
| Кемінде екі сөзден тұрады
| Ең, ертең, бұрын
| Бірге,зорға,балаша
| Ілгері, былтыр
| Бүгін, қыс бойы
| Туынды үстеу жасайтын жұрнақтар:
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| -ша, -ше
| құсша, ізінше, балаша
|
| -лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей
| осылай, жүрелей, жаздай, күндей
|
| -дайын, -дейін, -тайын, -тейін
| бұлбұлдайын, бүркіттейін, жұдырықтайын
|
| -шама, -шалық
| соншама-соншалық, мұншама-мұншалық
|
| -майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша,-пейінше
| оқымайынша, үйренбейінше, білмейінше, жаттықпайынша
|
Септік жалғаулары арқылы туынды үстеудің жасалуы:
№
| Септік жалғау
| Мысал
|
| Барыс септігі
| бекерге ( жүрме ), ертеңге (дейін), зорға (жетті)
|
| Жатыс септігі
| өткенде (айтқан), байқаусызда (жығылды),
|
| Шығыс септігі
| төтесінен (айтты), шалқасынан (құлады)
|
| Көмектес септігі
| кезекпен (сөйлеу), ретімен (айтты)
|
Күрделі үстеудің жасалуы:
№
| Күрделі сөз түрі
| Мысал
|
| Бірігуарқылы
| қыстыгүні(қыстың+күні),ендігәрі(енді+гіден әрі), бүрсігүні (бұдан+арғы+күн), бүйтіп (бұлай етіп), бүгін (бұл+күн), былтыр (бұдан+арғы+жыл) т.б.
|
| Қосарлануарқылы
| ертелі-кеш, алды-артынан, бетпе-бет, анда-санда, некен-саяқ, ілгері-кейін, жоғары-төмен, әрі-бері, оқта-текте, т. б.
|
| Тіркесуарқылы
| таңертеңнен қара кешке дейін, күні бойы, таң атқанша, ала жаздай, қыс бойы, т. б. қас пен көздің арасында, аяқ астынан, томаға тұйық, құлан таза, т. б.
|
Үстеудің мағыналық түрлері:
Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|