Гістарыяграфія, крыніцы

С.Ф.Шымуковіч

Вялікая Айчынная вайна
савецкага народа

(у кантэксце Другой сусветнай вайны)

Курс лекцый

Мінск 2004

УДК 947.084.8(076.6)

Ш61

Серыя заснавана ў 2001 г.

Рэкамендавана да выдання Камісіяй па прыёмцы і атэстацыі электронных версій вучэбных і вучэбна-метадычных матэрыялаў Акадэмii кiравання пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь.

Шымуковiч С.Ф.

Ш61 Вялікая Айчынная вайна савецкага народа (у кантэксце Другой сусветнай вайны): Курс лекцый. – Мн.: Акадэмiя кiравання пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь, 2004 – 230 с.

ISBN 985-457-317-6

Курс лекцый прызначаны для студэнтаў сістэмы адкрытай адукацыі Акадэмii кiравання пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь, якія навучаюцца па спецыяльнасці "Дзяржаўнае кіраванне і эканоміка".

УДК 947.084.8(076.6)

ББК 63.3(2)722

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ 9

Лекцыя 1. Уводзіны 9

Гістарыяграфія, крыніцы 10

Перыядызацыя Другой сусветнай вайны 15

РАЗДЗЕЛ I. САВЕЦКІ САЮЗ І ІНШЫЯ КРАІНЫ СВЕТУ НАПЯРЭДАДНІ І Ў ПАЧАТКУ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ 17

ТЭМА 1. МІЖНАРОДНАЕ СТАНОВІШЧА НАПЯРЭДАДНІ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ 17

Лекцыя 2. Міжнароднае становішча напярэдадні Другой сусветнай вайны 17

Міжнародная дзейнасць Германіі ў 30-х гг. XX ст. 17

Антыкамінтэрнаўскі пакт. Складванне блока агрэсіўных дзяржаў 23

Мюнхенскае пагадненне 27

Спроба стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі ў Еўропе 28

Савецка-германскія дагаворы 31

Кантрольныя пытанні да тэмы №1 32

ТЭМА 2. ПАЧАТАК ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ І ПАДЗЕІ ў БЕЛАРУСІ 34

Лекцыя 3. Пачатак Другой сусветнай вайны і падзеі ў Беларусі 34

Пачатак Другой сусветнай вайны 34

Уступленне войск Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Украіну 37

Уз’яднанне Беларусі. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя пераўтварэнні ў заходніх абласцях БССР 39

Становішча ў краінах Балтыі.
Утварэнне Малдаўскай ССР 44

Савецка-фінляндская вайна 46

Кантрольныя пытанні да тэмы №2 49

ТЭМА 3. АКУПАЦЫЯ ГЕРМАНІЯЙ КРАІН ЕЎРОПЫ 50

Лекцыя 4. Акупацыя Германіяй краін Еўропы 50

«Дзіўная вайна» 50

Пашырэнне германскай агрэсіі ў Еўропе 51

«Бітва за Англію» 54

Агрэсія Германіі на Балканах 55

Рух Супраціўлення ў краінах Еўропы 57

Падрыхтоўка Германіі да вайны з Савецкім Саюзам 59

Кантрольныя пытанні да тэмы №3 63

ТЭМА 4. СССР НАПЯРЭДАДНІ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ 64

Лекцыя 5. СССР напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны 64

Мерапрыемствы партыйных, савецкіх і гаспадарчых органаў па ўмацаванню абароназдольнасці краіны 64

Народная гаспадарка БССР напярэдадні вайны 67

Ідэалагічная работа напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны 69

Ваенная рэформа ў СССР 71

На мяжы з Германіяй 73

Кантрольныя пытанні да тэмы №4 75

РАЗДЗЕЛ ІІ. БАРАЦЬБА САВЕЦКАГА НАРОДА СУПРАЦЬ ГЕРМАНСКАЙ АГРЭСІІ 77

ТЭМА 5. ПАЧАТАК ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ 77

Лекцыя 6. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны 77

Мэты Германіі ў вайне супраць Савецкага Саюза. Характар і асаблівасці вайны 77

Напад Германіі на СССР 79

Прыгранічныя баі ў Беларусі 81

Арганізацыя абароны краіны 83

Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г. 88

Прычыны няўдач Чырвонай Арміі летам-восенню 1941 г. 90

Маскоўская бітва 93

Пачатак стварэння антыгітлераўскай кааліцыі 96

Кантрольныя пытанні да тэмы №5 98

ТЭМА 6. АКУПАЦЫЙНЫ РЭЖЫМ 99

Лекцыя 7. Акупацыйны рэжым 99

Планы нямецкіх захопнікаў па выкарыстоўванню акупіраваных тэрыторый 99

Складванне сістэмы кіравання акупіраванымі тэрыторыямі 101

Гаспадарчае рабаванне Беларусі 105

Калабарацыя на Беларусі 110

Кантрольныя пытанні да тэмы №6: 117

ТЭМА 7. ПАРТЫЗАНСКАЯ І ПАДПОЛЬНАЯ БАРАЦЬБА СУПРАЦЬ ГЕРМАНСКІХ АГРЭСАРАЎ НА
ЗАХОПЛЕНАЙ ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ 118

Лекцыя 8. Партызанская і падпольная барацьба на акупіраванай тэрыторыі 118

Станаўленне народнага супраціўлення 118

Шырокае распаўсюджанне партызанкі на Беларусі 124

Партызанка у перыяд вызвалення Беларусі 135

Падпольная барацьба 138

Кантрольныя пытанні да тэмы №7 145

РАЗДЗЕЛ Ш. РАЗГРОМ ФАШЫСЦКАГА БЛОКА. ЗАВЯРШЭННЕ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ І ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВОЙНАЎ 146

ТЭМА 8. ПАДЗЕІ НА ФРАНТАХ ВАЙНЫ. КРУШЭННЕ НАСТУПАЛЬНАЙ СТРАТЭГІІ ГЕРМАНСКАГА ВЕРМАХТА 146

Лекцыя 9. Падзеі на франтах вайны. Крушэнне наступальнай стратэгіі германскага вермахта 146

Пашырэнне маштабаў Другой сусветнай вайны. Перамогі саюзных войск у Афрыцы, Міжземнамор’і і на Ціхім акіяне 146

Ваенныя дзеянні на савецка-германскім фронце 148

Сталінградская і Курская бітвы. Карэнны пералом у вайне 150

Умацаванне антыгітлераўскай кааліцыі. Праблема другога фронту 156

Кантрольныя пытанні да тэмы №8 159

ТЭМА 9. ВЫЗВАЛЕННЕ БЕЛАРУСІ АД ГЕРМАНСКІХ ЗАХОПНІКАЎ 160

Лекцыя 10. Вызваленне Беларусі ад германскіх захопнікаў 160

Пачатак вызвалення Беларусі 160

Першыя аднаўленчыя мерапрыемствы 162

Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён» 163

Узаемадзеянне партызан, падпольшчыкаў і
насельніцтва з войскамі Чырвонай Арміі 167

Аднаўленне народнай гаспадаркі 170

Кантрольныя пытанні да тэмы №9 175

ТЭМА 10. САВЕЦКІ ТЫЛ У ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ 176

Лекцыя 11. Савецкі тыл у гады вайны 176

Перавод эканомікі СССР на ваенны лад 176

Усходнія раёны СССР – асноўная ваенна-прамысловая база 177

Дапамога СССР па ленд-лізу 180

Працоўны подзвіг савецкага народа 181

Ураджэнцы Беларусі – героі савецкага тылу 184

Дзейнасць беларускіх устаноў і арганізацый у савецкім тыле 186

Палітычная агітацыя і прапаганда 187

Кантрольныя пытанні да тэмы 10 190

ТЭМА 11. ЗАКАНЧЭННЕ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ І ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВОЙНАЎ 191

Лекцыя 12. Заканчэнне Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войнаў. Перамога 191

Адкрыццё другога фронту 191

Вызваленчы паход у Еўропу 193

Крымская канферэнцыя 194

Берлінская аперацыя 196

Патсдамская канферэнцыя 197

Разгром Квантунскай Арміі. Капітуляцыя Японіі 198

Удзел воінаў-беларусаў на франтах Вялікай Айчыннай вайны, у складзе саюзных армій і Еўрапейскім руху Супраціўлення 200

Беларусь – адна з краін-заснавальніц ААН. Страты беларускага народа ў вайне 203

Нюрнбергскі працэс над ваеннымі злачынцамі 204

Вынікі і ўрокі вайны 205

Кантрольныя пытанні да тэмы №11 206

ЗАКЛЮЧЭННЕ 208

Лекцыя 13. Заключэнне 208

ПЫТАННІ ДА ЗАЛІКУ 212

СПІС ЛІТАРАТУРЫ 215

УВОДЗІНЫ

Лекцыя 1. Уводзіны

Дваццатае стагоддзе вызначалася незвычайнай жорсткасцю ў адносінах паміж народамі свету. Менавіта ў гэты час пачынаюцца сусветныя войны, узнікаюць дзесяткі рэгіянальных канфліктаў, хутка разрастаецца зараза тэрарызму. Але найбольш кровапралітнай і жорсткай з усіх вядомых узброеных канфліктаў была Другая сусветная вайна. Яе ўздзеянне на лёс народаў Еўропы і СССР было вызначальным. Менавіта з гэтай нагоды патрабуецца больш глыбокае і комплекснае вывучэнне гэтай важнейшай падзеі XX стагоддзя. Разгортванне ваенных падзей, паказ трагедыі і выпрабаванняў, што выпалі на долю беларускага народа – важнейшая задача факультатыву пад назвай «Вялікая Айчынная вайна савецкага народа» (у кантэксце Другой сусветнай вайны).

Навуковае асэнсаванне падзей 1939-1945 гг. прадаўжаецца. З цягам часу ў даследчыкаў узнікаюць новыя пытанні, новыя спрэчкі, у выніку якіх праглядаецца шэраг раней безапеляцыйных высноў. Шмат пытанняў і ў айчыннай гістарыяграфіі застаецца спрэчнымі ці да канца не высветленымі. Вось як выглядае іх кароткі пералік:

1. дакладныя звесткі аб колькасці загінуўшых грамадзян СССР і БССР да апошняга часу не выяўлены;

2. уклад саюзнікаў у справу разгрому гітлерызму трактуецца неадназначна. Неапраўдана перабольшваецца на Захадзе роля ЗША і Англіі і недаацэньваецца ўклад народаў СССР у Перамогу;

3. празмерна ўзносяцца талент і здольнасці савецкіх ваеначальнікаў, якія дабіваліся перамог за кошт празмерных і неапраўданых страт з боку салдат. Адначасова аб прыроднай кемлівасці, гераізме і мужнасці, гуманізме, духоўнай і фізічнай сіле салдат і малодшых камандзіраў Чырвонай Арміі гаворыцца мала;

4. амаль не распрацавана пытанне аб штодзённым жыцці простага насельніцтва ва ўмовах вайны – як у тыле Чырвонай Арміі – так і пад акупацыяй нямецкімі войскамі;

5. вельмі важным з’яўляецца пытанне аб ускладанні Захадам адказнасці на кіраўніцтва СССР за развязванне Другой сусветнай вайны, што з’яўляецца спробай перанесці адказнасць за сваю палітыку «замірэння» Германіі;

6. для Беларусі вельмі актуальнымі з’яўляюцца пытанні разгортвання і сутнасці савецкай партызанкі і падпольнага супраціўлення акупантам і дзейнасці іншых антыфашысцкіх арганізацый – такіх як Армія Краёва;

7. мала вядома аб удзеле беларусаў у руху Супраціўлення ў Заходняй Еўропе, а так сама аб удзеле беларусаў у ваенных дзеяннях на баку саюзнікаў у складзе Арміі Андэрса і іншых ваенных фарміраванняў антыгітлераўскай кааліцыі;

8. не менш актуальнымі для Беларусі з’яўляюцца пытанні, звязаныя з калабарацыяй. Аднабаковы падыход да гэтай з’явы не ідзе на карысць нашай навуцы.

Такія аднабаковыя падыходы не з’яўляюцца навуковымі, супярэчаць асноўным прынцыпам гістарызму. Акцэнт на адмоўных, як і перабольшванне станоўчых бакоў не дазваляе аб’ектыўна разгледзець ваенныя і палітычныя працэсы, якія разгортваліся на рубяжы 30-х – 40-х гг. ХХ стагоддзя. У той час задача гістарычнай навукі – праўдзіва асвятляць мінулае, асабліва яго найбольш складаныя, пераломныя старонкі.

Гістарыяграфія, крыніцы

За 60 год, што прайшлі пасля завяршэння Другой сусветнай, заходняя і айчынная гістарыяграфія назапасіла шмат навуковых даследаванняў. Гэта публікацыі дакументаў, артыкулы, навуковыя манаграфіі, мемуары былых вайскоўцаў і палітычных дзеячаў і г.д. У шэрагу краін удзельніц вайны ствараюцца буйныя абагульняючыя працы: у Вялікабрытаніі падрыхтавана 66 тамоў Гісторыі Другой сусветнай вайны, у ЗША вы даюцца 99, у Японіі 100 тамоў. Шмат прац напісана ў Германіі.

У савецкай і айчыннай гістарыяграфіі можна ўмоўна вылучыць некалькі этапаў у вывучэнні і апісанні падзей Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў:

· Першая палова 1940-х гг. Гэта літаратура вайны – інфармацыйная, агітацыйна-прапагандысцкая, яна мела мабілізацыйную і патрыятычную функцыю. Прац навуковага характару яшчэ не было. Але да навуковых прац можна далучыць распрацоўкі савецкага Генеральнага штаба – які планаваў правядзенне буйных вайсковых аперацый;

· Другая палова 1940-х – сярэдзіна 50-х гг. Пасля вайны пачынаецца навуковае даследаванне падзей вайны – але ва ўмовах культу асобы Сталіна пераважае суб’ектывісцкі падыход, перабольшванне ролі І.В.Сталіна ў дасягненні Перамогі над Германіяй;

· Другая палова 50-х – сярэдзіна 60-х гг. У даследаваннях гэтага перыяду вядучае месца адводзіцца кіруючай ролі КПСС у барацьбе на франтах, на акупаванай тэрыторыі і працы ў савецкім тыле. Распрацоўваюцца пытанні героікі савецкага народа;

· Другая палова 60-х – пачатак 80-х гг. У гэты час напісаны фундаментальныя абагульняючыя працы. Але даследчыкі не здолелі выйсці за рамкі ідэалагічных і палітычных ацэнак, панаваўшых у савецкай гістарыяграфіі. Гэтыя працы адпавядаюць крытэрыям усебаковага і аб’ектыўнага разгляду шматлікіх праблем вайны;

· Другая палова 80-х – па наш час. Гэта перыяд крытычнага і комплекснага асвятлення падзей вайны, асабліва маладаследаваных праблем.

Гістарыяграфія. Для беларусаў пачатак другой сусветнай вайны – гэта ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Гэтай падзеі прысвечаны шэраг прац, якія былі апублікаваныя як напярэдадні Айчыннай вайны, так і ў наш час. Гэта артыкулы гісторыкаў У.Палуяна, У.Ладысева, Л.Лыча, В.Селяменева, Я.Бараноўскага, А.Вялікага ў зборніках: «Назаўсёды разам. Да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР» (Мн., 1999) і «Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Гісторыя і сучаснасць». Матэрыялы міжнароднай навукова-тэарэтычнай канферэнцыі
17-18 верасня 1999 г. (Мн., 2000).

Даследаванні па гісторыі Беларусі перыяду Вялікай Айчыннай вайны можна падзяліць на некалькі тэматычных групаў. Адна з найбольш вялікіх – гэта гістарыяграфія вайсковых аперацый. Першыя працы з’явіліся ў канцы 40 – пачатку 50-х гг.: І.Р.Караткоў і С.М.Шышкоў «Победа Красной Армии в Белоруссии» (М., 1946), Я.Салдаценка «Советская Армия – освободительница Белоруссии» (Мн., 1948), М.М.Мінасян «Победа в Белоруссии: Пятый Сталинский удар!» (М., 1952). У гэтых працах разглядаліся толькі перамогі над вермахтам у 1943-1944 гг. У 60-80-х гг. з’явіліся працы, у якіх аналізаваліся прычыны няўдач Чырвонай Арміі летам 1941 г.: В.А.Анфілаў «Начало Великой Отечественной войны» (М., 1962), «Провал «блицкрига» (М., 1974), М.К.Андрушчанка «Народное ополчение Белорусси» (Мн., 1980), «На земле Белорусии летом 1941 г.» (М., 1985), Я.С.Паўлаў «В суровом сорок первом» (Мн., 1985) і іншыя.

Найбольш распрацаванай тэмай (і не выпадкова) з’яўляецца гісторыя партызанскага руху на Беларусі. Першыя працы належаць партыйным і дзяржаўным кіраўнікам, арганізатарам партызанскага руху – П.К.Панамарэнку, М.В.Зімяніну, Ц.С.Гарбунову. З канца 40-х гг. пачалі з’яўляцца і навуковыя даследаванні С.Ф.Ажгірэя, Н.Е.Гракава, Ф.В.Круглікава, П.Я.Цярэнцева і інш. У 1951 г. пад аўтарствам Л.Цанавы з’яўляецца калектыўная праца беларускіх гісторыкаў «Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков» у двух тамах. У манаграфіі выкарыстана вялікая база крыніц, грунтоўна распрацаваны пытанні стварэння і дзейнасці партызанскіх фарміраванняў, упершыню асветлена дзейнасць Арміі Краёвай. У 50-80-я гады з’явілася звыш 40 манаграфій і 100 кніг мемуараў, якія былі прысвечаны пытанням партызанскага руху і падпольнай барацьбы на Беларусі. Выключную каштоўнасць для далейшых даследаванняў маюць: зборнік дакументаў і матэрыялаў у трох тамах «Всенародная борьба в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (нюнь 1941 – нюль 1944)», «Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков» у трох тамах, а так сама чацвёрты том «Гісторыі Беларускай ССР» выдадзены ў 1975 г., які цалкам прысвечаны падзеям другой сусветнай вайны на Беларусі.

Яшчэ адна група даследаванняў прысвечана дзейнасці нямецкага акупацыйнага рэжыму на Беларусі. Па адзначанай праблеме выдадзены дзесяткі зборнікаў дакументаў і матэрыялаў, манаграфій. Сярод іх працы М.М.Загарулькі, А.Ф.Юдзянкова «Крах экономических планов фашистской Германии на временно оккупированной территории СССР» (М., 1970), І.С.Краўчанкі, А.І.Залескага, В.П.Раманоўскага «Немецко-фашистский оккупационный режим (1941-1944 гг.)» (Мн., 1965), А.А.Фактаровіча «Крах аграрной политики немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии» (Мн., 1979) і інш. Беларускія эмігранты – былыя дзеячы калабарацыі – займаліся выданнем зборнікаў дакументаў, мемуараў і навуковых прац: «Другі ўсебеларускі кангрэс» (Мюнхен, 1954), «За дзяржаўную незалежнасць Беларусі» (Лондан, 1960), К.Акула «Змагарныя дарогі» (Мюнхен, 1962), Я.Малецкі «Пад знакам Пагоні. Успаміны» (Таронта, 1976), I.Касяк «3 гісторыі праваслаўнай царквы беларускага народу» (Нью-Йорк, 1956), Шнэк У. «Беларуская Краёвая Абарона» (Мельбурн, 1984) і інш., у якіх са свайго пункту гледжання асвятлялі падзеі падчас акупацыі яе гітлераўскай Германіяй.

У апошні час пачалі з’яўляцца працы, прысвечаныя ліквідацыі шматлікіх «белых плям» падзей вайны на Беларусі. Гэта тычыцца гісторыі польскай Арміі Краёвай у Заходняй Беларусі, пра дзейнасць якой выйшлі працы Ю.Весялкоўскага «Што прывяло Армію Краёву на Беларусь» (Лондан, 1995), В.І.Ермаловіча, С.У.Жумара «Огнём и мечом: хроника польского националистического подполья в Белоруссии (1939-1953 гг.)» (Мн., 1994) і Я.І.Сямашкі «Армія Краёва на Беларусі» (Мн., 1994). Праблеме беларускага калабарацыянізму прысвечана кніга А.К.Салаўёва «Белорусская Центральная Рада: создание, деятельность, крах» (Мн., 1995), манаграфія А.А.Кавалені «Прагерманскія саюзы моладзі на Беларусі 1941-1944: Вытокі. Структура. Дзейнасць» (Мн., 1999). Сістэма акупацыйнай прапаганды на Беларусі ў 1941-1944 гг. была прааналізавана ў манаграфіі С.У.Жумара «Оккупационная периодическая печать на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны» (Мн., 1996). Усе гэтыя пытанні разглядаліся ў працы Ю.Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» (Мн.,1993).

Новыя падыходы ў навукоўцаў з’яўляюцца ў даследаваннях традыцыйных тэм савецкай партызанкі і падполля. У 1992 г. выйшла праца К.І.Дамарада «Партийное подполье и партизанское движение в Минской области 1941-1944», у 1995 г. калектыўная праца «Мінскае антыфашысцкае падполле». На старонках гэтых кніг вяртаецца добрае імя Кавалёву – аднаму з кіраўнікоў савецкага падполля ў г. Мінску. Па новаму разглядаюцца ў даследаваннях і армейскія аперацыі на тэрыторыі Беларусі ў 1941-1944 гг.: у І.В.Цімаховіча «Битва за Белоруссию 1941-
1944 гг.» (Мн., 1994), У.І.Лемяшонка «Вызваленне - без грыфа «Сакрэтна!» (Мн., 1996), I.А.Басюка «Навагрудскі кацёл» (Мн., 1998).

Разам з тым многія «белыя плямы» яшчэ чакаюць сваіх даследчыкаў. Па сутнасці – сапраўднае вывучэнне падзей Другой сусветнай вайны на Беларусі толькі пачынаецца.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: