Нарықтың мәні және түрлері. Нарықтың құрылымы және оның жіктелуі.

Жалпы нарық немесе рынок деген үғымды классикалық саяси экономия бағытының негізгі өкілі Адам Смиттің (1723-1790 жж.) «көрінбейтін қол» қағидасымен байланыстыруға болады. Оның айтуынша, «көрінбейтін қол» - бұл сатушылар мен сатып алушылардың өзара әрекеттерін тиімділікке жетелейтін автоматты өзін-өзі реттеу механизмі, өндірушілердің пайдасын арттыруға және тұтынушылардың пайдалылығын максималдауға итермелейтін күш және мәжбүрлейтін бәсекелік күрес. Сондықтан классикалық бағытқа сәйкес, нарық өзін өзі автоматты түрде реттейтін механизм деген тұжырым қалыптасқан. Нарық деген ұғымға бірнеше анықтама беруге болады.

Нарық (рынок) дегеніміз 1) тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алумен байланысты барлық экономикалық қатынастар жиынтығы;

2) өзара айналым сферасын сипаттайтын тауар-ақша қатынастары;

3) сатушылар мен сатып алушылардың мүдделерін келістіріп отыратын сиқырлы құрал немесе тетік;

4) тауарлар мен қызметтер арқылы кез келген салада әрекетке түсетін экономикалық агенттердің кез келген жағдайда өзара үйлесім табуы;

5) сұраныс, ұсыныс және баға арқылы өзін өзі реттейтін механизм. Міне осы түсініктерге байланысты нарық жағдайында, сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара әрекеттестігі сипатталады.

Нарықтың пайда болу жағдайын ең алдымен мыналар анықтайды:

1) Қоғамдық еңбек бөлінісі.

2) Өндірушілердің дербестілігі және экономикалық таңдаудың еркіндігі.

3) Өндірушілердің жеке меншік шеңберіндегі экономикалық оқшаулануы.

Нарық құрылымының әртүрлі жіктелу өлшемдеріне байланысты түрлері орын алады:

1) Нарықтық қатынас объектілерінің экономикалық мүдделері бойынша:

- тауарлар мен қызметтер (игіліктер) нарығы;

- өндіріс факторларының нарығы, соның ішінде, еңбек нарығы, капитал нарығы және жер нарығы;

- қаржы нарығы;

- ақпарат нарығы.

2) Географиялық орналасуы бойынша:

- жергілікті нарық;

- аймақтық нарық;

- ұлттық нарық;

- дүниежүзілік нарық.

3) Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:

- жетілген бәсеке нарығы;

- монополиялық нарық;

- олигополиялық нарық;

- монополистік бәсеке нарығы.

4) Салалар бойынша:

- автомобиль нарығы;

- компьютер нарығы, т.б.

5) Сатылу сипаттамасы бойынша:

- көтерме сауда нарығы;

- бөлшек сауда нарығы;

- фьючерстік сауда нарығы.

6) Заң нормаларына сәйкестігі бойынша:

- ресми нарық;

- ресми емес (көлеңкелі) нарық.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: