Жекеменшік түсінігі мен түрлері

Біздің Республикамызда қалыптасқан нысан бойынша жалпы меншік құқығы ең алдымен жеке және мемлекеттік меншік болып бөлінеді. Ал оларды жеке-жеке қарастыратын болсақ.

Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрініс табады.

Бұл аталған нысандағы меншіктің пайда болу негіздері жоғарыда көрсетілгендей тәртіпте жүзеге асырылады.

Заң құжаттарына сәйкес, азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін.

Жалпы негізде жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді. Ал мемлекеттік меншік болса өз алдына республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді.

Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Республикалық бюджеттің қаражаты, алтын валюта қоры және алмаз қоры, өзге де мүлік Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасын құрайды.

Коммуналдық меншік болса, жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және мемлкеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.

Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мұнда мүлік меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілене отырып, (үлестік меншік) немесе ондай үлестер белгіленбей (бірлдескен меншік) ортақ меншікте болуы мүмкін.

Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге болмайды, өйткені ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.

Осы бірлескен меншікке қатысушылардың келісімі бойынша, ал келісімге қол жетпеген жағдайда – сот шешімі бойынша ортақ меншікке осы адамдардың үлесті меншігі белгіленуі мүмкін.

Егер үлесті меншікке қатысушылар үлестеріні мөлшері заң құжаттары негізінде анықталуы және оған барлық қатысушылардың келісімімен белгіленуі мүмкн болмаса, үлестер тең деп саналады.

Ал үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының келісуімен жүзеге асырылады.

Жалпы ортақ бірлескен меншік:

1. ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;

2. шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі;

3. жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде болады.

Бұл аталған ортақ бірлескен меншік түрлерін жеке дара ашып қарастыратын болсақ:

Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі деп – олардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі-зайыптылардың әрқайсысына тиесілі немесе меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-зайыптылардың әрқайсысна тиесілі екені олардың арасындағы шартта көзделмесе, олардың бірлескен меншігін айтамыз.

Ерлі-зайыптыларға некеге тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ олардың некеде тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ олардың некеде тұрған кезде сыйға тартқан немесе мұрагерлік тәртіппен алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.

Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі, олардың арасындағы шартта өзгеше белгіленбегендіктен, бірлескен меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі болады.

Шаруа қожалығы мүшелерінің бірлескен меншігінде оның мүшелерінің ортақ қожалығына шаруашылық үшін сатып алынған жер учаскісіндегі екпелер, шаруашылық үшін сатып алынған жерлер, шаруашылық және өзге де кора-копсы құралыстары, мелиорациялық және басқа да құрылыстар, өнім беретін мал мен күш көлігі, құс, ауылшаруашылық және өзге техника мен жабдықтар, көлік құралдары, құрал-сайман және басқа мүлік болады.

Шаруа қожалығының қызметі нәтижесінде алынған жемістер, өнім және табыс шаруа қожалығы мүшелерінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың арасындағы келісім бойынша пайдаланылады.

Ал, жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік дегеніміз – жекешелендіру туралы заңдарға сәйкес жолдаушы сатып алған немесе тегін алған мемлекеттік тұрғын үй қорының үйіндегі тұрғын жай, егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, жолдаушының және онымен бірге тұрақты тұратын отбасы мүшелерінің, соның ішінде кәмелетке толмаған және уақытша тұрмайтын мүшелерінің бірлескен меншігіне көшеді.

Бұл негізде тұрғын үйде тұратын жанұя мүшелерінің барлығы меншік иелері бола алмайды. Жанұя мүшелері бірге тұрып жатқан басқа жанұя мүшелеріне тұрғын үй сатып алуға келсім бере алады, бірақ өздері жекешелендіруге қатысушы ретінде түскілері де келмеуі мүмкін.1(мыс: тұрғын үй жағдайын жақсартуда басқа жолдарын кепеу үшін).

Негізінен бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.

Сонымен бірге мүлікке билік ету жөніндегі мәмлені қатысушылардың қайсысы жасағанына қарамастан, бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың келісімі бойынша жүзеге асырылады.

Ал егер нотариаттың куәландіруін немес мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мәмлелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле жасауға келісімі нотариалдық тәртіппен расталуға тиіс.

Ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу, сондай-ақ оларлдың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысының ортақ мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін.

Үлесті немесе бірлескен меншікке қатысушыға несие беруші қатысушы да басқа мүлік жеткіліксіз болған жағдайда, борышқордың ортақ мүліктегі үлесін одан ақы өндіріп алу үшін бөліп беру туралы талап қоюға құқылы.

Ортақ меншіктің өзге қатысушылары борышқордың үлесін сатып алудан бас тартқан реттерде несие беруші борышқордың ортақ меншік құқығындағы үлесін жария саудаға салу жолымен осы үлестен сот арқылы ақы өндіріп алуды талап етуге құқылы.

Егер мұндай жағдайда, үлесті заттай бөліп шығару мүмкін бомаса не үлесті немесе бірлскен меншіктің қалған қатысушылары бұған қарсылық білдірсе, несие беруші борышқордан өз үлесін ортақ меншіктің өзге қатысушыларына осы үлесті нарықтық құнына сәйкес бағамен сатып, сатудын түскен қаражатты борышты өтеуге салуды талап етуді құқылы. Ал үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының келісімімен жүзеге асырылады

Жылжымайтын мүлікке меншік кондоминиум нысанында да пайда болуы мүмкін, бұл жағдайда жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері азаматтардың және (немесе) заңды тұлғалардың дара (бөлек) меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек меншікте емес бөліктері ортақ үлестік меншік құқығымен жылжымайтын мүлік бөліктерінің иелеріне тиесілі болады.

Мұндағы әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі үлесі оның жылжымайтын мүліктің өзіне тиесілі бөлігіне бөлек меншігінен ажырағысыз.

Әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі үлесінің мөлшері мен оны ұстауға арналған шығындарға қатысу дәрежесі, егер шартта өзгеше көзделмесе, жылжымайтын мүліктің дара (бөлек) меншіктегі бөліктерінің мөлшеріне байланысты болады.

Ал осы үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық қатысушыларының келісуімен, ол келіспеген жағдайда – сот белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады.

Мұны да бірлесіп мүлікті меншік иесі ретінде ұстаудың түрлерінің біріне жатқызуға болады.

Жай серіктестік осы бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік шарты) бойынша – тараптар табыс табу немесе заңға қайшы келмейтін өзге де мақсатқа қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға міндеттенеді.

Жай серіктестік заңды тұлға болмайды. Бірлескен қызмет туралы шарт – азаматтардың, азаматтар мен заңды тұлғалардың арасында, заңды тұлғалар арасында жасалады (консорциум).

Осы аталған жай серіктестік қатысушылардың бірлескен қызметі туралы шартқа байланысты міндеттемелері, егер бірлескен қызметі туралы шартқа байланысты міндеттемелерінде өзгеше көзделмесе, үшінші жақтар алдында ортақ болып табылады.

Бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар өз мақсаттарына жету үшін жарналарын ақшалай немесе басқа мүлікпен не еңбек үлесі арқыла қосады.

Шартқа қатысушылардың ақшалай немесе өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде жасалған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті меншігі болып табылады.

Осы бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың ортақ істерін жүргізу олардың жалпы келісімі бойынша жүзеге асырылады. Өзара келісім бойынша олар бірлескен қызметке басшылық етуді және ортақ істерді жүргізуді қатысугылардың біреуіне тапсыра алады, ал ол қатысушы бұл орайда шартқа өзге қатысушылар берген сенімхат негізінде әрекет етеді.

Бірлескен қызметке қатысу құқығын беру бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Аталған жай серіктестік шартына қатысушы өз қалауы бойынша бірлескен қызметке қатысудан бас тартуға құқылы.

Бірлескен қызметке қатысушылардың қайсыбіреуінің қатысудан бас тартуы салдарынан келтірілген залалдар, егер бірлескен қызмет туралы шартта өзгеше көзделмесе, толық көлемінде өндіріліп алынады. Сонымен қатар бірлескен қызметі бойынша ортақ шығындарды және соның нәтижесінде пайда болған залалдарды табу тәртібі қатысушылардың шартымен белгіленеді. Ал, егер шартта мұндай тәртіп көзделмесе, ортақ шығындар мен залалдар шартқа қатысушылардың ортақ мүлкі есебінен жабылады, ал жетпей қалған салалар олардың арасында осы мүліктегі үлестеріне қарай бөліп салынады.

Консорциум – бұл бірлескен шаруашылық қызметі туралы шарт негізінде заңды тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін шешу үшін белгілі-бір ресурстарды біріктіріп, күш-жігерді үйлестіретін ерікті түрдегі тың құқықты уақытша одақ (бірлестік).

Консорциумға қатысушылар өздерінің шаруашылық дербестігін сақтап қалады және басқа консорциумдардың, қауымдастықтардың қызметіне қатыса алады.

Осы аталған консорциумға қатысушылардың арасындағы қатынастар шарт негізінде құрылады. Ал консорциумды басқару болса, консорциумға қатысушылардың консорциалдық келісіміне сәйкес жүзеге асырылады.

Консорциумға қатысушылар, егер консорциалдық келісімде өзгеше ескертілмесе, консорциум қызметіне байланысты міндеттемелер бойынша ортақ жауапты болады.

Консорциум өз қызметін алдына қойған міндеттерін орындағаннан кейін немесе оған қатысушылардың шешімі бойынша тоқталады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 б. Мен Азаматтық Кодекстің 191 б-на сәйкес азаматтардың меншік құқығы азаматтардың жеке меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік – жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншігі.

Азаматтардың меншік құқығының пайда болу жағдайына байланысты иеленудің – жеке және ұжымдық түрлері болады. Ал оның жеке түрі екі жолмен жүзеге асады: а)пайда түсіруді көздемей және рухани қажеттілікті қанағаттандыру үшін болатын экономикалық қызметтің меншік түрі; ә) пайда түсіруге бағытталған жеке меншік.

Жеке кәсіпкерлік – азаматтардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкерлердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады (АК-тің 10 б.).

Кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру түріне орай жеке кәсіпкерлік заңды тұлға құрылуымен (АК-тің 14 б.), сондай-ақ заңды тұлға белгілерінің болмауына байланысты заңды тұлғаны құрмай-ақ жүзеге асады (АК-тің 19 б. және ҚР-ның «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының 1 б.).

Азаматтардың жеке меншігіндегі мүліктерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, біріктіруге болады. Онда мүлік бір мезгілде бірнеше адамның иелігінде болып, олардың әрқасысының үлесі айқындалады не айқындалмай-ақ бола береді, оны былайша айтқанда, үлестік меншік және бірлескен меншік деп те атайды.

Азаматтардың меншігі экономикалық категория ретінде жеке меншіктенудің барлық түрлерін қамтиды. Азаматтық құқық азаматтық мүлікке меншік қатыстылығын, оны иеленуін, пайдалануын және билік етуін реттейді және бұл мүлікті қорғауды жүзеге асырады. Осындай меншік қатынастарын реттейтін нормалардың жүйеге келтіретін жиынтығы азаматтардың меншік құқығын құрайды, бұл объективтік мағынадағы меншік құқығы болып табылады. Меншік құқығы – субъективті тұлғалық мағынада азамат құқығының заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуі, пайдалануы және билік етуі.

Меншік құқығының субъектісі жеке тұлға болып табылады. Бірақ ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды тұлғаның рөлдерде көріне береді. Азамат өзінің үлесін қосу арқылы мемлекеттік емес заңды тұлғаны қалыптастырады. Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім серіктестігіндегі толық серіктер бола алады (АК-тің 58б., 3т.). Азамат меншік иесі ретінде көбіне көп жеке кәсіпкердің рөлінде болады.

Заң жеке кәсіпкерлікті және жеке бірлескен кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік бір адамның меншік иелігіндегі мүліктің дербес базасына енгізіледі, сондай-ақ ол оған заң бойынша пайдалануға, билік етуге құқылы.

Бірлескен кәсіпкерлік бір топ адамның ортақ меншігіндегі мүліктерден құралады, демек әрқайсысы өзінің үлесін ортаға салады, сондай-ақ олар сол мүлікті бірлесіп пайдалану, билік ету құқықтарына ие болады.

Бірлескен кәсіпкерлік жалпы бірлескен меншік (жұбайлардың бірлескен жалпы меншігі), шаруа қожалықтарының ортақ меншігі, жекешеленген тұрғын үйге деген немесе оның ортақ меншігіндегі үлесті меншігі негізінде жүзеге асырады.

Бірлескен кәсіпкерлердің нысандары мынадай болады:

1) ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігін жүзеге асыратын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;

2) шаруашылық қожалығы немесе бірлесіп тұрғын үйд жекешелендіру негіздерінде жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;

3) жай серіктестік, бұл орайда кәсіпкерлік қызмет меншіктің ортақ үлесіне сәйкес жүзеге асырылады.

«Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңның 9-10 баптарына сәйкес, егер азамат өз мүлкін айналымға салатын болса, онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің меншігі екі жағдайда болуы мүмкін:

а) кәсіпті тіркеуді талап етуді;

ә) кәсіппен тіркеусіз шұғылдана беру.

Заң азамат-кәсіпкердің тіркеуге байланысты қызметін нақты айқындайды. Жалдамалы қызметкерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметтен түсетін жылдық жинақтақ табысы ҚР-ның заң актілерінде салық салынбайтын жылдық табыс мөлшерінен асатын жеке кәсіпкерлер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, оның қызметіне тиым салынады.

Заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы азаматтар мемлекеттік тіркеуден өзі барып өтуі тиім және жеке кәсіпкер ретінде ол тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында есепке тұруы қажет.

Заң жеке кәсіпкердің өз атынан кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын, құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асыратындығын бекітеді. Сөйтіп, азамат өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты мәмілелер жасаған кезде, егер мәміле жасау жағдайының өзінен анық туындамаса, өзінің жеке кәсіпкер ретінде әрекет жасайтындығын көрсетуі тиіс. Мұндай көрсетудің болмауы жеке кәсіпкерді тәуекел етуден және жеке кәсіпкердің өз міндеттемелері бойынща жауаптылығынан босатпайды («Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң, 25 б.).

1.Қазақстан Республикасының Конституциясында «Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады»,-деп көрсетілген (26 б., 1 т.).

Азаматтық Кодекстің 191 б., 2 т-на сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын декелеген мүлік түрлерінен басқа кез-келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді.

Азаматтық құқықтардың Азаматтық Кодекстің 3-ші тарауында реттелген. Азаматтардың меншік құқығын шектеу тек заңмен жүзеге асырылады, оған мыналар қатысты: а) азаматтардың меншік құқығын алуға немесе пайдалануға жарайтын мүліктердің аясын шектеу; ә) осы мүліктің саны мен құнының белгілері бойынша шектеу; б) мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде қолданылады; в) арнайы заң құжаттарында көрсетілген шектеулер. Мәселен, оған берілуге рұқсат етілмейтін теңіз порттары мен айлақтар және т.б. айтуға болады. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік азаматтардың меншік құқығының объектісі бола алады, біз олардың мейлінше маңызды дел аталатындарына ғана тоқталамыз.

2.«Жер туралы» Заңның 2 б. Сәйкес жер ққық объектісі болып табылады, яғни жерге жеке меншік азаматтардың меншігі түрінде болады («Жер туралы» заң, 15 б., 2 т.). сонымен, жер азаматтық айналымға енеді екен, сондықтан да жер қатынасы мүліктік қатынасқа жатады. Мысалы, Заңның 33 б-на сәйкес жер учаскесінің меншік иелері жердің бүлінуіне байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуға, пайдалануға және сақтауға бағытталған шаралар жүргізуге міндетті. Демек, топырақтың құнарлы қабаты бөлек алынған кезде дербес құндылыққа ие болады екен. Бұл арада топырақтың мұндай құнарлы бөлігі өз мағынасынан гөрі материалдық ерекшеліктерге ие болады, өйткені ол пайдалану кезінде материалдық тыңайтқыштармен тыңайтылып, өнімділігін арттырады, яғни ол меншік құқығының дербес объектісі ретінде көрінеді.

«Жер туралы» заңның 18 б. Сәйкес азаматтардың жеке меншігінде өзінің мақсатына сәйкес үйлер мен ғимараттарды қамуға арналған жерлерді қоса аланда, құрылыс салуға берілген немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын-жайлар, үйлер, ғимараттар және олардың кешендері салынған жер учаскелері бола алады.

3. Азаматтардың меншік объектісінің маңызды түрінің бірі тұрғын жай болып табылады. «Тұрғын-үй қатынастары туралы» заңға сәйкес азамат, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, ҚР аумағының қай жерінде тұратындығына қарамастан, жеке меншігіне заңды түрде тұрғын үй сатып ала алады. Бұл орайды бір азаматтың меншігіндегі тұрғын үйлердің саны мен көлеміне шек қойылмайды.

Тұрғын үй немесе оның бір бөлігіне меншік құқығы мынадай негіздер бойынша пайда болады: 1) үйдің бір бөлігін салу; 2) сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту, өмір бойы күтіп ұстау, шартымен алып қою мәмілелері мен заңдарға қайшы келмейтін басқа да азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу; 3) тұрғын үйді мұраға немесе құқықтық әмбебап түрде ауысуы ретімен алу; 4) жалға алушының мемлекеттік тұрғын үй қорының үйінде әлі өзі тұратын тұрғын үйді немесе тұрғын үй-жайды жекешелендіру (сатып алу немесе тегін алу) жолымен меншігіне алуы; 5) тұрғын үй кооперативі мүшесінің тұрғын үй жай үшін пай жарнасының бүкіл сомасын төлеуі; 6) шарттық міндеттеме, оның ішінде азаматтың үй салуға өз қаражатымен немесе еңбегіне қатысуы туралы шарт негізінде тұрғын-үй жайды меншікке беру; 7) заңды тұлғалардың мемлекеттік емес меншік нысанына негізделген тұрғын үйді сату не тегін беру жолымен өз қызметкерлерінің немесе өзге азаматтың меншігіне беруі; 8) мемлекеттік немесе заңды тұлғаның мемлкеттік меншік нысанына негізделген тұрғын үйді заңда белгіленген шарттармен өз қызметкерінің не өзге адамның меншігіне беруі; 9) жеке меншікте болған тұрғын үйдің бұзылуы немесе күштеп алынуы салдарфынан тұрғын үйден айырылуының өтемі ретінде тұрғын үй беру; 10) ҚР-ның заң актілерінде тиым салынбаған басқа да негіздер бойынша («тұрғын үй қатынастары туралы» заңның 12 б.).

Қазіргі кезде бағалы қағаздар азаматтық құқытардың объектілері ретінде кеңінен танымал. Олар азаматтардың меншік құқытарының объектілері болып есептеледі (АК-тің 129-140 б.). азаматтардың меншік құқығының бұл объектісінің ерекшеліктері арнайы заң актілерінде көрсетілген.

Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі жеке меншіктің кеңінен тараған түрінің бірі болып табылады.

Жекешелендіру үрдісі кезінде жеке меншікке негізделген мемлекеттік емес заңды тұлғалардың қолындағы мүліктердің саны күрт өсіп кетті.

Азаматтық Кодекс мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ұйымдастыру-құқылық түрін қарастырады. Осыған байланысты мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы институты шаруашылық серіктестері мен акционерлік қоғамдардың (компаниялардың) меншік құқығы және өндірістік кооперативтердің меншік құқығы деп бөлінеді.

Арнайы қабылданған заңдар, сондай-ақ кондоминиумдердің меншік құқығын, шетелдік заңды тұлғалардың, халықаралық ұйымдардың меншік құқытарын, шетелдіктердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындардың меншік құқығын қарастырады.

Көптеген дамыған елдердемемлекеттік емес заңды тұлғалар жалпы тұжырым бірлігімен сипатталды. Яғни, оның бәрі де заңды тұлға, сонымен бірге өз мүлкінің меншік иесі ретінде көрінеді. Компаниялардың мүлікке қатысушылардың ешқандай ұжымдық немесе үлестік меншігі ешқашан, еш жерде болған емес. Әдетте олар бірлескен тұлғалар, бірлескен капитал ретінде ерекшелінеді. Айта кететін жайт, компанияның қатысушылары қатысушылардың қарыздарына ешқандай жауапкершілікті мойындарына алмайды.

Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығының ерекшеліктерін айқындайық: а) мемлекеттік емес заңды тұлғаның өзі оған жататын мүліктің меншік иесі болып табылады. Құрылтайшылар Азаматтық Кодекстің 36 б., 2 және 4 т-на сәйкес мүлік қатынасына мынадай құқықтарды иеленеді:

1) міндеттемелік құқығын (шаруашылық серіктестері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер);

2) не заттық, не міндеттемелік құқықтарын иеленбейді (қоғамдық бірлестіктердің, қоғамдық қорлар, діни бірлестіктердің құрылтайшылары).

Шаруашылық серіктестігі мен өндірістік кооперативтердің қатысушылары міндеттемелік құқығына әдетте, өз еркімен шыққанда нмесе ұйым таратылғанда мүліктен өз үлесін талап ету құқығын (пай), сондай-ақ құқық мирасқорлығыың (мұрагерлердің) үлесін (жарнасын) бөлуді талап ету құқығын қосып алады.

Мемлекет құзіретті немесе өкілетті орган ретінде тек акционер ретінде акционерлік қоғамға мүше бола алады. Мемлекеттік органдардың жауапкершілігі шектелген серіктестіктерге қатысуға құқығы жоқ.1 бұл олардың шаруашылық міндеттерінің сипатына сай келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер жауапкершілігі шектелген серіктестіктерге тек мемлекеттің өкілетті органының келісімімен қатыса алады, ал мекеме – егер заңда өзгеше көзделмесе, меншік иесінің жүзеге асырады.

Осындай ерекшеліктерге байланысты мынадай анықтама беруге болады: мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы (объективтік тұрғыдан қарағанда) – мемлекеттік емес заңды тұлғалардың материалдық игіліктерді оларға ие болу мүмкіншілігін қорғайтын, бекітетін құқық нормаларының жиынтығы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың субъективтік (тұлғалық) меншік құқығы заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы болып табылады.

Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігіне, заң құжаттарына сәйкес тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік меншікте болуы мүмкін.

Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы объектілері жөніндегі мәселелерді шешу үшін оларды коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлу маңызды рөл атқарады. Коммерциялық билігіндегі мүліктердің көлемі коммерциялық емес ұйымдарға қарағанда анағұрлым кең келеді.

Жеке меншікте мүліктердің саны мен құны заңмен шектелмейтін бола тұрса да белгілі бір шектеулер болғаны анық. Ол заңда басқа тұлғалардың құқығы мен заңмен қорғалатын мүддесіне нұқсан келетіндей жағдай орын алса ғана жүзеге асады. Құқықтар мен заңды мүдделерді бұзу меншік иесінің монополиялық немесе басымдық мүмкіндіктерін асыра пайдаланудан көрінеді.

Меншіктің пайда болуының жалпы негіздеріне мекемелердің салымдары, сондай-ақ табыстары мен заңмен тиым салынбайтын басқа да көздері жатады. Сондықтан да мемлекеттік емес заңды тұлғалардың көздерін қалыптастыру мемлекеттік немесе олардың әкімшілік-аумақтық бірлігіне жататын мемлекеттік заңды тұлғалардың мүліктерінен ерекшелінеді.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: