С МЕМЛЕКЕТТIК БЮДЖЕТ КIРIСIНIҢ ҚАЙНАР КӨЗI РЕТIНДЕ

Республиқаның бюджетiнiң табыстылығы тiкелей салық жүйесiнiң құрылуынан туындайды. Жалпы негiзде салық жүйесi сияқты мынадай құндық қөрсеткiштер: еңбек ақы, табыс, пайда, қапитал және басқа да бюджеттi қапыптастыруда салықтың рөлiн анықтайтындар құрылады. Бұл мақсатқа жету үшiн мыналар мен салық рөлiне шұғыл баға өтқiзуi қажет, осы құндық қөрсетқiштердiң қайсысы республика бюджетiнiң тапшылықсыз болуын жасау үшiн Қазақстанның салық жүйесiне сүйенедi. Салықтың бағалану рөлi бюджеттiк табыстың құрылуын, барлық бюджетке түскен салықтар соммаларының қатынасымен, салықтардың бiрнеше соммасымен анықталған қлассификациялық топтастырылған белгiсi бойынша, сондай-ақ жеке жақтан және басқа да жалпы бюджет табысының мөлшерiнен жеқе салык соммаларымен болжамдай отырып, айқындайды. Бюджетке түскен барлық бөлiнгендер және республиқа бюджетiн қалыптастыруда осы немесе басқа салықтар олардың рөлiн сынауға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге, мемлеқет салықтық реттеулер жүргiзедi. Бұндай жолмен анықталған мәлiметтi басқару эр бiр салықтар тобын немесе түрiн анықтауға мүмкiндiк бередi, көп жағдайда бюджет табысының өздiгiнен фисқалдық ынталануына орны бередi. Мемлекеттiқ бюджеттiң табыстылығы ҚҚС-ң рөлiн анықтау үшiн кейiнгi 4ж. ҚҚС-ың бюджетке түсуiнiң қозғалысын қарастырайық.

Берiлген кестеден 1997 және 1998ж. мен салыстырғанда, 1999 және 2000ж. мемлекеттiк бюджет табысы айтарлықтай өскен. 1998ж. салықтар жөне бюджетке төлемдердiң түсуi болжамының орныдалмауының басты себебi, экспорттық товарларға әлемдiк бағаның құлдырауына байланысты экономиканың салааралық сферасында төмендеу жағдайлары болады, сондай-ақ әлемдiк қаржылық дағдарыс.

Осы себептер жетiспеушiлiктiң көбеюiне әкеледi. 01.01.98жылдан 01.01.99жылға дейiн жетiспеушiлiкпен 1999ж. салық 42,1%-ке көтерiлдi. Бюджетке салықтың және төлемнiң келiп түсуi мыналармен байланысты:

ü Кәсiпорындар мен мекемелердiң қаржылық нәтижесiнiң қүрт төмендеуi, 1838 ден 2717-ге дейiн өскен кәсiпорындардың шығындарының өсуiне әкеледi, сондықтан олардың шығыны 7460 млн.тг. ден 111333,7 мың тг. дейiн өстi;

ü Төлемдiк есеп айрысу тәртiбi бұзылды. 1998ж. 12 айында кәсiпорындардың кредиттiк берешегi 60,2% және 1528,5 мың тг., ал дебеттiк сәйкесiнше 32,7% және 658,5 млрд.тг.

Осы мерзiмде жалақы мен қарыз 15,3 млрд.тг немесе 47,5% көбейдi. «Көлеңкелi экономика» көлемiнiң ұлғаюымен 1999ж. жағдайы ауысты. Республикада жағымды экономикалық климат 1999ж. 2-шi жартысында қалыптасты, макроэкономикалық көрсеткiштердiң өсуiмен ерекшеленедi. 1998ж. қарағанда 1999ж. өнiм өндiру көлемi 2,2% өстi жиынтық табыстық көлемi салық салуға дейiн 19998ж. 3 жартысында теңестiрiлiп және 41,4 млрд.тг жетiп, оң нәтиже бередi. Мемлекеттiк бюджетке салықтың және салықтық емес түсiмдердiң түсуi жоспарының орындалуының Қорытынды саны ҚР-ң Мемлекеттiң Кiрiс Министрлiгiнде орнын толтыру ретiнде 101,3% құрайды, ол табыстың өсуi 21,2% қаматасыз етiлген.

Өткен жылға қарағанда ЖЮ информацияны есепқе алганда 1999ж 1,7%-ке өстi Және 1893,5 млн. тг. қүрады. 1999ж. макроэкономикалық оң нәтижелi Көрсеткiштердiң жетiстiгi қазақстан экспортының негiзгi позициясының тиiмдi Конъюктуралық нарық теңге бағамын еркiн жiберу, салық төлеушiлердiң iрi мақсатты Жүзеге асыру негiзiнде. 2000ж. оң тенденция сақталып және бюджеттiң табыс *өнiндегi жоспары 109,8% орындалды. 496117 щң.тг келтiрiлген болжамда 48557 Млн.тг. өсумен бюджетке 544673 млн.тг түс^, Былщрғы жылмен салыстырғанда өсу қарқыны 159,3%-тi құрады. Мемлекеттiк бюджеттен ұсталған барлық жанама салық өте салмақты. Мысалы, № 2 кестеде көрсетiлгендей ҚҚС барлық салықтарға қрағанда мемлеқеттiқ бюджет табысының жыл сайын орташа 23% көлемiн құрайды.

Мемлекеттiқ бюджет табысындағы ҚҚС бөлiгi.

Жанама салықтың мөлшерi жоғары болғанымен, бiрақ кейiнгi кезде ол төмендеуге тенденция алды.

Бұл кейбiреулерге жанама салықтың түсуiнiң қөбеюi, заңды тұлғаға салынатын жеке жанама салықтан екендiгiн түсiндiредi.1998ж. болжамдық тексерiс бойынша бұл салық 48%, ал 2000ж. 31% көбейген. Iкестеге қарасақ мысалы: 2000ж. тiкелей салықтың түсуi 33792152 мың тг., ал жанама салықтан (кеден бажын) қосқанда 325888259 тг. Сондай айырмашалақ 43843843 тг. Бұл тiқелей салыққа қарағанда жанама салық айтарлықтай аз. Салықтардын көлемiнен алынган айырмашалықтағы сан салықтардың жалпы соммаларының түсулерiнде сол тенденция сақталады.

Тiкелей және жанама салықтардың түсуiнiң қозғалысы олардың бюджеттегi маңыздылыгы мен қалыптасуымен және диаграммадагы қескiнiмен анықталады.

2000ж. мемлеқеттiк бюджетқе түсетiн салықтық түсiмдерден негiзгi салықтарға. Диаграммада тағы да жанама салықтың Мемлекеттiк бюджетке түсуi айтарлықтай орын алатыны қөрiнiп тұр. Мемлекеттiқ бюджеттiң ҚҚС және заңды тұлғадан алынатын табыс салыгының түсуi 89030146 мың тг. құрады. Бұл қөрсетқiш сала бойынша басқа салықтан тез ереқшелiнедi. ЕкiщщДен 1999ж. бюджетқе түсу Көлемiмен бұл заңды тұлғадан алынатын табыс салығы 1999ж. түсуi 54759327 мың. ТТ. табыс салығы айтарлықтай өстi, жоғарыда айтылғандай ендi бұл салық бюджеттегi ең маңыздысы.

Бұл салыктың (ҚҚС және заңды тұлғадан алынатын таза салықтардың) түсуiнiң улкен көлемi, үлкен негiздiн жинақталуын түсiндiредi және де анықталған түрде бiр-бiрiмен ұқсас, бiрақ ҚҚС базасы бәрi бiрде кең, табыс салығына қарағанда. Табыс салығы, ал ҚҚС бағытталған барлық шығындарды көрсетедi. Нәтижесiнде бұл салықты өндiрушi емес, өндiрiс тiзбегiндегi тауарды соңғы сатып алушы арттырады. Жалпы салық түсiмдердегi ҚҚС-ның үлесi заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтан 1997ж. %, 1998ж. 18,9%, 1999ж. 4,1%-ке артып отыр, ал 2000ж. заңды тұлғалардың табысына салынатын салыққа қарағанда ҚҚС-ның үлесi 9%-ке төмендедi.

ҚҚС-ның салық салу базасы мол болғандықтан оны басуда тiкелей салықтармен салыстыруға болмайды. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: ҚҚС Қазақстан бюджетiнiң кiрiстерiнiң ең маңызды табыс көздерiнiң бiрi болып табылады.

Ендi ҚҚС-н жанама салықтармен салыстырайық.

Салық базасы еңбек ақы, табыс, пайда және т.б. құндық көрсеткiштер базасында құрылады. ҚР-ның халық табысы немесе еңбек ақысының темен деңгейде болуы бюджетке түсетiн түсiмдердiң, қажет көлемiн қамтамасыз етпейтiн салық базасының төмендеуiне әқеп соғады. Сонымен бiрге, бұл толық қуатпен немесе жартылай iстеп тұрған өндiрiстiқ қәсiпорындарға да байланысты бюджет табыстарының азаюына әкелiп соғады. Мұндай жағдайларда елiмiздiң экономиқасында жанама салықтар мен алымдар неғiзғi орын алады.

2000ж. 1 қаңтарында мемлекеттiк бюджеттiң жалпы табыстардағы жанама салықтардан түсiмдердiң үлесi 152887259 мың тг. нмесе 28,1% болды. Бiрақ, тұтынуға салықтардың өсудiң кемшiлiктерi де бар. Оларға инфляция мен реғрессивтi мiнез Құлық жатады. Бұған қарамастан бұл қемшiлiктердi жабады. Жанама салықтардың регрессивтiлiғi темен табыс табатын халықта орын табуы мүмқiн. Бiрақ, олардың бұл салық төлеушiлер қатеғориясына мемлекет бюджетке түскен жанама салықтар арқылы материалды иғiлiктер мен қосымша қызметтер көрсете алады.

Импортталған тауарға ҚҚС сыртқы операциялар мен сыртқы саудаға салынатын салықтар арасындағы рөлiн бақылайық.

3 кесте Баж салықтары мен төлемдер бойынша ресми түсiмдердеғi ҚҚС-ның орны 1997ж.

56,2 6,7 24,9

Төлемнiң атауы

1999ж. 2000ж.

Импор-тын тауарға ҚҚС

68,5 67,6

Импор-ған тауарға акциз

7,0 1,3

Импортты баж салығы

16,3 21,9

Экспортты баж салығы немесе кеден

О 0 0,2

Кедендiк процедуралар

мен бақылау 12,1

8,2 9

Кедендiк салықтар мен

төлемдер бойынша барлығы 100

1998ж. 64,1 5,8 21,1

ОД

9,0

Кестедеғi мәлiметтер бойынша жалпы салықтар мен салықтық төлемдер сомасында ҚҚС-ның үлес салмағы соңғы жылдарда 56,2%-тен 68%-қе өстi. Кестеге сүйене отырып мынадай қорытынды жасауға болады: ҚҚС бюджетқе деген түсiмдердiң Маңызды қөзi.

Ендi соңғы жылдар бойынша ҚҚС-ң динамиқасын қарастырайық. Оның түсiмдерi iiкелей елдеғi эқономиқалық жағдайға және заңдылыққа тәуелдi.

ҚҚС-н есептеу механизм! қосымша құнның өзiн анықтауды қажет етпейдi. Салық соммасы = ҚҚСалынған - ҚҚС_{төленген} Заңдармен бұрын төленген ҚҚС соммасы есептеу Құқығын қамтитын белғiлi бiр талаптар қарастырылады. 1997ж. бастап бүрын Төленғен ҚҚС соммасы қелесi шарттардан орындау арқылы есептелiнедi:

ü Тұтыну тауарлары (импортталған) қәсiпқерлiқ қызметте қолданылады;

ü Тұтыну тауарлары салықтың счет-фактураларымен рәсiмделедi, онда ҚҚС соммасы бөлек жолмен көрсетiлген;

ü Жабдықтаушы да, тұтынушы да ҚҚС бойынша есепте түрады;

ü ҚҚС ынталандыру функциясын жүзеге асыру барысында нөлдiк мөлшерлеме мен жеңiлдiктер қолданылады.

1998ж. 1 қаңтар дан бастап ҚҚС бойынша нөлдiк мөлшерлеменi қайтару туралы заңдылық қатаң қолға алынады. Егер, бұрын өндiрушiге сатылған өнiмге ҚҚС 100%-ке қайтарлыған болса (оның 20% ғанаэкспортқа алынады), ендi қаңтар айынан бастап бұл ақша ағымының каналы жабылады. Мiне, осыған байланысты мемлекетке бiрнеше млрд.тғ. сақтап қалуға мүмкiндiк туды. Бұрын экспорттың кең тараған баптардың бiрi сприттiк iшiмдiк өнiмдерi, темекi болды.

Сондықтан бұл тауарлар қозғалысын заңдық жағынан қатаң бақылау жүргiзгенде экспорт 10 есе қысқарды, яғни бюджет қолдан жасаған экспорт қабынуына ҚҚС қайтаруды тоқтату есебiнен ұтымды жағдайға келдi. Салық түсiмдерiнiң көлемi 1998ж. 1997ж. қарағанда 40%-ке артты (1 кесте).

Қаржы Министрлiғiнiң Салық Комитетi басқарушының бұйрығы бойынша мағынасы жағынан Салық кодексiн қабылдаумен сай салық революциясы жүзеге асырылды, яғни онда салық есептеу мен төлеу тәртiбi туралы эр түрлi инструкцияларға өзғертулер енгiзiлдi.

Жаңа инструкциялар 1998ж. 18 шiлдеден бастап iске асты, бiрақ ол туралы ең соңғы салық төлеушiлер бiлдi.

ҚҚС есептеу мен төлеу тәртiбiндегi өзгертулер ең маңыздысы болып табылады. 1998ж. 10 маусымда Салық кодексiне маңызды өзгерiстер енгiзiлдi. Нөлдiк немесе 20%-тiк мөлшерлемеден басқа 10%-тiк мөлшерлемесi пайда болды. Бұл мөлшерлеме бойынша тауарлар мен қызметтердiң кең спектрi, яғни алғашқы қажеттiлiк тауарларына салық салу жүзеге асырылды.

ҚҚС-нан босатылған импорт немесе iшкi айналымға келесiлер бойынша толықтырулар:

Қаржы қызметтердiң кейбiр түрлерi;

ü Коммерциялық емес ұйымдардың, негiзiнен медициналық көмек, қарт адамдар мен мүгедектердi, балаларды әлеуметтiк қорғау;

ü Нотраиалды кеңсе қызметтерi;

ü Жоғары және орта бiлiмберу мекемелерiнiң оқулықтары мен оқу құралдарын өндiру және өткiзу айналымы;

Сонымен қатар, бұл өзгертулер бойынша есепке ТМД елдерден ғимарат пен жеңiл транспорттан басқа тауарлар, қызметтер мен жұмыстар импорта бойынша сомма ясатады.

«ҚҚС есептеу мен төлеу» туралы жаңа 556 пунктi ең революциялық болып табылады.Онда шикiзатты өндiретiн (спирттiң барлық түрлерiнен басқа) ҚР-ның резиденттерi оны ҚР-ның территориясында алғашқы өңдеуге өткiзу үшiн, ҚҚС-н келесi тәртiппен (есептеу әдiспен) төлейдi:

Шикiзат өндiрушi алғашқы өндiрiстiк өңдеуге ҚҚС-н есептемей жүзеге асырады да, сатып алушыға «ҚҚС-сыз есептеу әдiсiне сәйкес» белЛсi бар салықтың счет-факту раны бередi. ҚҚС туралы декларацияда өндiрушi-жабдықтаушы мұндай шикiзаттың құнын бөлек жолмен көрсетедi де, салық салынатын айналымға кiргiзедi.

Сатып алушыда шикiзат жабтықтаушыда көрсеткен құн ҚҚС-на есептелiнедi. Мұндағы алғ. өндiрiстiк өңдеуге арналған шикiзатқа бұрын өндiрiстiк өңдеуге немесе қандай да бiр басқа өңдеуге жатпаған шикiзат тауарлары жатады және өндiрiлген өнiмнiң негiзiн құрай отырып, оның құрамына кiредi.

Алғашқы өндiрiстiк өңдеуге арналған шикiзатқа мыналар жатады: ҚР территориясында немесе судан табылған пайдалы қазбалар, өсiрiлген немесе жиналған өсiмдiк өнiмдерi, тiрi жануарлар, құс, балық, үй жануарлардан алынған өнiмдер.

Бұдан Қазақстанның барлық ауыл шаруашылығы кен өндiрушi өндiрiсi ҚҚС-н босатылады, егер олар өзiнiң өнiмдерiн шикiзат ретiнде Қазақстан территориясына шығарса.

Жеке өндiрiстiң кез келген платинамен алтынды өткiзуде ҚҚС нольдiк ставкамен салынады, ал бұрын ҚҚС алтынды тек алғашқы сауда өткiзуде төленбейтiн. Кеден мекемесiнде БҮҰ елдерiнде импортқа КҚС хжлуды, қойды, оның орнына ТМД елдерiнен жабдықтаушының салықтың шот фактурасы бойынша ҚҚС н қабылдауға болды, екi жақты, салық салу яғни бiздiң елге әкелiнген тауар үшiн алынған соммаға ҚҚС - н жабдықгаушы да, жергiлiктi компания да тауардың экспорттық құнынан 20% кеденде төледi. ТМД құрамындағы бiрқатар елдердiң iшiнде Қырғызстан мен Азербайджаннан ҚҚС белгiленген орын қағидасы бойынша алынады. Бұл Қырғызстан мен Азербайджан бiз үшiн экспорт-импорт ретiнде Германия сияқты шет елдер болып табылатын бiлдiредi.

ҚҚС бойынша салық салу базасын қысқарту үшiн өткiзiлетiн тауардың бағасын төмендетушiлермен күресу үшiн «тұтыну бағасы» ұғымы енгiзiледi. Тұтыну бағасына тауарды сатып алу бағасынан басқа оны өткiзу мен тұтыну шығындары да кiредi. Егер, бұрын ҚҚС сатып алу бағасынан мiндетгi түрде темен өткiзу бағасынан есептелiнсе, қазiрғi кезде сатып алу бағасына басқа да шығындарды қосу керек.

Бұл баптардың барлығы 1999ж. мемлекеттiк қазынаға ҚҚС бойынша түсiмдердi айтарлықтай азайтты. 1999ж. 1998жылмен салыстырғанда ҚҚС бойынша бюджетке түсiмдер 8 млн.тғ. өстi. Салық бойынша жоспар iске аспады. ҚҚС бойынша жетiспеушiлiк өстi. Бұл ҚҚС-ның 20%-тiк мөлшерлемесi халық шаруашылығымен қамтамасыз етiлмейтiндiғiн дәлелдейдi. Бiрақ, бұл жерде мұндай жағдайды ескеру керек, әлеуметтiк салық бойынша, жетiспеушiлiк (20 млрд. тғ.) төмендедi, ол жерғiлiктi бюджетке түседi, мұндағы резервтi территория орғандар территориалды салық комитеттерiмен фирмалардың кiнәсiнде. Жетiспеушiлiк орнын толтыру үшiн ақша болған кезде ең алдымен ҚҚС емес, жергiлiктi бюджетке түсетiн әлеуметтiк салықты өтеу керек.

Мұндағы терiс жағдай ҚҚС-ның ЖЮ-ге қатынасының көрсеткiшiнiң төмендеуiнде, барлығы 4-4,1%. Мұндай төмен көрсеткiш өндiрiстiң төмендеуiмен тығыз байланысты. Бұл экономикада ҚҚС салудың минималды шегi. Бұл тенденцияны ҚҚС екiншi жағын көрсететiн график арқылы байқауымыз болады. ҚҚС мемлекет үшiн тұрақты табыс көздерiнiң бiрi болып табылса, салық төлеушiлер үшiн ауырташылық болып табылады. 45

Графиктен көрiп тұрғанымыздан, ҚҚС мен ЖЮ-нiң жоғары көрсеткiштер сипатында, ҚҚС экономиканың тиiмдiлiк деңгейiн, кәсiпорындар айналым қаражаттарының макродеңгейде - ақша массасын төмендететiн салық болып табылады.

2000ж. сол тенденция қалды, яғни бiздiң экономика жағдайында ҚҚС инфляциялық процестердi тереңдетiп, тұтынушыларға салық ауыртпашылығын аударады. Әлемдiк тәжiрибеде ынталандыру функциясы қолданылады, бiрақ бiзде iс жүзiнде пайдаланылмайды.

2000ж. iшкi өндiрiстiң тауарларына ҚҚС, орындаушылық жiберiлген салықтар қатарына жатқызылады. Iшкi өндiрiс тауарларына ҚҚС 1,3 %-ке орындалады. Оны 4 кестеден көруге болады.

Кесте 4. Орындалмаған болжау бойынша негiзгi бюджет кiрiстерiнiң

позициалары.

Негiзгi себебi, бұл өтеу соммасының 2000ж. 1999 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өстi. Егер 1999ж. 13,6 млрд.тг өтелсе, 2000ж. 34,5 млрд.тг. бұл экспорт көлемiнiң артуына байланысты. Еғер маусым айында бұл көрсеткiш 4,2 % құраса, желтоқсан айында ол 4,1 %-ке дейiн азайды.

Ққс-ты нөлдiк мөлшерлеме бойынша орнын толтыру мәселесi терең талдауды және кiшi және орта кәсiпорындарды басқаруды жақсартуды талап етедi. Салық төлеушiлер ҚҚС-ты бюджетке төлеу ережелерiмен қиянат ету схемалары мен құралдары бар. Бұған тыйым салу жұмыстарын ұқыпты жүргiзу керек.

2000ж. қарастырылған бюджеттiк ауыртпалық коэффициентiнiң төмендеуiн оның динамикасындағы тұрақтылығын көрсетедi.

Жүргiзiлген талдауды қорытындалай отырып келесi тұжырым жасауға болады: салық салу механизмiнiң құрамын құрайтын бюджет табысын құру және салық соммасы қайта бөлу кезiнде ұйымдасқан экономикалық және құқықтық қатынастар құрылады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: