Абагульнена-асабовыя сказы. (72)

У абагульнена-асабовых сказах галоўны член называе дзеянне, што ў аднолькавай меры адносіцца да кожнага. Галоўны член звычайна выражаецца дзеясловамі другой асобы адзіночнага ліку цяперашняга і будучага часу абвеснага ладу, а таксама формай дзеяслова 2-ой асобы адзіночнага ліку загаднага ладу: Аб адсутных не гавораць кепска. (Шам.); Не кідай хлеба, каб ён цябе не кінуў. (М. Т.)

32. Безасабовыя сказы. Інфінітыўныя сказы. (73)

Безасабовыя сказы – гэта аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх называе дзеянне або стан, не суадносныя з утваральнікам. Яны маюць разнастайную семантыку, напрыклад, могуць абазначаць стан прыроды ці чалавека, мадальныя адносіны, наяўнасць або адсутнасць чаго-небудзь і інш.: Распагоджвалася. (К. Ч.); Нялёгка знайсці іх, патрэбныя словы. (Шам.); Не чутно ні крокаў, ні галасоў. (І. М.) Галоўны член безасабовых сказаў можа мець як дзеяслоўную, так і іншую форму. Так, ён можа быць выражаны безасабовым дзеясловам, дзеепрыметнікам залежнага стану прошлага часу, катэгорыяй стану і інш.: Жыцця без выпрабаванняў не бывае. (Кар.); Пасля абеду нахмарыла. (Шам.); На душы было неяк святочна. (Янк.)

Інфінітыўнымі называюцца сказы, у якіх галоўны член выражаны незалежным інфінітывам. Семантычная спецыфіка такіх сказаў праяўляецца ў тым, што яны абазначаюць патэнцыяльнае дзеянне – пажаданае або непажаданае, магчымае або немагчымае і г. д.: А песня ляцела. Не дагнаць яе, не перагнаць. (Лыньк.); Падыхаць бы водарам лугавых кветак. (Т. Х.)

33. Намінатыўныя сказы. Назыўныя сказы. Вакатыўныя сказы. Генітыўныя сказы. Канструкцыі з назоўным уяўлення. (74)

Намінатыўныя сказы – аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх выражаны назоўнікам у назоўным склоне (або яго эквівалентам) і абазначае наяўнасць, існаванне прадмета ў рэчаіснасці: Ноч. Непраглядная бездань за ак-ном. (Б.) Агульнае значэнне быційнасці можа дапаўняцца дадатковымі адценнямі указальнасці: Вось вакзал. (Луж.) – указальна-быційны сказ; ацэнкі: Ну зіма! Ну пагодка! (Б.) – ацэначна-быційны сказ.

У генітыўных сказах галоўны член, выражаны родным склонам імені, абазначае наяўнасць, існаванне прадмета і ўказвае на вялікую колькасць чаго-небудзь: А птушак, птушак! (Лыньк.)

У вакатыўных сказах галоўны член падобны да зваротка: ён выражаны назоўнікам (займеннікам) у назоўным склоне, аднак не толькі называе асобу, да якой звяртаюцца, але і выражае пэўныя эмоцыі: "Ма-а-ма!" – са слязьмі на вачах прагаварыла дачка. (Т. Х.)

34. Сінтаксічна непадзельныя сказы (75)

гэта сказы, якія выяўляюць эмацыйную, валявую, мадальна-ацэнкавую ці контактоустанавливающую рэакцыю размаўляючага на сітуацыю, але не завуць ні характару гэтай рэакцыі, ні кампанентаў адпаведнай сітуацыі. "Ага! Кладуцца!" "Ну!"

Спецыфіка непадзельных сказаў асабліва ярка выяўляецца ў параўнанні са звычайнымі сказамі, якія адлюстроўваюць у складзе сваіх членаў характар перадаваемай сітуацыі. "Параход на Волзе!" - "Ура!".

Аснову непадзельных сказаў могуць складаць: 1) выклічнікі; 2) мадальныя словы і часціцы (вядома, можа быць, ці ледзь.); 3) прынятыя формулы ветлівасці; 4) назоўнікі ў назоўным склоне, якія ўяўляюць сабой звароту, ускладненыя выразам такой эмацыйнай ці валявой рэакцыі, якая ставіцца непасрэдна да суразмоўцы (самастойна ўжытае Миша! пры розных інтанацыях можа выяўляць папрок, шкадаванне, радаснае здзіўленне ці простае здзіўленне, абурэнне ці прыкрасць, перасцярога ці папярэджанне, патрабаванне падысці да размаўлялага ці выслухаць яго і г.д.).

непадзельныя сказы з выклічнікамі ў аснове завуцца междометными. сказы, аснову якіх складае зварот, завуцца вокативными. сказы, асновай якіх з'яўляюцца мадальныя словы і часціцы, а таксама формулы ветлівасці, цесна звязаны з междометными і будуць разгледжаны ў іх складзе.

Па агульным характары камунікатыўных функцый усё непадзельныя сказы вельмі блізкія паміж сабой. Найболей шматстайныя па функцыях междометные сказы. Сярод іх могуць быць вылучаны некалькі груп, у нейкай меры супрацьпастаўленых адзін аднаму і ў той жа час перасякальных паміж сабой. Гэта сказы, якія выказваюць 1) эмацыйную рэакцыю размаўляючага; 2) яго валявую рэакцыю; 3) мадальную адзнаку думкі суразмоўцы ці ўласнай думкі; 4) прапановы, што выконваюць контактоустанавливающую функцыю.

Асноўны сродак граматычнага афармлення ўсіх непадзельных сказаў - інтанацыя. Яе роля асабліва вялікая пры выкарыстанні слоў, якія не замацаваны за выразам вызначанага тыпу рэакцый размаўляючага. Калі ж такая замацаванасць назіраецца, тое прызначэнне выказвання атрымлівае выраз не толькі ў інтанацыі, але і ў лексічным складзе непадзельнага сказа

35. Няпоўныя і эліптычныя сказы (76)

Няпоўны сказ – гэта сказ з адсутнымі галоўнымі або даданымі членамі, якія ўзнаўляюцца з кантэксту або падказваюцца сітуацыяй: Зімою згодзіцца, што ўлетку родзіцца. (Прык.) Асновай для вылучэння няпоўных сказаў з'яўляецца іх структурнае супастаўленне з суадноснымі поўнымі сказамі. Параўн.: Ранні пар любіць пшанічку, а позні – мятлічку. – Ранні пар любіць пшанічку, а позні пар любіць мятлічку. Няпоўныя сказы могуць быць аднасастаўнымі і двухсастаўнымі, развітымі і неразвітымі, могуць з'яўляцца часткай складанага сказа: Сонца, мароз і вецер. Эх, завірыў, разгуляўся!.. (Б.); Заходзіць дзед, прыносіць скрынку, і дастае са скрынкі скрыпку, і кажа ціха: – Вось… Бяры… (Пісьм.); Вы былі на Белым возеры ці не? Не былі? Дык не кампанія вы мне. (Панч.); Ідуць гады, рады сяброў радзеюць, а новых мне, напэўна, не знайсці…(Панч.)

Адрозніваюць некалькі тыпаў няпоўных сказаў. Да структурна поўных, семантычна няпоўных адносяцца канструкцыі, у якіх пазіцыі усіх членаў сказа аказваюцца замешчанымі, аднак асобныя з гэтых членаў выражаны інфармацыйна недастатковымі словамі: Штосьці блізкае і роднае ёсць у май-скім харастве. (Маш.); Жалобна крыкнула нейкая птушка. (Шам.) Структурна няпоўныя, семантычна поўныя сказы (эліптычныя) складаюцца з дзейніка і даданага члена сказа з саставу выказніка. Сам дзеяслоў-выказнік апушчаны, аднак гэты пропуск не парушае камунікатыўнай цэласнасці сказа: У небе світальным плач развітальны. (Пісьм.); На вуліцах – слота. (Панч.) Структурна і семантычна няпоўныя сказы падзяляюцца на кантэкстуальныя і сітуацыйныя – у залежнасці ад таго, што абумоўлівае ўзнаўленне адсутнага члена сказа – кантэкст ці сітуацыя: Аерам пахне Сёмуха і яблыкамі – Спас. (Пісьм.); Шафёр збавіў хуткасць. Наперадзе была развілка і чорная палявая ноч. – Ну што, дзядзька, мне направа, вам налева.(А. Ж.)

36. Семантычная арганізацыя простага сказа (77)

У адпаведнасці з асаблівасцямі семантычна-канструктыўнага складу, сказы размяжоўваюцца наступным чынам.

1. Па колькасці неабходных галоўных членаў у граматычнай аснове сказы бываюць двусастаўныя і аднасастаўныя. Граматычную аснову двусастаўных сказаў складаюць два галоўных члена - дзейнік і выказнік. Граматычная аснова аднасастаўных сказаў уключае адзін галоўны член, якога досыць для поўнага славеснага выраза думкі. І двусастаўныя і аднасастаўныя сказы неаднародныя як па афармленні галоўных членаў, так і па граматычным значэнні. Разгляд іх разнавіднасцяў складае аснову для апісання граматычных мадэляў простага сказа. Кірункі гэтага разгляду не заўсёды супадаюць. Напрыклад, у "Граматыцы сучаснай рускай літаратурнай мовы" (М., 1970) і "Рускай граматыцы" (М., 1980) размежаванне і апісанне разнавіднасцяў двусастаўных і аднасастаўных сказаў ажыццеўляецца на фармальна-граматычнай аснове, зыходзячы з асаблівасцяў марфалагічнага выраза галоўных членаў. У адпаведнасці з гэтым вылучаюцца шматстайныя структурныя схемы сказа, якія і складаюць аснову апісання канструктыўных тыпаў сказа.

2. Па наяўнасці ці адсутнасці другарадных членаў сказа падзяляюцца на развітыя і неразвітыя. Сама па сабе гэта прыкмета з'яўляецца важнай. У сувязі са шматстатнасцю семантыка-граматычных разнавіднасцяў даданых членаў, для сказа важны не гэтулькі сам факт наяўнасці другарадных членаў, колькі то, якія яны і колькі іх.

3. Па поўнасці ці няпоўнасці складу членаў сказа, неабходных для скончанага славеснага выраза думкі, размяжоўваюцца поўныя і няпоўныя сказы. Няпоўныя сказы з'яўляюцца своеасаблівым "усячэннем" поўнага сказа, пабудаванага па вызначанай мадэлі.

37. Камунікатыўная арганізацыя простага сказа (78)

З камунікатыўнай характарыстыкай сказаў звязаны два асноўных кірункі іх класіфікацыі.

1. Класіфікацыя па мэтавым прызначэнні мяркуе агульную адзнаку сказаў з пункту гледжання іх ролі ў маўленчых зносінах. На гэтай аснове вылучаюцца апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя сказы.

2. Класіфікацыя па актуальным дзяленні прадугледжвае размежаванне сказаў непадзеленых - такіх, у якіх усё ўтрыманне сказа складае рэму выказвання.

На аснове эмацыйна-экспрэсіўнай афарбаванасці вылучаюцца выклічныя сказы.З мадальна-прэдыкатыўнай характарыстыкай звязана размежаванне сцвярджальных і адмоўных сказаў.

Часта ў асобую групу вылучаюцца так званыя ўскладненыя сказы. Гэта сказы, якія ўключаюць аднародныя члены, адасобленыя другарадныя члены сказа, устаўныя канструкцыі, уступныя словы, звароткі, выклічнікі.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: