Базыг æмæ Æмбазыджы райгуырд

Нагъуы æруæззау ис æмæ Ахуыйы фырттæн зæгъы:

— Уæхи уал аирхæфсут, ма мæм кæсут, мæхæдæг мæхицæн хос кæндзынæн.

Ахуыйы фондз фырты сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. Нагъуы хъæрзынтæ систа æмæ катай кæны. Уæд æм гуыбынæй йæ гуыринæгтæ дзурынц:

— Цы хъæрзыс, исты дын мадгуырдæй [1] куыннæ райгуырдзыстæм.

— Уæдæ куыд гуырдзыстут? — фæрсы сæ Нагъуы.

— Нæхи куыд фæнда, афтæ.

Нагъуыйы гуыбыны дыууæ гуыринаджы хыл кæнынц. Сæ иу зæгъы:

— Æз хъуамæ раздæр райгуырон.

Иннæ зæгъы:

— Нæ, æз хъуамæ райгуырон раздæр.

Нал фидыдтой. Уæд та сæм Нагъуы дзуры:

— Ныр кæдмæ афтæ хыл кæндзыстут æмæ мæ тухæнæй мардзыстут. Кæй уæ кæцæй фæнды, уырдыгæй рахизæд æмæ уæ фервæзон.

Гуыринæгтæй иу базыджы бынмæ сбырыди, уырдыгæй йæ сæр радардта æмæ зæгъы:

— Уæ, мæнæ дуне цы рухс у, æз та талынджы хъуырдухæн кодтон!

Рахызт базыджы бынæй æмæ йæ Нагъуы уый тыххæй схуыдта Базыг. Уæд иннæ гуырд дæр йæ сæр базыджы бынæй радардта æмæ дзуры:

— Уæххай, ай дуне æцæг рухс куы у, уæд талынджы цы бадтæн.

Рахызти уый дæр базыджы бынæй. Нагъуы уый та схуыдта Æмбазыг. Царциатыл айхъуысти, хæрæфырттæ сын кæй райгуырди, уый.

Нагъуыйæн арфæгæнæг систы æмæ цин кодтой.

Сау хохы гуымир царди, уый Царциатæм æрæрвыста:

— Гуырдтæ цæринаг уæнт, фæлæ мын Нагъуыйы усæн куы раттиккат, уæд уын уæ хæрæфыртты дæр схæсдзынæн.

Царциатæ не сразы сты. Гуымир мæсты кодта. Йæ цæстытæ къуай [2] уыдысты, сфæнд кодта Нагъуыйы аскъæфын. Царциатæ йæ æмбæрстой æмæ Нагъуыйæн зæгъынц:

— Сау хохы гуымир дæу нæ ныууаддзæни æмæ цы бакæнæм, мах балцы куы фæцæуæм, уæд.

— Ма мын тæрсут, фæлæ цæут балцы.

Царциатæ балцы фæцыдысты. Сау гуымир хабар базыдта æмæ фыдбылызы ус Маммимæ фæзыны, бадзырдта йæм:

— Уæ, мæ мады хай, Мамми, баххуыс мын кæн Нагъуыйы аскъæфын.

— Уæ, дæ мад дæ хурæй бафсæда, кæцы дæ?

— Сау хохы гуымир бæргæ дæн.

— Нагъуыйы расайдзынæн, — зæгъы Мамми, — æмæ йæ аскъæф.

Мамми Нагъуыйы дуæрттыл базылди, дзуры: «Пыф-пыф, ам аллон-биллоны тæф куы цæуы, уæд дзы Царциатæ куыд фæразынц?»

Нагъуы йæ размæ рауади æмæ йемæ ныхасыл схæцыди. Гуымир йæхи Нагъуыйыл ныццавта æмæ йæ аскъæфта.

Фарнæджы фырттæй сæ иу Лока уыд магуса лæг, фæлæ тыхы бикъ. Уый хабар фембæрста. Базыг æмæ Æмбазыджы йæхимæ акодта. Æрмахуыр бирæгъ æм уыдис æмæ йын Лока зæгъы:

— Цалынмæ дын æз зæгъон, уæдмæ адонæн дæ дзидзитæ дар, кæннод дæ амардзынæн æд лæппынтæ.

Бирæгъ йæ лæппынтæн тарсти æмæ дыууæ лæппуйæн дзидзи дардта.

Иу изæр Царциатæ æрыздæхтысты. Нал арынц Нагъуыйы, нал йæ фыртты. Фæцагуырдтой сæ, фæлæ ницы ссардтой æмæ катай кæнынц. Лока сын зæгъы:

— Сымах уыдон не ссардзыстут, макуыдæмуал ацæут, исчи та уын тых бакæндзæни, фæлтау мæн ауадзут. Мæнæн ус нæй, сывæллæттæ дæр нæй, кæд сæ æз ссарин.

Фарнæг зæгъы:

— Ауадзæм-ма йæ, кæддæр ын йæ тых æвзæрстон, кæд исты саразид.

— Ацæуæд, — зæгъынц Царциатæ, — кæд исты ссара, уæд ын ратдзыстæм нæ фыдыхойы усæн.

Араст и Лока бæхыл Нагъуыйы агурæг. Гуымир зæдæ [?] æмбалы ракодта æмæ сын зæгъы:

— Нагъуыйы раскъæфтон æмæ мын нæ разы кæны. Багъдайы [3] ауындзæнмæ йæ фæкæнæм, уый мæлæтæй фæтæрсдзæни æмæ мын кæд сразы уаид. Кæннод Царциатæ цъиувæдисонæй куы рацæуой, уæд нæ фæцæгъддзысты.

Гуымир æмæ йе ’мбæлттæ Нагъуыйы Багъдайы ауындзæнмæ кæнынц. Уæд Лока иу хъæугæронмæ бахæццæ ис. Кæсы: иу ус дон фæхæссы къуыстилы, æрдæгвæндагыл æй акалдта æмæ зæгъы:

— Ус фæлмæн буар, у бæмбæджы пух, лæгджы асайы, уымæн æм кæнынц лæгтæ афтæ дугъ. Æмæ уый чи аразы, уый фæлдыст уæд.

Раздæхти ус, йæ къуыстил та байдзаг кодта æмæ рацæуы. Æрдæгвæндагыл та йæ акалы æмæ зæгъы:

— Ус цæстынгасæй ласы хирдæм, лæгыл ацахуыр, уæд æрхуысдзæни раст йæ дæлфæдтæм. Æмæ уый чи аразы, уый дæр фæлдыст уæд.

Æртыккаг хатт дæр та уыцы ус раздæхы йæ къуыстилимæ, байдзаг æй кæны донæй, фæлæ та йæ æрдæгвæндагыл акалы æмæ зæгъы:

— Ус дыргъы бæлас, уый — йæ миниуæг, уымæй равзæрынц адджын хъæбултæ, царды дидинæг. Æмæ йæ хъæбулты чи ныууадзы, уый дæр фæлдыст уæд.

Лока йæм нал фæлæууыд æмæ йæ фæрсы:

— Цы кæныс, ацы ус, дæ ныхæстæм хъуыстон æмæ мæ зæрдæйыл арф æмбæлдысты.

Ус зæгъы:

— Сылгоймаг æлгъыст у æвдиуæй, сывæллонджын ус ма искæй фæстæ куы ацæуа, уæд уый йæ сывæллæтты тæригъæды цæуы. Ам иу усы гуымиртæ фæкæнынц Багъдайы ауындзæнмæ, афтæмæй та сывæллонджын у, æлгъитгæ дæр æй уымæн кæнын.

— Бахатыр кæн, хорз ус, — зæгъы Лока, — махмæ дæр ахæм ми æрцыди, уæвгæ уым сылгоймаджы тыхыскъæфт фæчынди æмæ уый агурæг цæуын. Чердæм цыдысты гуымиртæ?

— Хурыскæсæны ’рдæм.

Лока усæн бузныг загъта æмæ хурыскæсæны ’рдæм фæраст и. Цæуы, фæлæ хъуыдытæ дæр кæны: кæд, мыййаг, бирæ сты, уæд сын иунæгæй цы бакæндзæни. Кæсы, иу ран гуымиртæ улæфыдысты, æхсæвæр хордтой. Хæринагæй Нагъуыйы былтæ сæрдгæ кодтой, хæргæ та йæ сæхæдæг кодтой. Фæсхæрд æрулæфыдысты, афынæй сты. Нагъуы Локайы ауыны, сабыр æм дзуры:

— Хъус-ма, Лока! Мæн кæнынц Багъдайы ауындзæнмæ. Аздæх фæстæмæ, Царциатæм мæ дыууæ фырты, уыдонæн дыджыкæ [4] ссарут, уæд байрæздзысты цырд æмæ сæ рарвитут тагъддæр, кæннод монг [5] мард акæндзынæн. Кæд æгас баззайон, уæд нæ цард сиу кæндзыстæм. Ныр цæугæ, цалынмæ нæ райхъал сты.

Лока йæ бæхыл абадти æмæ фездæхти. Æрцыди Царциатæм æмæ радзырдта, цы федта, уый. Царциатæ ныккатай кодтой æмæ зæгъынц:

— Ныр кæм ссарæм дыджыкæ усы?

— Мæ мадмæ æрвылкъуыри æхсыр æрцæуы, — зæгъы Лока, уымæй сæ схæссæм.

Царциатæ сразы сты. Лока, Базыг æмæ Æмбазыджы ракодта цардбæллон хуызы, йæ мады æхсыр сын дардта. Базыг зæгъы:

— Оххай, куыд адджын дæ, мады æхсыр, сырды æхсыр æндæр ад кæны.

Æмбазыг дæр зæгъы:

— Оххай, цæй тайн [?] дæ, мады æхсыр, тых æмæ ныфс куы дæттыс, уæд цæмæн дадтон сырды æхсыр.

Царциатæ бамбæрстой, Лока сын бирæгъы æхсыр дардта, уый. Фæбузныг дзы сты. Къуыри рацыди æмæ дыууæ æфсымæры хæстхъом систы. Лока сæм дзуры:

— Ныр цомут мемæ уæ мады агурæг.

Араст сты æртæйæ, Лока æмæ дыууæ лæппуйы. Бирæ фæцыдысты Багъдайы ’рдæм. Гуымириты бынаты онг æрхæццæ сты, фæлæ сæ уым ничиуал уыди, æрмæст ма æртсыгътæ [6] фæздæг калдтой. Лока лæппутæн зæгъы:

— Гуымиртæ æрæджы дæр ма ам уыдысты, сæ æртсыгътæ нырма фæздæг калынц, фæлæ ам фæндаг дыдихæй [7] цæуы. Кæцыйыл ацæуæм?

Лæппутæ зæгъынц:

— Ды фæлтæрд дæ, Лока. Мах нырма емылыччытæ стæм, цæуæнтæ хуыздæр зоныс. Ды иу фæндагыл ацу, мах иннæуыл. Гуымириты чи фена, уый-иу фатфæдисон рарвитæд.

Лока иу фæндагыл араст и, лæппутæ дыккаг фæндагыл. Цæуынц æмæ Лока ауыны гуымириты. Йæ фат фехста лæппутæм æмæ сæ тæккæ раз сæмбæлди. Лæппутæ фездæхынц æмæ Локайы фæстæ фæцæуынц, æрбаййæфтой йæ. Гуымиритæ Багъдайы ауындзæны онг бахæццæ сты. Уым уыди цад, Нагъуы сæм дзуры:

— О, мæ тæригъæд фæхæссат, гуымиритæ. Мæрдтæм мæ куы ’рвитут, уæд мæ гаппар [8] змæстæй куыд ныгæндзыстут? Чысыл мæхи доны сæхсон.

Гуымиритæ сразы сты. Нагъуы йæ дарæс фелвасы, йæ буар цæхæртæ скалы, йæ риукъуыбыртæй хуртæ æмæ мæйтæ кæсынц. Гуымири йæм фæкомкоммæ ис æмæ фæуадзыг и, иннæтæ дæр хæлиудзыхæй аззадысты æмæ сын сæ дзыхты бындзытæ гуыз-гуыз кодтой.

Лока æмæ дыууæ лæппуйы дæр феввахс сты. Нагъуы сæ ауыдта æмæ зæгъы:

— Уæууау, ай мæ гомæй куы феной, уæд цы зæгъдзысты, сæ зæрдæ мæм фехсайдзæн.

Нагъуы йæ дарæс акодта, гуымири æмæ йе ’мбæлттæ дæр æрчъицыдтой. Гуымири дзуры Нагъуымæ:

— Дæ удæгас мын цы ракодта, уый мын дæ мард нæ ракодтаид, уымæн фæдзурынц афтæ: «Сылы чи уарзы, уый у æлгъыстаг. Куы йæ бафæнда, фæкæндзæни дæу бынтон фыдвæндаг».

Нагъуы дæр зæгъы:

— Сылы дæр лæг хъæуы. Алы лæг лæг нæу. Дæуæй цæй лæг ис, айонг мæ æркодтай æмæ мын дæ бон ницы саразын баци, мæнгæй нæ акæнынц: «Лæг сылы ’взагæй фыдбылыз тауы, æмæ æргомæй адæмы уæлдай ингæнмæ хауы». Ныр дæхæдæг дæр ингæнмæ хаудзынæ, æнæсæрæн куы дæ. Цæй хæцæг лæг дæ, тæрсгæ чи кæны, бахъуыды сахат æцæг адæймаг мæлгæ фæкæны.

Уыцы ныхæстæм гуымири фæхъæр кæны йе ’мбæлттæм:

— Æрцауындзут æй!

Гуымиритæ Нагъуыйыл куыд ныххæцыдысты, афтæ сæ Лока æмæ дыууæ лæппуйы æртæрдыгæй ныццавтой, цæгъдынтæ сæ систой æмæ бабын сты. Къуай гуымиры æрцахстой æмæ рацыдысты. Царциатæм æрцыдысты æмæ сыл фæцин кодтой. Царциатæ Нагъуыйы Локайæн усæн радтой, Базыг æмæ Æмбазыджы та семæ æрцæрын кодтой. Лока къуай гуымирийæн лазæг [9] сарæзта, уым æй сифтыгъта æмæ дзы суг ласта. Иу сугласæны гуымири йæхи былæй аппæрста æмæ ныммарди. Уыйадыл гумиритæ Царциатæм хæрам хастой.

VI. ЦАРЦИАТЫ ЗНÆГТÆ

Маммийы райгуырд

Уæд дын дæлимонты чызг сагъуыдис [1] Царциатæм цæуын æмæ сæ мæстæй мардта. Ахуы-иу æй фæсырдта, фæлæ-иу Ахуыйы тынгдæр мæстæй марын райдыдта: куы йæм йе ’взаг æрластаид, куы йæ хъыгдардтаид, æмæ йын æнцой нæ лæвæрдта.

Иуахæмы та фæзынди дæлимонты чызг, бæласы бын слæууыди æмæ кæсы Ахуымæ. Бæласы сæр бадти иу сих æмæ чызгмæ дзуры:

— Цавæр каст кæныс Царциатæм?

— Ахуыйы уарзын æмæ мæм нæ кæсы.

— Куыд дæм кæса, кæд æмæ йæ мæстæй марыс, де ’взаг æм æрласыс, — зæгъы сих, — исчи афтæ кæны.

Сих ныххудти:

— Ма-аа-ми!

Ахуы афтæ фенхъæлдта, сих ууыл ныххудти æмæ йæм дзуры:

— Мамми дарæг дæ мауал уæд, кæд цæуыл худыс, дæ бынмæ дæлимонты чызг ис, æмæ уыимæ айтæ-уйтæ фæкæнут, уый дын мæ ныхас.

Сих уыйадыл бæласы сæрæй æргæпп кодта æмæ дæлимонты чызгыл ныххæцыди. Чызг ныхъхъыллист кодта æмæ суры йæхицæй сихы. Ахуы сæм кæсы æмæ сыл худæгæй мæлы. Сих дæлимонты чызгмæ дзуры:

— О, мæхи мамы.

Дæлимонты чызг æм дзуры:

— Мамми дæр дæхæдæг æмæ алцы дæр.

Уæд сыл Ахуы дур фехста. Дур цыдæр фæцис, сих бæласмæ сгæпп ласта, дæлимонты чызг та сæхимæ æрцыди, йæ мадмæ бауади æмæ дур йæ тæккæ раз сæмбæлди. Мад йæ чызджы фæрсы:

— Ацы дур та кæцæй æрхауди?

Чызг радзырдта, цы йыл æрцыди Ахуыйы æлгъыстæй сихимæ, уый. Мад зæгъы:

— Сихы мæм æркæн.

Чызг сихы æркодта, чызджы мад æм дзуры:

— Фæцу Царциатæм, зæгъ Ахуыйæн: «Дæу аххосæй мæ чызг батырæнхъæлцау [2] ис æмæ йын уæлæуыл цæрыны бар ратт».

Сих Ахуымæ æрцыди æмæ йын дæлимонты чызджы мады ныхæстæ рафæзмыдта. Уæд Ахуы зæгъы:

— Ту, адæмæй æлгъыст фæу, цы сих дæ, кæд дæ дæлимонтæм æрвитгæ нæ фæкодтон, се ’лгъыст дæ баййафæд, цæрæнбонты де смаг куыд кæла!

Ахуыйы æлгъыст сихыл æрцыдис, фæсырдта йæ. Сих дæр, йæ тæф калгæ, дæлимонтæм æрцыд. Дæлимонты чызг æм дзуры:

— Цавæр тæф калгæ æрцыдтæ?

— Ахуы мæ ралгъыста.

— Уæ, амæлай, цы сих дæ, кæд мæ фыдбылызæн нæ райгуырдтæ, ныр мын гуырдз гуырдзæни æмæ цы бакæнон?

Сих æм тамакойы авæрдта æмæ йын зæгъы:

— Зынæй дын куы гуыра, уæд-иу ацы сыф дæ армы дзыхъхъы аууæрд, æууæрст дæ фындзы хуынчъы атъысс æмæ дын æнцонæй райгуырдзæни гуырдз.

Тамакойы сыф райста дæлимонты чызг æмæ йæ хъæрзын ссыди. Гуырдзы гуырын кæны, фæлæ уый гуыбынæй нæ комы. Дзуры гуыринаг гуыбынæй:

— Дæ гуыбынæй нæ ахиздзынæн, цалынмæ мын Царциатæ бар нæ радтой сæ бæстыл цæрынæн, уæдмæ.

— О, рахиз уал, стæй дын исты хос уыдзæни.

— Нæ ахиздзынæн.

Уæд дæлимонты чызг йæ мадмæ фæдзырдта. Уымæ чызг радта тамакойы сыф. Мад æй æрыууæрста æмæ дзы йæ чызджы фындзы хуынчъы атъыста. Чызг æрыхснырста: «Æттыры маммы!»

Гуырдз гуыбыны нал фæлæууыди æмæ рагæпп кодта. Уый уыдис чызг æмæ йыл Мамми сæвæрдтой ном.

Мамми йæ мадæн зæгъы:

— Царциатæй зæххы хай райс цæрынæн.

Дæлимонты чызг Маммийы йæ хъæбысы акодта, Ахуымæ ссыди æмæ зæгъы:

— Ацы гуырдз дæу аххосæй райгуырд, кæнæ йæ хъомыл скæн, кæнæ мын цæрыны бар ратт Царциаты зæххыл.

— Уæртæ авд æфцæджы фалейæ ис лæгæт, — зæгъы Ахуы, уырдæм фæцу æмæ дзы цæр.

Дæлимонты чызг уырдæм фæцыди, хъомыл кодта Маммийы. Куы байрæзти, уæд-иу Ахуыйы фæллойæ адавта æмæ æнæбæркад кодта йæ цард Ахуыйæн, бæргæ йæ æмбæрста, фæлæ сылгоймагимæ чи хæцы, мæнг нæ акæнынц: «Сыл куы фæтыхсы, уæд цу гуыбырæй, уый ма дæ уарздзæн мæнг ныхас æмæ фæлмæн гуыбынæй».

Мамми уыдис бынтон фыдуынд, йæ фындз маргъы фындзы хуызæн, йæ иу ссыр — размæ, иннæ — фæстæмæ хæцыд, йæ иу дæндаг — роцъойы сæрмæ, иннæ дæндаг — уадулы ’рдæм. Фыдуынддæр скæнæн нæ уыди.

Иу бон Мамми фæрсы дæлимонты чызджы:

— Ацы лæгæты цæмæн цæрæм?

— Дæхæдæг æй фæстæдæр базондзынæ, ныр та мæ адыл нæ дæн, мæлдзынæн, куы бахъомыл уай, уæд Царциатæй мæ маст райс, мæ цард уыдон аххосæй фесæфти, дæ зæрдыл дар ахæм æмбисонд: «Зон, арцы рæхуыст бынтон нæу риссаг, фервæздзынæ дзы, фæлæ сылы ’взаджы цæф у тæссаг æмæ риссаг».

Уыйадыл дæлимонты чызг амарди. Мамми йæ баныгæдта. Уæд йæхицæн зæгъы Мамми:

— Фæцæуон Царциатæм, базонон сæ, чи сты?

Рараст и Царциатæм. Ахуы уыдис цуаны, Нагъуы — хæдзары. Мамми йæм дзуры:

— Цæй, хъултæй ахъазæм.

— Дæлæмæ фæуайай, кæд лæппутæ не стæм, хъулæй уыдон фæхъазынц, — загъта Нагъуы.

Нагъуы рахаста Ахуыйы хъултæ, суылдта сæ æмæ хъул цыг абадти. Мамми суылдта — уымæн та фыр абадти. Дыккаг хатт Нагъуы суылдта — фæхс ын абадти, Маммийæн та тæу абадти. Æртыккаг суылдæн Нагъуыйы хъул хъен абадти. Мамми суылдта æмæ йын сах абадти. Мамми рамбылдта хъултæ, æххуыс ын сих кодта сусæгæй. Систа хъултæ Мамми æмæ рацæуы. Ахуы дæр æрхæццæ ис сырды мардимæ, фæрсы Нагъуыйы:

— Чи у, чи ацы маргъыбырынкъ?

— Æз дæр æй фыццаг хатт уынын.

Ахуы бамбæрста, уый сих æмæ дæлимонты чызгæй райгуыргæ кæй у, æмæ зæгъы йæ хойæн:

— Хорз уаид, дæхиуыл æй куы нæ ахуыр кæнис.

— Æмæ нын цы хъом у, уадз æмæ цæуа, уæддæр иунæг стæм æмæ уымæй куы тыхсæм.

Ахуы дæр ницыуал загъта, сырды мардæй физонджытæ скодтой, бахордтой, стæй баулæфыдысты.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: