Перадвесне статыстыкі. Гаспадарчыя апісанні і дакументы фіскальнага ўліку насельніцтва XVI-XVIII стст.

Статыстычныя матэрыялы ўзнiкаюць як рэалiзацыя зваротнай сувязi ў кiраваннi. Яскрава iлюструюць гэта такiя цiкавыя крынiцы па гiсторыi гаспадаркi i сялянскага насельнiцтва XVI-XVIII стст. як пiсцовыя кнiгi гаспадарскiя, рэвiзii, iнвентары. Азначаны вiд крынiц з'явіўся канчатковым вынiкам улiку i перапiсу: 1) матэрыяльнай маемасцi i 2) павiннасцей сялян, праведзенага ў розны час як па iнiцыятыве дзяржаўнай улады, так i асобных феадалаў.

Пры гэтым неабходна адрознiваць iнiцыятыву ад яе матэрыялізаванага вынiку. У прыватнасцi велiкакняская гаспадарчая iнiцыятыва (цi палiтыка) выявiлася у т.зв. устаўных граматах (уставах). Першай з iх стала "устава" для гаспадарскiх уладальнiкаў Вiленскага i Трокскага паветаў 1514 г., а пасля — ўстава 1529 г. для гэтых жа паветаў i “Наказ старастам i дзяржаўцам”. На аснове мясцовых уставаў была выпрацавана “Устава на валокi 1557 г.”, якая нягледзячы на тое, што напачатку датычылася толькi заходнiх ваяводстваў княства, мела агульнадзяржауны характар. Устава, што паклала пачатак правядзенню аграрнай рэформы (“валочнай памеры”), утрымлiвала прынцыпы, на аснове якiх павiнна была быць пабудавана вялiкакняская дваровая гаспадарка на ўсей тэрыторыi Вялiкага княства Лiтоўскага. Па вызначэнню У.I.Пiчэты “Устава на валокi” — з аднаго боку — эканамiчны трактат, з другога — практычнае гаспадарчае кiраўнiцтва"[39].

Паколькi ўставы — гэта толькi нормы, якiх прадпiсвалася прытрымлiвацца, то на iх аснове складана ахарактарызаваць рэальны стан як гаспадарскай, так i сялянскай гаспадаркi. Але для выканання гэтай iнiцыятывы праводзiлiся рэвiзii, перапiсы маемасцi i складалiся асобныя пiсьмовыя помнiкi — кнiгi рэвiзiй, “ординации”, пiсцовыя книги, iнвентары. У прыватнасцi ў сярэдзiне XVI ст. (1559 г.) была складзена “Рэвiзiя пушч i пераходаў”, у 1631 г. - “ординация”, што ўключала цiкавейшыя звесткi аб лясных угоддзях Вялiкага княства Лiтоускага.

Неабходна зазначыць, што ў той час, як гаспадарчая iнiцыятыва вялiкага князя фiксавалася у пэўных нарматыўных дакументах, то гаспадарчая iнiцыятыва прыватных уладальнiкаў не зауседы фiксавалася пiсьмова. Тут часцей мы ўжо маем справу з пэўным апiсаннем асобных маенткаў, зямель, з указаннем, што яно праведзена па распараджэнню таго цi iншага ўладальнiка. У гэтых адносiнах уяўляе вялікую цiкавасць “Пiсцовая кнiга Пiнскага i Клецкага княстваў, якая складзена пiнскiм старастаю Станiславам Хвальчэўскiм у 1552-1555 гг.”[40] (па распараджэнню мацi Жыгiмонта Аўгуста -- каралевы Боны[41]). Кнiга зафiксавала падзел уладанняў каралевай Бонай на войтаўствы — адмiнiстрацыйныя адзiнкi, створаныя штучна для правядзення ўлiку, шляхам злучэння пад уладай войта пэўнай колькасцi сёл.

Азначаная кнiга — цiкавая крынiца па эканомiцы i быту сялян, па гiсторыi праваслаўнай царквы ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм. Каштоўнасць яе ўзрастае ў сувязi з тым, што колькасць сялянскага насельнiцтва, iх павiннасці зафiксаваны i ў “Пiсцовай кнiзе”, складзенай ужо ў ходзе правядзення рэформы[42]. Апошняя утрымлiвае апiсанне горада Пiнска, пiнскага замку i васьмi войтаўстваў Пiнскага старoства. Супастаўляючы звесткi гэтага апiсання з дадзенымi папярэдняга перапiсу мы маем магчымасць вызначыць змены ў колькасцi насельнiцтва, аб’еме павiннасцяў.

Дарэчы ў 1558 г. было праведзена павалочнае вымярэнне Гродзенскай эканомii i iншых тэрыторый (звесткi таксама апублiкаваны)[43].

Правядзенне гаспадарчых апiсанняў у гэты час праводзiлася не толькi з фiскальнымi мэтамi, але i з мэтамi абароны. Апошняе у прыватнасцi перадвызначыла яшчэ да аграрнай рэформы правядзенне рэвiзii Полацкай зямлi ў 1552 г.[44] Каштоунасць гэтай крынiцы, якая засведчыла не толькi абарончыя магчымасцi Полацкай крэпасцi, але i эканамiчны стан Полацкай зямлi, павялiчваецца тым, што маецца магчымасць параўнаць гэтыя дадзеныя з дадзенымi маскоўскiмi. Справа ў тым, што пасля авалодання царом Iванам Грозным Полацку (1563 г.), на пачатку 1570-х гг. было аддадзена распараджэнне аб рэвiзii[45].

З пачатку XVII ст. усе часцей ужываецца тэрмiн “iнвентары” (ад лац. inventarium — вопiс)[46]. Iнвентары падзяляюць:

1) па аб’ему ахоплiваемай тэрыторыi на iнвентары княстваў, фальваркаў, весак, маенткаў;

2) па аб’ему звестак — на “поўныя” i “кароткiя”.

Да поўных адносяць iнвентары якiя складаюцца з трох частак: 1) апiсанне жылых i гаспадарчых пабудоў феадальнага двара, iх архiтэктуры i планiроўкi; 2) апiсанне валасцей i мястэчак, што ўваходзiлi i склад дадзенага ўладання; 3) пералiк павiннасцей розных груп насельнiцтва на карысць феадала.

“Няпоўныя” альбо “кароткiя” iнвентары апiсваюць толькi адзiн з трох азначаных накiрункаў, пры гэтым яны ў некаторых выпадках больш падрабязныя, чым поўныя. Найчасцей яны складалiся для ўласных патрэб феадалаў.

Большасць iнвентароў маюць два бакi: 1) апiсальны (юрыдычны), 2) нарматыуны. Iнвентары Беларусi XVI-XVIII стст. можна параўнаць з “пiсцовымi” книгамi Маскоўскай (Рускай) дзяржавы[47], разам з тым яны адрознiваюцца ад апошнiх: 1) юрыдычнай прыродай; 2) сваiм прызначэннем; 3) тэрытарыяльным ахопам.

На працягу XVI-XVIII стст. можна прасачыць шэраг змен у змесце i формах iнвентароу Беларусi, а таксама у функцыях апошнiх. На першым этапе (XVI - першая палова XVII ст.) iнвентары абслугоўвалі не эканамiчную, гаспадарчую дзейнасць феадала, а яго уладальнiцкiя правы i iнтарэсы[48]. Найчасцей яны складалiся па прычыне перадачы ў арэнду, вяртання пазыкi i г.д. У XVI ст. iнвентар (“попiс”, “рэестр”) з’яўляўся юрыдычным дакументам пры афармленнi часавога уладання. Таму i змест яго вызначаўся найперш сiстэмай часовага трымання, што шырока распаўсюджвалася на працягу XVI ст.

Да часу, калi вызначаецца такая назва дакумента, як “iнвентар”, апошнi ўжо меў шэраг характэрных рысаў: лаканiчнасць выкладання, абмежаванасць дадзеных (пераважна адсутнiчаюць звесткi аб складзе сям’i, аб цяглавай жывеле). У iнвентарах сярэдзiны XVII ст. знiкае павалочны парадак перапiсу. Надзелы, што знаходзiлiся ў карыстаннi аднаго селянiна цi мешчанiна паказваюцца ў адной лiнii, насупраць яго прозвiшча. У канцы XVII - першай палове XVIII ст. акрэслiваецца наступнае размешчэння матэрыяла (гаспадарскi двор, мястэчка, воласць) пашыраецца аб’ем звестак (дадзеныя аб сынах, зяццях i братах сялян i жыхароў мястэчка, аб колькасцi валоў i коней у сялянскай гаспадарцы); iнвентары набываюць характар масавай крынiцы. Яшчэ ў большай ступенi яны наблiжаюцца па сваей форме i зместу да статыстычных крынiц у XVIII ст. (дапаўняюцца вялiкiмi таблiцамi, дзе маюцца звесткi не толькi аб сялянскай сям’i, але i аб сялянскiх павiннасцях)[49].

Iнвентары сустракаюцца ў арыгiналах, копiях, чарнавiках. Пэўная разнавiднасць iнвентароў — “рэверсальныя”. Яны складалiся адначасова з першымi экзэмплярамi, пры гэтым першы экземпляр даваўся часоваму трымальнiку маентка для практычнага кiраўнiцтва, а рэверсальны падпiсваўся iм i вяртаўся землеуладальнiку для кантроля (таму абодва экзэмпляры маюць аднолькавую каштоўнасць).

У iнвентарах мы можам знайсцi наступныя звесткi:

1) па сялянскай гаспадарцы;

а) надзел i яго змены; б) феадальная рэнта; в) рабочы iнвентар; г) структура селянскай сям’i; д) дэмаграфiчныя звесткi; е) арганiзацыя кiравання сялянамi;

2) па фальварачнай гаспадарцы: а) агратэхнiка; б) гандаль i гiсторыя цэн; в) прыбыткi ад продажу; г) гiсторыя рамяства i вотчыннай прамысловасцi i ўрэшце вельмi цiкавыя звесткi аб пабудовах фальваркаў, а таму гэта цiкавыя крынiцы па гiсторыi архiтэктуры i культуры наогул.

Ступень верагоднасці звестак iнвентара залежыць ад месца, мэтаў i абставiн яго складання, а таксама спосабу яго афармлення. Iнвентары маглi складацца як шляхам непасрэднага агляду ўладання, так i па-за яго межамi на аснове больш раннiх, часам састарэлых запiсаў.

Iнвентары складалiся па iнiцыятыве ўладальнiка цi суда. Найбольш дакладныя звесткi ў iнвентарах, што складалiся для патрэб феадала[50]. У большай ступенi таксама дакладныя двухбаковыя дакументы. Але пры перадачы маентка ў арэнду не выключалася магчымасць змен паказчыкаў даходнасцi па пэўнай дамоўленасцi. Як правiла, у iнтарэсах залогавага уладальнiка цi арандатара запiсвалася меньшая ураджайнасць. У другiх выпадках (па суду), наадварот, iмкнулiся ўраджайнасць завысіць. У iнвентарах таксама шмат арыфметычных памылак (пры падлiках), спрэчных дацiровак i iнш.

Інвентарныя вопісы дзяржаўных, царкоўных і прыватных уладанняў ствараліся не толькі у выніку розных прычын, але і з рознай ступенню перыядычнасці. Дробным і значнай частцы сярэдніх феадалаў не было патрэбы складаць інвентар маентка, яны і так звычайна добра ведалі становішча спраў у маентку, паколькі гаспадарку часцей вялі самі. Такія інвентары ў дачыненні да пэўнага маентка адзінкавыя, яны найчасцей складаліся пры змене ўласнікаў. Інвентары ж буйных магнацкіх уладальнікаў і складаліся часцей і захаваліся лепш. У фондзе Радзівілаў (ф.694) утрымліваецца шэраг такіх інвентароў. У прыватнасці Міхаіл Казімір Радзівіл патрабаваў штогадовага складання валасных перапісаў і адзін раз у тры гады — агульных інвентароў.

Інвентары дзяржаўных уладанняў таксама павінны былі складацца з пэўнай перыядычнасцю. Сеймавай пастановай 1562 г. была вызначана перыядычнасць рэвізій дзяржаўных уладанняў -- раз на пяць гадоў, а сеймавая канстытуцыя 1601 г. рэгламентавала сам парадак арганізацыі інвентарных апісанняў. На справе ж апошнія часцей складаліся пры змене кіраўніцтва альбо адміністрацыйных асоб (адміністратараў, эканомаў, старастаў), пры перадачы зямель у арэнду ці іх продажы[51].

Такім чынам, такія цікавыя гаспадарчыя дакументы як інвентары з часам набываюць пэўныя рысы статыстычных крыніц: масавы характар вывучаемых з’яў і працэсаў, колькасны (апісальна-лічбавы) спосаб перадачы інфармацыі, пэўныя крытэрыі збору інфармацыі, перыядычнасць і г.д. Гэта дазваляе выкарыстоўваць статыстычныя метады пры іх апрацоўцы[52]

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: