КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 9 страница

Без ин­де өши баш­ла­дык. Бая гы­на ян­гын ура­ган агач­ның уты кү­рен­ми иде ин­де. Дө­рес­рә­ге, һәм­мә та­раф куе яң­гыр пы­я­ла­сы ар­тын­да кал­ды. Кул­ны суз­сак, ул аңа төр­те­лә­чәк иде. Һич­ни кү­рен­ми...

Ни­чек ки­нәт ки­леп чык­кан бул­са, яң­гыр шу­лай ук көт­мә­гән­дә тук­та­лып кал­ды. Бө­тен дөнья шау­лый, дө­бер-ша­тыр ки­лә иде, тын­ды. Бу ты­ныч­лык кот­чык­кы­сыз кур­кы­ныч бу­лып ко­лак­лар­да яң­гы­ра­ды. Үзе­без­нең исән-имин шу­шы афәт­тән ко­ты­лу­ы­быз­га сө­е­не­шеп, дөнь­я­га ачык күз бе­лән сок­ла­нып ка­ра­дык. Ул чын­нан та ямь­лә­неп, кү­пе­реп, куп­шы­ла­нып кит­кән. Хәт­та агач­лар ара­сы­на да си­бел­гән ал, кы­зыл, са­ры зәң­гәр чә­чәк­ләр гү­я­ки көн­гә нур­лы бал­кыш бе­лән көн­гә та­ба чәч­рә­гән­нәр. Сок­ла­нып туй­мас­лык.

Күз­ләр­гә ия­реп, кү­ңел бо­лын­нар­га, тау­лар ягын­нан үтеп, ба­су-кыр­лар­га, авыл­га та­ба йө­ге­рә. Ә авыл... Ә а­вы­лы­быз­ның ма­тур йө­зе саф, чип-чис­та итеп юын­ды­рыл­ган. Ак шифр, кы­зыл ка­лай тү­бә­ләр ямь-яшел бак­ча­лар эчен­нән кү­ре­неп то­ра. Мә­гә­рем ки, ин­нек ягы­нып, са­бан­туй­га чык­кан тү­ти-апа­лар­ның үз­лә­ре сы­ман.

Шун­да ачыр­га­ла­нып кыч­кыр­ган кош та­вы­шы дөнь­я­лык­ны та­ма­ша кыл­ган күз һәм кү­ңел­нең дикъ­ка­тен боз­ды. Оя­сын­нан егы­лып төш­те ми­кән­ни?

Һәр ял­гыш ады­мы­быз тау сыр­тын­нан без­не элек­ке­чә тү­бән убып алып ки­тә­чәк иде. Сак­лык бе­лән ки­лә-ки­лә, тау­ның ча­гыл йө­зе­нә чы­гып тор­ган олы-мә­һа­бәт таш­ка җит­тек. Урын­ны шу­ның өс­тен­дә җай­лы дип та­бып, ачыр­га­ла­нып кыч­кыр­ган кош та­ра­фын та­ма­ша кы­лып ка­рап то­ра баш­ла­дык.

Хәй­ран ит­ми мөм­кин тү­гел иде: кош ба­ла­сы оя­сы­ның чи­тен­дә ге­нә, ка­на­ты ка­е­рыл­ган­мы, әл­лә ин­де оча­сы ук сын­ган­мы — аны җы­еп ала­лмый ин­те­гә, елый. Алар­ның оя­сы янын­нан гы­на сы­ды­рып, агач­лар­ның бо­так­ла­рын сын­ды­рып-чәр­дәк­ләп ау­ган икен­че бер дәү имән­нең яңа­дан кал­кы­ныр­га те­лә­гән­дәй баш­ка­лар­га то­тын­ган кәү­сә-кул­ла­ры ин­де җан­сыз кал­ган­нар, тик яф­рак­ла­ры гы­на әле хә­веф кур­кы­ны­чын­нан азат хәл­лә­рен­дә дым­лы һа­ва­га ку­а­ны­шып кө­ле­шә­ләр сы­ман иде.

Яшен бая ме­нә шу­шы агач­ка сук­кан икән. Яна ук баш­ла­ган иде әле, җит­мә­сә. Ярый ла кош оя­сы­на уты күч­мә­гән, юк­са бөр­кет ба­ла­ла­ры кыз­ды­рыл­ган та­вык­ка әве­рел­гән бу­лыр­лар иде.

Без сү­зсез ге­нә ка­рап то­ра бир­дек. Бөр­кет­ләр яң­гыр­дан тә­мам чы­лан­ган, кау­рый­ла­ры асы­лып-асы­лы­нып төш­кән. Алар­ның шө­кәт­сез кы­я­фәт­лә­ре кур­кы­ныч то­е­ла, кот­ны ала. Җит­мә­сә оч­лы һәм үтә­ли ту­ры ка­раш­ла­ры җан­ны ка­ез­лый. Олы күз­лә­ре дәү са­ры тү­гә­рәк эчен­нән янып то­ра.

Бөр­кет­ләр­нең аяк ас­ла­рын­да ба­ла­ла­ры та­гын да шө­кәт­сез­рәк кы­я­фәт­тә сел­кен­гә­ли­ләр, сөй­ләш­кән­дәй итә­ләр. Өче­се дә­ бер­гә­рәк ук­маш­кан. Алар­ны ата-ана­ла­ры җан­на­рын атып сак­лый­лар. Ә чит­тә­рә­ге, ин­де егы­лып тө­шәр ке­бек то­ел­ган дүр­тен­че ла­чын ба­ла­сы, ка­нат­ла­ры­ның бер­сен һа­ман да асы­лын­дыр­ган хә­лен­дә җы­еп алал­мый­ча тал­пы­на, кыч­кы­ра. Ата­сы­дыр ин­де, бөр­кет­ләр­нең олы­ра­гы һәм та­гын да шө­кәт­сез­рә­ге, кур­кы­ны­чы, аның са­ен иел­гә­ләп аны чу­кый, тө­ше­реп җи­бә­рер­гә те­ләп оя­сын­нан ары­рак этә то­ра. Ла­чын ба­ла­сы би­реш­ми, һа­ман да ныг­рак ябы­ша. Һай, кы­я­фә­те кыз­га­ныч, җан­нар өзе­леп ки­тә.

Дус­тым да бу хәл­гә игъ­ти­бар ит­кән икән. Бер авыз­дан:

— Көш-көш!— дип кыч­кы­рып куй­дык.

Олы бөр­кет­кә кур­кы­ту­ы­быз оша­ма­ды. Усал итеп та­гын да ка­рап ал­ды да, аваз са­лып һа­ва­га кү­тә­рел­де. Әй­лә­неп ки­леп, без­нең баш очын­нан гы­на үт­те. Ие­леп кал­дык. Ка­нат җи­ле тән­нә­ре­без аша ки­сеп чык­ты. Икен­че кат әй­лә­неп ки­лү­ен­дә без­не кү­тә­реп алып очар ке­бек иде. Тиз­рәк агач­лар ара­сы­на йө­гер­дек.

Без­нең бу кур­ку ку­әт­ле бул­ган ах­ры­сы. Йө­рәк­ләр урын­на­ры­на уты­рып җит­кән­дә ин­де авы­лы­быз ура­мы­на ук кай­тып кер­гән идек...

Ул ел­да бөр­кет-ла­чын­нар көз буе без­нең күк­тә, гү­я­ки үз би­лә­мә­лә­ре­нә ху­җа икән­лек­лә­рен яше­рер­гә те­лә­ми­чә, һа­ман да очып, әй­лә­неп-әй­лә­неп йөр­де­ләр. Алар би­ек­тә-би­ек­тә иде. Ни­чәү бу­лу­ла­ры­на кү­не­геп бет­тек.

Көз ко­ры ки­леп, күк йө­зе бә­рәң­ге ва­кыт­ла­рын­да да, ан­нан соң­рак та чалт аяз тор­ды. Һәм ме­нә кыш ке­рер ал­дын­нан гы­на бо­лыт­лар кү­ре­нә баш­ла­ды­лар. Ин­де күз ка­раш­ла­ры­быз кү­не­геп бет­кән бөр­кет­ләр дә югал­ды­лар. Кош­лар ин­де җы­лы як­лар­га ки­теп бар­ган иде­ләр.

Кыш­кы ча­на-чаң­гы юл­ла­ры са­лын­гач, дус ма­лай­лар бе­лән тау­дан шу­ар­га җы­е­лы­шып, ур­ман ягы­на ки­тә идек. Ә бер­көн­не те­ге, бөр­кет­ләр оя кор­ган кы­я тау өс­те­нә ки­леп чык­тык. Әү­вә­ле һич­ни­гә игъ­ти­бар ит­мә­дек.

Без­нең кө­тел­мә­гән­дә кү­ре­нү­е­без­ме, әл­лә узы­шып сөй­лә­шү­е­без­ме кур­кыт­кан бу­лыр, агач­лар ара­сын­нан өн­не алып олы кош кү­тә­рел­де. Тал­пын­ды, ка­гын­ды, ин­де-ин­де дә егы­лып ки­тәр сы­ман то­ел­са да, ка­нат­ла­рын киң җә­еп һа­ва­га кү­тә­рел­де, очы­шын ти­гез­лә­де һәм без­нең нәкъ баш очын­нан аваз са­лып бер әй­лән­де дә, ерак­ка, бик ерак­ка ки­теп бар­ды. Уң ка­на­ты­ның яр­ты­сы ди­яр­лек ак бу­луы аны те­ге, җәй кө­не ко­ты­быз­ны ал­ган дәү бөр­кет­ләр­дән аер­ма­лы итә иде.

Дус­тым Ра­сих та ми­ңа ка­рап куй­ды. Тик бер сүз­дә әйт­мә­де. Әйе шул, ди­я­се идем, бу бит те­ге, оя­сын­нан егы­лып тө­шәр­гә ти­еш бул­ган, ка­на­тын яшен су­гып ек­кан агач сы­дыр­ган бөр­кет ба­ла­сы! Әм­ма мин дә эн­дәш­мә­дем. Ак ка­нат­лы бөр­кет ба­ла­сы!

Ул да оч­ты.

Бү­тән ел­лар­да баш­ка бөр­кет­ләр без­нең як­лар­га ада­шып та ки­леп чык­ма­ды­лар. Ә без­нең ак ка­нат­лы бөр­кет ба­ла­сы, ел­дан-ел­га зу­ра­еп, ан­да-сан­да күк йө­зен­дә пәй­да бу­ла иде дә, гү­я­ки авы­лы­быз­ның сау­лы­гын-имин­ле­ген бе­ле­шеп, урап-урап очып йө­ри, ан­нан та­гын юга­ла иде.

Тик ул би­ек­тә-би­ек­тә оча. Аңа ин­де сай хә­тер­ле йорт каз­ла­ры да кү­не­геп бет­те­ләр. Элек­ләр­не, бәб­кә­лә­ре кеч­ке­нә ча­гын­да, кот­ла­ры алы­на, тиз­рәк кой­ма буй­ла­ры­на кир­тә ас­ла­ры­на йө­ге­ре­шә тор­ган иде­ләр. Әгәр дә коз­гын ише хә­шә­рәт кош бул­са, бәб­кә­ләр­не алыр иде дә, әни­ләр без­нең ки­рәк­не би­рер иде. Әм­ма без хә­зер, каз сак­лау­ның ни икән­ле­ген оны­тып, рә­хәт­лә­неп туп ти­бә­без. Күк­тә ла­чын йөз­сә, коз­гын, кар­чы­га, тил­гән ише­ләр ерак ка­ча икән ул!

Ә бер ел­ны ак ка­нат­лы шул бөр­ке­те­без җеп­шек кыш­ның куе зәң­гәр кү­ген­дә кү­рен­де. Дус­тым Ра­сих­ның сүз­лә­ре дө­рес­кә чык­ты.

Без мәк­тәп­тән тел­лә­ре­без­гә са­лы­нып кай­тып ба­ра идек. Сә­лам би­реп ак ка­нат­лы бөр­ке­те­без аваз сал­ды. Шым ка­лып күк­кә тө­бәл­дек. Ул бу юлы­сы чын­нан да ял­гы­зы гы­на тү­гел иде. Ан­нан бе­раз ары­рак та­гын бер­се кү­рен­де. Без, ура кыч­кы­рып, бү­рек­ләр­не чөй­дек.

Әл­лә та­выш­ла­ры­быз­га игъ­ти­бар итеп, бөр­кет­ләр­нең икен­че­се дә аваз сал­ды. Без та­гын тын­дык. Тел­сез ка­лып ка­рап тор­дык. Бөр­кет­лә­ре­без аваз бе­лән сә­лам­ләп күк йө­зен­нән бер-ике әй­лә­неп уз­ды­лар да, без­не­ке ди­гә­не тү­бән­нән­рәк, шау­лы маэ­май­лар­ны да оя­ла­ры­на сең­де­реп тү­бән­нән очып үт­те. Ак ка­нат­лы бөр­кет ба­ла­сы ин­де олы ла­чын иде! Ә ан­на­ры алар юк­ка чык­ты­лар. Ба­ры тик өн­не алыр­лык ка­ра­шы һәм ка­нат­ла­рын­да җил уй­на­вы гы­на кү­ңел­дә уе­лып кал­ды.

Һәм алар бү­тән бер ге­нә дә кү­рен­мә­де­ләр. Ә без алар­ны са­гы­на идек. Кай­да сез, бөр­кет­ләр?

2001-2002 (1 нче ав­густ).

­БА­КЫР БО­ЗАУ АР­ТЫН­НАН

­ Хи­кәя

А­выл аяк­ка бас­ты. Мо­ңа ка­дәр­ле, су­кыр әтәч­кә ия­реп йөр­гән нәф­се­ле та­вык­ла­рын­нан гай­ре җан ия­се бар­лы­гы си­зел­мә­гән җәй­ге чел­лә­ләр­дә ур­ман­нар­га та­ра­лып пе­чән чап­кан, көз­ге сал­кын­нар һәм яң­гыр­лар ире­шә баш­ла­ган­да ук бо­ры­нын мен­дәр ас­ты­на тык­кан Сас­мак хал­кы, яз­гы боз­лар куз­гал­ган­да гы­на шау­лап ак­кан Ка­зан-су ел­га­сы ке­бек бу­лып ни­гә­дер бу юлы­сы ок­тябрь аен­да ук хә­рә­кәт­кә кил­де. Бө­тен га­еп ба­ры тик Гыйль­ме­ни­са тү­ти­нең утыз­дан узып та кы­рык­ка җи­тә ал­мый­ча һа­ман акыл та­бу­га иреш­мә­гән, әм­ма дә Хо­дай рәх­мә­те ар­ка­сын­да өй­лә­неп өл­гер­гән, бер-бер арт­лы алып кай­тыл­ган ыш­тан­сыз таш­баш ма­лай­ла­ры­на бо­рын төрт­те­рер­лек эш май­та­ра ал­ган Са­бир­да гы­на иде.

А­выл иң әү­вә­ле ко­лак­лы бул­ды. Сүз­нең егә­ре буш те­гер­мән­не дә он­лы итә, ди­ләр, хак икән. Ко­лак­ка кер­гән ул сүз­ләр кү­пе­реп кит­те, йө­рәк­ләр­гә оч­кын сал­ды һәм кай­нар­ла­нып, ка­бы­нып, зур ут­ка әве­рел­де. Йорт­лар­да­гы сы­ңар-сы­ңар ян­ган алт­мыш­лы лам­па­лар йөз ил­ле­ле­не узып, кы­рык­лы­лар ике йөз­ле­ле­гә әве­ре­леп, сү­неп тә тор­мас­тан, төн­нәр бу­е­на яна баш­ла­ды­лар. Авыл йо­кы­сыз кал­ды. Бу ка­дәр­ле га­лә­мәт­нең Сас­мак­та Па­риж Ком­му­на­сы ва­кый­га­сын­нан бир­ле бул­га­ны юк иде.

Са­бир­ның ка­тык­чы ха­ты­ны Шәм­сия Ка­зан­га ки­ткән, имеш, кө­ян­тә­сен сын­дыр­ган да, кай­та ал­мый­ча ята икән дип хә­бә­ре ки­леп иреш­кәч, ире, мес­кен­кәй, ала­га­ем гәү­дә­сен сөй­рәп, ка­ла­га үзе юл ал­ган. Бер көн бу­е­на эз­лә­гән ха­ты­нын. “Күм­хуҗ ба­за­ры”­нда Ар­ча ха­тын­на­ры кай­мак, эрем­чек, сөт һәм ка­тык са­та тор­ган рәт­лә­рне ун әй­лән­гән. Шәм­си­я­се ме­нә шу­шын­да гы­на бу­лыр­га, сын­ган кө­ян­тә­сен ко­чак­лап елап уты­рыр­га ти­еш, имеш. Юк икән шул! Кая ди ул! Са­би­р­ның уң­лы-сул­лы йө­рү­лә­ре­нә га­җәп­лән­гән Ар­ча ха­тын­на­ры:

— Кай­мак­тан авыз ите­гез!

— Сө­тем­не ка­бып ка­ра­гыз!

— Эрем­чек­тән... Эрем­чек­тән!

— Ка­тык!.. Ка­тык!..— дип кыс­тый­лар икән мо­ны.

Са­бир:

— Ку­е­гыз әле кай­ма­гы­гыз­ны, таш­ла­гыз әле сө­те­гез­не, ка­тык ка­бар хәл­ме­ни! Ха­тын­ны ме­нә шу­шын­да гы­на ди­гән иде­ләр. Шәм­си­ям­не эз­лим. Кө­ян­тә­се сын­ган. Өчен­че көн өй­гә кайт­ка­ны юк,— ди­гәч, тел­дән-тел­гә чыш­тый-пыш­тый сүз кит­кән.

— Кө­ян­тә­се Ту­кай ура­мын­да сын­ды,— ди икән бер­се.

— Бу­лыр си­ңа, Ка­мал те­ат­ры янын­да сын­ды,— ди икән икен­че­се.

— Юк ла ин­де... Ул яшь­ли сөй­гән еге­те Вә­лиул­ла­ны оч­рат­кан иде. Шун­да­дыр. Аны күр­гәч, кай­сы ха­тын­ның кө­ян­тә­се сын­мый­ча кал­га­ны бар?— ди сөй­ли икән өчен­че­се. Әм­ма Са­бир­ның ко­ла­гы­на гы­на иреш­ми. Ул ин­де ит рә­те­нә кү­чеп, ан­нан Шәм­си­я­сен эз­ләш­те­реп ма­та­ша.

Ит­че­ләр­дән бер юан һәм гай­рәт­ле ми­шәр:

— Бу Әр­чә ка­дын­на­ры нә­мә дия су­ал­мак­та ан­да? Сәү­кә ола­вы бү­сыл­мак­дыр­мы, әнә­те­рәк?— дип әй­тү­гә, күр­ше­се:

— Алай­ла­ма, бо­лай­ла!— дип, аңа кул изәп, авы­зы­на ко­ла­гын куй­ды­рып:

— Шәм­си­я­нең Фа­тих әз­мә­вер ку­лын­да “кө­ян­тә­се сын­ган”, бел­ми­сең­ме­ни?— ди­я­рәк әй­тү­е­нә, тә­мам ба­ры­сы бер­гә бер авыз­дан ха­ха­хай­лап ал­гач кы­на, “кө­ян­тә сын­ды­ру”, ягъ­ни ха­тын-кыз мәсь­ә­лә­сен­дә үтә дә бер­кат­лы Са­бир­ның кү­ңе­ле жу итеп, оят­ка кал­мас өчен бө­тен­ләй икен­че кы­я­фәт­кә ке­реп, Шәм­си­я­не бел­мә­гә­не­дәй:

— Ит­не ка­ян ала­сыз, егет­ләр? Бу ка­дәр кал­җа­лар ка­ян ки­лә? — дип юри ге­нә, сүз­не баш­лап ки­тү өчен бо­лар­ны сөй­ләш­те­рә баш­ла­ган.

Ми­шәр­ләр­нең авыз ачы­ла, күз уй­ный, те­ле­нә сүз ки­лер­гә өл­гер­ми, бу та­гын:

— Нин­ди аш­лык си­мер­тә икән бо­лар­ны?— дип со­рый.

Алар та­гын җа­вап би­рер­гә җи­теш­ми, ул ка­бат со­рау­ла­рын те­зә.

Ми­шәр түз­ми:

— Ка­ра әле, агай, шу­шы ка­дәр чо­кым бул­дың ин­де, ба­шым­ны ка­тыр­дың... Әйт­сәм-әй­тим: чу­аш­лар үс­те­рә бо­лар­ны!— дип те­зеп ки­тә.

— Нин­ди чу­аш­лар?— ди Са­бир да, әле­гә уен­да уен бул­ган хә­лен­дә.

— Ак­су­бай чу­аш­ла­ры!— ди ми­шәр.

— Ан­да да алар бар­мы­ни?— ди та­гын да Са­бир, бел­мә­меш­кә са­бы­шып.

Те­ге­се бер дә уй­лап тор­ма­ган:

— Урыс бе­лән чу­аш­ның бул­ма­ган җи­ре юк ин­де!— дип җа­вап бир­гән.

Без­нең агай аның ул сү­зен: “У­рыс һәм чу­аш хал­кы бик тә бул­ган, бик тә уң­ган ха­лык икән!”— дип аң­ла­ган һәм алар ал­дын­да баш ияр­гә әзер икән­ле­ген бел­де­реп чак­тан гы­на ку­ша­як­лан­ма­ган. Имеш, ин­де дә сәҗ­дә итеп, ни мак­сат­та кил­гән­ле­ген дә оны­тып, шул бө­ек ха­лык­лар­га атап мәд­хия җыр­лый баш­ла­са да һич­нин­ди гай­бәт сөй­ләр­лек эш чык­мас икән!..

Ме­нә шул уе Са­бир­ны ха­рап ит­те дә ин­де. Нин­ди мак­сат­та мон­да йө­рү­ен оны­тып­мы, әл­лә мал-ту­ар ди­гән­дә ба­ша­як ки­лү­гә ба­рып җи­түе сә­бәп­ле­ме, ул, кө­ян­тә­се сын­ган Шәм­си­я­сен эз­ләү хә­вә­сен­нән чы­гып, чу­аш­лар­га ки­мен­дә бер-ике бо­зау, өч-дүрт са­рык алыр­га ба­ру өчен яр буе шо­фер Хис­мәт­не ко­тыр­тыр­га һәм ка­ра көз­гә ка­дәр юл­га чы­гар­га ки­рәк­ле­ген ба­шы­на мең кат кирт­ләп, сә­фә­ре­нә олы өмет­ләр ба­гы­лау бе­лән бер­гә, энә­сен­нән җе­бе­нә ка­дәр план­нар да ко­ра баш­ла­ды. Әм­ма кү­ңе­лен­дә тук­тау­сыз ту­ып тор­ган со­рау­лар­га да җа­вап та­бар­га те­ләп, алар­ны ми­шәр­нең ко­ла­гы­на яу­ды­рыр­га то­тын­ды һәм шун­да ук җа­вап­лар да ала тор­ды:

— Ан­да бо­зау кыйм­мәт бә­я­ме?

— “А­гый­дел­нең аръ­я­гын­да бер энә­гә бер сы­ер!”

— Юлы авыр­мы?

— “О­лы юл­дан — пы­я­ла!”

— Озак йө­ре­лә­ме?

— “Ир­тә чык­кан — юлы уң­ган!”

— Ке­ше­лә­ре нин­ди?

— “Аш­лы-туй­лы!”

— Чәй-ши­кәр­гә ни­чек?

— “Су­ның — зә­һә­ре, бал­ның — бә­һә­ре!”

Та­гын нин­ди со­ра­вы кал­ган­лы­гын уй­лап ма­таш­са да, бо­лай да аң­ла­шы­ла ин­де ди­я­рәк Са­бир, ка­нә­гать­лек кы­лып, ишек­кә та­ба юнәл­де һәм шул ба­ры­шы бе­лән авы­лы­на­ча кай­тып җит­те. Әз­мә­вер Фа­тих­ны да, чу­кын­чык Вә­лиул­ла­ны да бе­ле­шеп тор­ма­ды. Агый­дел­нең аръ­я­гы бе­лән ча­гыш­тыр­ган­да алар бер­кем дә тү­гел иде.

Өе­нә кай­тып кер­гә­нен­дә, кы­за­рып пеш­кән ка­лач ке­бек, тү­гә­рәк­лә­неп, тә­мам бә­хет­кә иреш­кә­нен яшер­ми­чә, ка­нә­гать төс­тә аяк бөк­ләп өс­тәл ба­шын­да май, кай­мак, җи­меш-ми­меш һәм дә мең төр­ле тат­лы­дан да, бал­лы­дан да ри­зык те­зеп чәй эчеп утыр­ган ха­ты­ны Шәм­си­я­не күр­гәч ке­нә Ка­зан­га ни өчен бар­ган­лы­гын исе­нә тө­шер­де һәм аңа ко­чак­ла­рын җә­еп якы­ная баш­ла­ды. Аның ча­ма­сыз кү­тә­рел­гән кул­ла­ры чук­мар­дан да зур­рак кү­ре­неп, ко­ча­гы­на кер­гән те­гер­мән та­шын да он итәр ке­бек то­ел­са да, ха­ты­ны:

— Ир­кәм, җа­на­шым, бә­гы­рем!— ди­я­рәк өс­тәл ба­шын­нан тө­шеп, ире­нең на­зы­на чум­ды.— Кай­лар­да йө­ре­дең, җан ки­сәк­кә­ем, шу­шы ка­дәр юга­лып?

Бу со­рау­ны һәр­хәл­дә ул би­рер­гә ти­еш тү­гел иде. Ин­де ге­нә эреп кит­кән Са­бир­ның күз эл­мә­ге­нә шул ча­гын­да мич ара­сы­на чи­ләк­лә­ре бе­лән бер­гә ку­ел­ган кө­ян­тә элен­де. “Йа Хо­да, бу ни хәл? Кө­ян­тә­се исән-сау икән!”— дип уй­лап, мо­ны те­ле­нә үк чы­гар­ды:

— Бә­рә­кал­лаһ, кө­ян­тәң сын­ма­ган икән лә!

Ха­ты­ны җи­ңел­чә кал­ты­ра­нып куй­ды. Ко­ты чык­мак­чы иде­ме? Әм­ма ко­ча­гын­да­гы Шәм­си­я­се­нең бу кал­ты­ра­нуы Са­бир­ның нәф­се­сен ге­нә куз­гат­кан­лык­тан, тә­ка­тен­нән узып, шик-шөб­һә­гә та­ры­мый­ча кал­ды. Бә­хет­не адәм ба­ла­сы­на Ал­ла­һы тә­га­лә бер бир­сә, чу­мы­рып ук тап­шы­ра шул, ба­ша­як чу­мар­лык итеп!

Шәм­сия исә:

— Яңа­сын ал­дым!— дип, ни ди­яр­гә бел­мәү­дән кө­ян­тә мәсь­ә­лә­сен чи­шеп сал­ды.— Өч көн эз­ләп йөр­дем. Тап­тым, чу­кын­ган­ны, ур­ман ягы ма­ри­ла­ры алып кил­гән иде!

Са­бир­ның да бу сүз­ләр­гә ка­нә­га­те кил­де:

— Ях­шы бул­ган, әл­хәм­дү­лил­лаһ!

Ха­ты­нын ко­ча­гын­нан чы­га­рып, Са­бир кө­ян­тә­гә та­ба үрел­де. Ал­ды. Уң­лы-сул­лы әй­лән­дер­де дә сөй­лән­де, әй­лән­дер­де дә сөй­лән­де:

— Нәкъ элек­ке­се ке­бе­ген ка­ян тап­тың? Бу­я­вы да те­ге­се­дәй яшел, нәкъ шу­лай ук кыр­шыл­ган, эл­мәк­лә­ре­нең ка­дак­ла­рын да ми­нем­чә итеп как­кан­нар, шу­л ук рә­ве­шен ки­те­реп кәк­рәй­теп тә куй­ган­нар әле! Сөб­ха­нал­лаһ!— дип те­зеп-те­зеп кит­те.

— И ирем,— ди­де Шәм­сия.— Кул­ла­рың биг­рәк­ләр дә уң­ган икән. Бө­тен дөнья си­нең өл­ге­гә ка­рап эш­ли!..

Эһ Шәм­сия! Җит­мә­сә ире­нең бе­лә­ген­нән дә сы­пы­рып куй­ды, кү­зен дә кыс­кан­дай ит­те.

Шул хә­рә­кә­тен­нән соң кө­ян­тә кай­гы­сы оны­тыл­ды. Дөнь­я­ла­ры тә­мам тү­гә­рәк­лә­неп, Са­бир да өс­тәл ба­шы­на ку­нак­лап, Ка­зан­нан алып кайт­кан мал-ту­ар һәм чу­аш мәсь­ә­лә­сен исе­нә тө­ше­реп, ми­шәр­дән ишет­кән: “А­гый­дел­нең аръ­я­гын­да бер энә­гә бер сы­ер!”— ди­гән сү­зен те­ле­нә мен­де­реп, авы­зын ерып җи­бәр­де. Ире­нең күз­лә­ре уй­нап, та­ма­гы­ның кы­ры­лу­ын­да сә­бәп бар­лы­гын си­зе­неп-бе­леп га­дәт­лән­гән Шәм­си­я­се:

— Ни иде, ир­кәм-җа­на­шым?— дип, ур­та­га со­рау сал­ды.— Май аша­дың­мы әл­лә?

Са­бир, үз рә­хә­те­нә чу­мып ди­гән­дәй, ел­май­ган хә­лен­дә сө­е­неп уты­ра бир­де. Шәм­си­я­нең көт­мә­гән­дә кү­ңе­ле кай­нар­ла­нды, бә­гы­рен шик энә­се ти­шеп үт­те: “Тук­та әле, бе­рәр хәл­не, аны-мо­ны сөй­лә­мә­гән­нәр­дер бит? Биг­рәк ел­ма­еп, әл­лә кем бу­лып уты­ра әле бу!” Бе­раз­дан бу уе баш мие ам­ба­ры­ның буш­лы­гын­да тор­на­до-ту­фан ке­бек бө­те­ре­леп, тел те­гер­мә­не­нең ка­нат­ла­рын куз­га­тып җи­бәр­мә­сен­ме?

— Син нәр­сә, шул сүз­ләр­гә ышан­дың­мы?— дип, ко­е­лып төш­те Шәм­сия.— Әз­мә­вер Фа­тих­ның тот­кы­ны бу­лыр­га ди­ме ин­де? Юк сүз ул, ирем-бә­гы­рем, аның, тот­са, таш­ны сы­гар­дай кул­ла­ры­на бү­тән бер ге­нә ки­леп кер­дем юк! Ал­лаһ сак­ла­сын, туй­ды­рып бе­тер­де ин­де ул. Си­ңа, Са­би­рым, җи­тә­ме соң! Йом­шак итеп ке­нә то­та­сың, вак­лап-вак­лап кы­на үтә­сең...

Ә Са­бир һа­ман да ел­ма­еп, үз бә­хе­те­нә чу­мып уты­ра бир­де. Күз­лә­ре­нең зәң­гәр­ле­ге­нә ку­шы­лып сер та­ма. Аның са­ен сө­ек­ле Шәм­си­я­се җи­де йо­зак ас­ты­на бик­ләп куй­ган кың­гыр эш­лә­рен ур­та­га чы­га­ра би­рә:

— Син Вә­лиул­ла­ны уй­лый­сың­дыр ин­де? Юне юк аның! Кө­ян­тәм сы­ну ха­кын­да ба­зар ха­тын­на­ры­на ул гы­на сүз та­рат­кан. Бер кем дә тү­гел! Күп­ме итә­ге­мә ура­лып йөр­де. Бил­лә­һи, аңа би­рә­сем юк!.. Ни... Бер-ике тап­кыр ял­гы­шу­ы­ма хә­зер дә үке­неп бе­тә ал­мыйм. Кай­ма­гы­ма, сө­те­мә ху­җа бул­мак­чы иде. На­тур­ала­та тү­лә­тер­гә те­лә­де. Ниш­лим соң? Ба­ры­сын да бе­леп кайт­тың­мы? Бил­лә­һи, мон­нан тү­бән, тәү­бә-тәү­бә, Ал­лаһ сак­ла­сын, кө­ян­тәм­не сын­дыр­мам!

Шәм­сия сөй­лә­де дә сөй­лә­де. Аның са­ен ире Са­бир са­быр­лык ут­ра­вын­да уй­ла­ры­ның рә­хәт­ле­ге­нә хәй­ран ка­лып уты­ра бир­де. Ин­де ул Агый­дел­не ки­чеп чык­кан, кө­түе бе­лән мал-ту­ар­га ху­җа бу­лып ал­ган бай ке­ше­дәй үзен хис ит­те. Ха­ты­ны­ның сүз­лә­ре бер ко­ла­гын­нан ке­рә тор­ды, хә­тер тарт­ма­сын­да тук­та­лыр урын та­ба ал­мый­ча, ар­лы-бир­ле су­гы­лып, икен­че ко­ла­гын­нан чы­га бар­ды. Әм­ма уй­ла­рын­нан ва­кыт-ва­кыт ай­нып та кит­кә­лә­де, аң­лый гы­на ал­ма­ды: бу нин­ди бет­мә­гән кө­ян­тә сы­ну хәс­рә­те соң әле?

Ул да тү­гел, Шәм­си­я­се аның аяк ас­ты­на егы­лып елый ук баш­ла­ды:

— Ирем, бә­гы­рем, ятим ит­мә?!. Ба­ла­лар ха­кы­на! Авыл хал­кы ал­дын­да оят бит! Кая ба­рыйм соң? Фа­тих­ка да ми­нем кө­ян­тәм сы­ну гы­на ки­рәк. Вә­лиул­ла­сы да мәл­гунь! Мәң­ге ба­кый кө­ян­тәм­не ка­бат сын­дыр­мам!

Ант су­ла­рын мең эчеп ке­нә кал­мый­ча, ин­де вәгъ­дә дәрь­я­сы­на баш­тү­бән чу­мып тон­чы­гыр хәл­гә җит­кән Шәм­сия, тә­мам бу­ша­нгач, һа­ман кым­шан­мый үз ал­ды­на сер­ле ел­ма­еп утыр­ган ире­нә кү­тә­ре­леп ка­рар­га җөрь­әт ит­те. Шун­да гы­на, баш­ка бер хәл бу­лыр­га ки­рәк мон­да ди­я­рәк, аяк өс­те­нә бас­ты да, ире­нә төр­теп:

— Син нәр­сә, ми­не мыс­кыл­лап кө­леп утыр­ган бу­ла­сың? Әл­лә Гай­ни­җа­ма­лың­ны оч­рат­тың­мы?— дип, тик то­мал­дан җи­ке­ре­нә баш­ла­ды.— Бет­мә­де ин­де шул тә­кәр­лек че­бе­ше­нә мә­хәб­бә­тең!

Уй­ла­рын­нан ай­нып кит­әр­гә өл­гер­мә­гән Са­бир­ның кү­ңе­ле, Агый­дел­нең аръ­я­гын­да әле­гә ту­ар­га да өл­гер­мә­гән мал-ту­ар кө­тү­ен кал­ды­рып, үзе­нең ни­чә көн­нәр яме ки­теп тор­ган, әм­ма да ин­де Шәм­си­я­се кү­ре­нү­гә бө­те­нә­еп өл­гер­гән йор­ты­на кай­тып төш­те. Те­ле ка­бат ачыл­ды:

— Нәр­сә эте­нә­сең?

— Этен­ми си­ңа,— дип ту­зын­ды Шәм­си­я­се.— Йок­лап утыр­га­ның­ны бел­гән бул­сам­мы!

Әм­ма шун­да Са­би­ры аңа ая­гын­нан егы­лыр­лык сүз әйт­те:

— Сер бар, ки­ңә­шә­се иде!

Күп­ме го­мер­лә­рен бер­гә яшәп тә, ирен­нән мон­дый­ны ишет­мә­гән Шәм­си­я­гә бу сүз­ләр ала­ма акы­лын як­тыр­тып ко­яш чык­ка­ны­дай то­ел­ды.

Са­бир­ның се­ре шо­фер Хис­мәт­нең дә кү­ңе­ле­нә май бу­лып ят­ты. Бу хак­та ке­ше­гә бел­дер­мәс­кә һәм, эш­не озак­ка суз­мый­ча, Ак­су­бай-Чис­тай як­ла­ры­на юл­га чы­гар­га ки­ле­шен­де­ләр. Юк­са, ка­ра көз­гә кал­са­лар, ул ара­да кыш та баш­ла­нып кит­сә, со­ңа­рыр­га мөм­кин иде­ләр. Әм­ма, Шәм­си­я­не ис­кә ал­ма­ган­да, бо­лар­ның ике­се ге­нә бү­леш­кән сер­нең кү­мә­чен авыл хал­кы күп­тән ин­де ур­та­га ку­еп, те­лем-те­лем ки­сә иде. Һәм­мә­се дә Агый­дел­нең аръ­я­гы­на бо­зау, сы­ер, са­рык ише мө­гез­ле һәм мө­гез­сез мал-ту­ар ар­тын­нан юл­га чы­гар­га җы­ен­ды.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: