КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 34 страница

Кү­тә­реп кер­гән тарт­ма­ла­рын кал­ды­рып чык­кан­лык­тан, алар­га хә­зер ат­ла­вы да җи­ңел иде. Иль­ич, ише­ген­нән ерак ки­теп тор­мас­тан, һич­ни­гә ка­ра­мый­ча, “йө­гән­сез ат­”ын һәм­мә­се кар­шын­да ту­га­рып йо­мыш­ла­ды да, бо­ры­нын­нан чы­гар­ган са­ры маң­ка­сын ак кар өс­те­нә сы­лап:

— Җит­меш дүр­тен­че­не эз­ләп та­бы­гыз. Ике ел ин­де ху­җа­ла­ры кү­рен­гә­не юк! Ми­че дә бар. Кич­лә­тә су­гы­лыр­мын!— ди­де дә өне­нә ке­реп чум­ды. Урам­да һа­ва саф бул­са да сал­кын­ча­рак иде.

Иль­ич ата­ган йорт бө­тен­ләй дә бак­ча­ның ар­гы ба­шын­да бу­лып чык­ты. Авыл­ча агач-бү­рә­нә­ләр­дән са­лы­нуы бе­лән ге­нә бе­раз сө­ен­дер­де. Ише­ген­дә дә ял­ган­чы йо­зак кы­на иде. Ә эче бәс­лән­гән һәм боз­ла­нып кат­кан. Ми­чен җы­лы­тыр өчен ге­нә дә мон­да­гы урын­дык һәм өч өс­тәл­дән ике­се­нең так­та­ла­ры ки­теп бет­те­ләр. Ко­яш иңеп бар­ган­да гы­на өй эчен­дә чи­ше­неп уты­рыр­лык бу­ла баш­ла­ды. Әм­ма ди­вар һәм идән­нә­ре­нең кат­лам-кат­лам лае да эреп, аяк ас­ты кө­рәп алыр­лык пыч­рак хәл­гә кил­де.

Мон­да ат аб­за­ры бул­ган­дыр!

Ра­фис­ның бо­лай әй­түе Хан­бал­га оша­ма­ды. Ул, үр­тә­леп:

— Ә хә­зер эт аб­за­ры бу­лыр!— дип җа­вап кай­тар­ды.

Ки­бет­кә ки­тү­че­ләр тарт­ма­сы бе­лән ара­кы һәм ри­зык­лар тө­яп кайт­кач, мо­ңа ка­дәр үза­ра бер дә юнь­ләп сүз алыш­ма­ган егет­ләр­нең йөз­лә­ре­нә ел­маю йө­гер­де. Бе­раз ашап, йок­лар­га гы­на уй­ла­ган­нар иде, кө­не бу­е­на ба­шын тү­шәк­тән ал­ма­ган Иль­ич ки­леп кер­де. Кә­е­фе на­чар тү­гел иде.

— Ху­җа­ны сый кө­тә­дер ди­гән идем, бо­лар­ның ис­лә­рен­дә дә юк икән,— дип ка­нә­гать­сез­ле­ген бел­дер­гәч, өс­тәл­дә ба­сып тор­ган ше­шә­гә үрел­де һәм кә­газь ста­кан­га шун­нан мөл­де­рә­мә ту­ты­рып алып, авы­зы­на кап­ла­ды да:— Ка­ян ал­ды­гыз бу де­гет су­ын?— дип со­ра­ды.

Җа­вап ише­тел­мә­де. Ул мө­га­ен да Мин­зә­лә ара­кы­сын эч­ми иде бу­гай. Үзе­нә кү­рә ге­нә тү­гел, сай­ла­на да бе­лә икән, күр әле!

— Тәк, бо­лай...— Иль­ич җит­ди кы­я­фәт­кә кер­де.— Күр­ше йорт­лар­га ти­мәс­кә, мо­ны­сы — бер! Җи­һаз­лар­ны ват­мас­ка, мо­ны­сы — ике! Ке­ше-ка­ра­га кү­рен­мәс­кә, мо­ны­сы — өч! Бү­ген­гә шу­ла­рын бел­сә­гез, җит­кән!.. Ә, тук­та! Агач­лар­ны кис­мәс­кә! Утын ки­рәк­сә, бак­ча­лар­ның ар­гы ягын­да ком­му­нист­лар за­ма­нын­нан кал­ган тө­зе­леш уры­ны­на ба­ра­сы, ан­да — дөнья, күп­ме ки­рәк, та­шы­гыз!.. Бул­ды­мы?.. Бул­са, мин кит­тем!

Ке­сә­се­нә та­гын да ике ше­шә­не ты­гып, Иль­ич сау­бул­лаш­мый-нит­ми чы­гып та югал­ды. Нәр­сә ге­нә эш­лә­сә дә, кай­да гы­на ки­леп кер­сә дә, мон­да ул ху­җа, ни әйт­сә — сү­зе за­кон иде. Хә­ер, аның бе­лән кем әле бә­хәс­лә­шеп тор­сын, бик исе дә ки­тәр иде­ме әл­лә?

Бер-бер арт­лы кил­гән шу­шын­дый хәл­ләр дөнь­я­лык­ның әл­лә кай­чан ас­ты өс­кә кил­гән­ле­ген аң­ла­та иде­ләр. Ал­га та­ба ниш­ләр­гә дип баш ка­ты­рып та то­ра­сы тү­гел, үз би­лә­мәң­не бул­ды­рыр­га да, ме­нә Иль­ич ке­бек, ан­да үз мән­фә­гать­лә­рең фай­да­сы­на хә­рә­кәт ке­нә итәр­гә. Әм­ма бө­тен хик­мә­те шун­да — ка­ян ала­сың ул би­лә­мә­не? Атаң­нан кал­га­ны бар­мы? Юк, әл­бәт­тә. Шу­лай икән, яки ба­сы­лып кы­на ята­сың да, ты­ның­ны да чы­гар­мый­сың, яи­сә ин­де яу­лап алыр­га ту­ры ки­лә. Баш­ка юлы да юк ке­бек. Ме­нә бит Иль­ич та үз би­лә­мә­лә­рен бул­дыр­ган, за­кон­лы рә­веш­тә ул мон­да ху­җа. Ди­мәк, аның ка­нун­на­рын бо­зар­га яра­мый!

Хан­бал бо­лар ха­кын­да уй­лан­ган­да үзен ка­раң­гы һәм ишек­сез-тә­рә­зә­сез бүл­мә­гә ябыл­ган, та­я­ныр бер нок­та яки поч­мак та­ба ал­ма­ган ке­ше ке­бек той­ды. Ул мон­нан чы­га алыр­мы, җа­ен та­бар­мы, әл­лә ин­де дөнья йө­зен күр­мәс хә­лен­дә шу­шын­да ка­лыр­мы? Ак­кан су юлын та­бар ди­гән ке­бек, аңа хә­зер әл­лә ни баш ка­ты­рыр­га, үз-үзен бу­тар­га яра­мый иде, ба­ры­сын да тәр­тип бе­лән ге­нә алып бар­са, ахы­ры­на ки­леп чы­гар әле, ише­ге дә та­бы­лыр.

XI

Бул­ган ак­ча­лар­ны Хан­бал­га ип­тәш­лә­ре­нең һәр­кай­сы­на өлеш­ләп бү­лер­гә ту­ры кил­де. Алар­ны әү­вә­ле ти­гез итеп ал­ты­га аер­ды­лар. Мо­ны­сы кем­гә дип соң­гы­сы бе­лән кы­зык­сы­ну­чы­лар­га:

— Ка­ра көн­гә ур­так ма­лы­быз бу­лыр­га ти­еш!— дип, Хан­бал кырт кис­те.— Аны­сы мин­дә то­рыр. Исәп-хи­сап­ны да үзем алып ба­рыр­мын. Әгәр дә со­рау­ла­ры­гыз туа кал­са яки бе­рә­ре­гез ае­ры­лыр­га те­лә­сә, үз өле­шен алыр да... Хә­ер­ле юл!

Бар ка­зан­ган­на­ры дол­лар­лар бул­ган­лык­тан, ип­тәш­лә­ре үз­лә­рен че­рек бай­га са­нап, бо­рын­на­рын чө­яр­гә дә өл­гер­де­ләр. Ял­гыш­ма­лым­мы дип уй­ла­тып ап­ты­рат­кан кү­ңе­лен Хан­бал: “Бе­раз ты­ныч­лан­сын­нар ин­де, юк­са кү­зе­мә бү­ре ке­бек ка­рый баш­ла­ган­нар иде!”— дип ты­ныч­лан­дыр­ды. Әм­ма төр­кем бе­лән бу­лу ка­нун­на­рын бел­мә­ве­нә бу ак­ча та­ра­ту га­мә­ле ачык ми­сал иде.

Кул­ла­рын дол­лар­лар кер­гәч, һәр­кай­сы үз те­лә­ген ка­нә­гать­лән­де­рер­гә ашык­ты. Ра­фис­ны Хан­бал үзе бе­лән ка­лыр дип көт­кән иде дә, ул ип­тәш­лә­ре бе­лән бер­гә чы­гып кит­те. Озак­ла­мый алар ара­кы һәм ри­зык тө­яп кайт­ты­лар һәм бер-бер­сен сый­лар­га то­тын­­ды­лар. Хан­бал­га да тәкъ­дим итеп ка­ра­ган иде­ләр, ул баш тарт­ты һәм, ба­ры­сын кал­ды­рып, үз юлы­на ашык­ты.

Урам­да кыш­ның ма­тур көн­нә­ре­нең бер­се иде. Ал­су­ла­нып ян­ган зур һәм сү­рән ко­яш үзе­нең йом­шак нур­ла­рын кар бөр­тек­лә­рен­дә би­е­тә, агач бо­та­гын­да кы­зыл­түш­ләр тир­бә­лә. Шу­лар­ны күз­ли-күз­ли, ты­ныч кы­на мо­ңа­еп, Хан­бал юл буй­лап шә­һәр­гә та­ба ат­ла­ды. Бак­ча­лар­ны чы­гып җи­тәм ди­гә­нен­дә ге­нә аңар­га арт­тан сиг­нал бир­де­ләр. Кы­рый­га­рак чи­ге­неп бас­ты. Узып бар­ган бу ма­ши­на та­ныш ке­бек то­ел­ды, йө­рә­ге жу итеп куй­ды. Руль­дә­ге ха­ным да аны та­ны­ган бу­лыр­га ки­рәк, ак­рын­ла­тып, Хан­бал­ны кү­зәт­кән­дәй итеп ма­таш­ты.

— Аль­би­на!

Руль­дә чын­нан да Аль­би­на иде. Хан­бал аны һич­кем бе­лән дә бу­та­ма­я­чак. Ни ди­сәң дә, йө­рәк тү­рен­дә­ге иң зат­лы тә­хет­кә, мә­хәб­бәт мөн­бә­ре­нә ме­неп утыр­ган ха­ным шул ул.

Тук­та, бак­ча­ла­ры юк иде тү­гел­ме соң алар­ның? Мон­да нәр­сә эш­ләп йө­рүе, җит­мә­сә, ма­ши­на­сын­да? Әйе, тик ят­мый тор­ган­дыр әле, Хан­бал ке­бек исәр бе­рәү­не әсир ит­кән­дер дә, оч­ра­шу өчен ки­леп йө­ри тор­ган­дыр! Аны ул бул­ды­ра, тор­мыш­ның рә­хә­тен бе­леп, үзе­нең ка­де­рен кү­реп яши бе­лә!

Кү­зе­нә кү­ре­нә­се, үзен та­ны­та­сы кил­ми­чә, Хан­бал аңа ян бе­лән бо­рыл­ды һәм бак­ча­лар ара­сы­на ке­реп кит­те. Сук­мак­сыз җир­дән көрт­не ерып ба­ру авыр бул­са да, шу­шы кат­кан һәм рә­те бет­кән ки­ем­дә Аль­би­на­га кү­ре­нү­дән һәм оят хи­сен та­ту­дан, чын­лап уй­ла­ган­да, бо­лай су­гы­лып йө­рүе ку­лай­рак иде. Ме­нә ка­ты юл­га чык­ты. Әм­ма үзе­нең һәм аяк ады­мы ко­ла­гы­на: “Аль­би­на, Аль­би­на!”— дип та­кыл­да­ды, аның са­ен ул ашык­ты, баш­ка як­ка ке­реп кит­те, көрт­кә му­е­нын­нан чум­ды, кар ас­тын­да­гы ку­ак­лар­га абы­нып егыл­ды. Шу­лай шак­тый ада­шып бар­ган­нан соң, чи­рат­та­гы ау­га­нын­нан тор­мый­ча, ки­нәт елап җи­бәр­де, үзен-үзе бе­леш­тер­ми үк­си һәм сөй­лә­нә бир­де:

— Ни­гә мин шу­шы­лай?.. Ниш­ләп соң шу­шы хәл­ләр­гә кал­дым?— дип, һа­ман да җа­нын би­тәр­лә­де, ди­ва­на­ла­нып ал­ды. Бе­раз­дан кү­ңе­ле бу­шап, тын­лык хө­ке­ме­нә би­рел­де. Тор­гач, юл­га ка­бат чык­ты да шә­һәр­гә та­ба ба­ру­ын дә­вам ит­те. Аль­би­на­ның бу оч­ра­вы яз­мы­шы­ның ни­чән­че тап­кыр сы­на­лу­га әзер­лә­нү­ен­нән хә­бәр­ме, әл­лә бер гыйб­рәт өчен ге­нә иде­ме, Хан­бал бу хак­та ба­шы­на да кер­теп ка­ра­ма­ды.

Ка­зан ки­бет­лә­рен­дә җа­ның нәр­сә те­ли — шул бар иде. Әле кай­чан гы­на бо­лар­ның бер­сен дә тө­шең­дә кү­рер­гә, акы­лы­ңа ки­те­реп ка­рар­га яра­ма­са, хә­зер, әнә, ба­ры­сы да күз ал­дың­да, ба­ры тик ак­чаң гы­на бул­сын, өс­тең­ме, мә­сә­лән, егер­ме кат яңарт­саң да ярый. Дол­ла­рың­ны да шун­да ук Рә­сәй­нең агач бе­рәм­лек­лә­ре­нә алыш­ты­рыр­га гы­на то­ра­лар.

Хан­бал өс­тен-ба­шын яңа­дан ки­ен­де. Шун­нан соң гы­на бе­раз ке­ше кы­я­фә­те­нә ке­реп, адәм та­ныр­лык хәл­гә кил­гән­ле­ген аң­ла­ды һәм Аль­би­на­ның үзен та­ны­ма­вы­на, ис­кәр­ми-бе­леш­тер­ми кал­ган бу­лу­ы­на ыша­ны­чы арт­ты. Аңа шу­лай дип уй­ла­вы рә­хәт­рәк иде. Кә­е­фе кү­тә­ре­леп, ип­тәш­лә­ре яны­на кай­тып кер­гә­нен­дә ин­де кич иң­гән, туй­лау­ла­ры­на кат­на­шып ки­тәр­гә дә ярый иде.

— Егет­ләр­гә кай­нар сә­лам!

Ки­леп ке­ре­ше­нә, Хан­бал шу­шы сүз­лә­рен ыр­гыт­ты һәм кө­яз­лән­гән кы­я­фә­тен­дә бо­лар­ның кар­шы­сы­на ки­леп бас­ты. Те­ге­ләр, исе­рек бу­лу­ла­ры­на ка­ра­мас­тан, аның ки­ем­нә­ре­нең зат­лы­лы­гын тик­ше­рер­гә то­тын­ды­лар.

— Ир­тә­гә ба­ры­гыз да өс-баш­ла­ры­гыз­ны алыш­ты­ры­гыз!— Хан­бал­ның шу­шы әме­ре ип­тәш­лә­рен­дә көл­ке ту­дыр­ды.

— Өс­не ге­нә алыш­ты­рыр­быз, аны­сы,— дип суз­ды тә­мам исе­реп җит­кән Ра­фис, учы бе­лән бо­ры­нын уып,— әм­ма баш­лар­ны алыш­тыр­мас­лар шул. Бу бет­кән баш­ның кем­гә ки­рә­ге бар? Яңа­сын алыр өчен ка­бат­тан ту­ар­га ки­рәк!

— Ана­дан!..— Мо­ны­сын кәрт өлә­шеп утыр­га­ны әйт­те. Де­нис, олы бо­рын­лы хо­хол.

Кал­ган­нар аңа ку­шы­лып хи­хыл­даш­ты­лар.

— Ме­нә бу, ич­ма­сам, Чур­тан! Юк­са бер дә кан­ба­ла­дан ар­тык тү­гел идең!

Ка­зан еге­те дип үзен ара­дан ае­рып күр­сә­тер­гә ярат­кан ба­сын­кы гәү­дә­ле Зө­фәр­нең ша­ма­кай тел­не ях­шы бе­лү­е­нә бер­се­нең дә ши­ге юк иде. Ба­ры тик Ми­хай­ның гы­на тел шарт­ла­ту­дан ар­тык сү­зе авы­зын­нан төш­мә­де. Ки­леш-кил­бә­тен­дә ма­ри­лык аң­кып тор­ган бу егет ни­гә­дер ас­тыр­тын һәм яла­гай адәм ке­бек то­е­ла, күр­гән ке­ше­дә дә үзе­нә ка­ра­та шу­шын­дый той­гы кал­ды­ра иде.

Бо­лар­ның янын­да Иль­ич бу­лып кит­кән икән. Та­гын да сый­лап җи­бәр­гән­нәр үзен, тө­гәл исе­мен дә бе­леп кал­ган­нар, Иван Ер­ма­ков бу­ла­мын, ди­гән. Элек­ләр­не учас­ток ми­ли­ци­о­не­ры бу­лып хез­мәт ит­кән дә, нин­ди­дер ни­заг чы­гып, шу­шы бак­ча­лар­да ка­ра­выл­чы уры­нын­да оя­лап кал­ган.

Аның тор­мы­шын­нан шу­шы факт­лар­ны бар­лау­ла­ры на­чар­га тү­гел, аны­сы. Әм­ма шыт­ты­ра бу­лыр­га ки­рәк, юри, тәр­тип өчен, бо­лар­ны кур­кы­тыр­га дип ке­нә шу­лай сөй­лә­гән­дер әле!

Бу сүз­ләр­не ишет­кәч:

— Юк ла ин­де, мил­тун ки­е­мен­дә кер­де, сер­жант ки­сә­ге!— Ра­фис дә­лил­ләр ки­те­рер­гә то­тын­ды. Әм­ма аны тың­лап то­рыр­га һич­кем те­лә­мә­де, сүз­лә­рен Хан­бал да ко­лак ар­ты­на игъ­ти­бар­сыз гы­на уз­ды­рып җи­бәр­де.

Төн ур­та­сы­на ка­дәр кәрт су­гып, икен­че кат мич­кә ягып, ара­кы чө­ме­реп, ва­кыт­ла­рын уз­ды­рып җи­бәр­де­ләр. Алар­ның хә­зер­гә ке­сә­лә­ре ту­лы ак­ча, өс­тәл­лә­ре сы­гы­лыр­лык ри­зык һәм эчем­лек. Ир­тә­гә­ге көн өчен ишәк кай­гыр­сын!

— Без­гә пас­порт­лар да юнә­теп би­рәм ди­де әле!

Ятар ал­дын­нан гы­на Ра­фис­тан шу­шы сүз­ләр­не ишет­кәч, Хан­бал ап­ты­рап кит­те һәм со­раш­ты­ра баш­ла­ды:

— Ни­гә аны ир­тә­рәк әйт­мә­дең? Чын­лап та бул­ды­ра алам ди­де­ме? Пас­порт бү­лек­чә­сен­дә та­ныш­ла­ры бар ми­кән­ни?..

Ра­фис җа­вап­ла­рын ты­ныч кы­на би­рә тор­ды:

— Бе­рәр мил­ли­он­ны әзер­ләр­гә куш­ты!

— Ни­чек? Пас­порт­лар­ның юк­лы­гын кай­дан бел­гән?

— Ә-ә, Де­нис бы­тыр­да­ды.

Үзе­нең исе­мен ише­тү­гә, тын­сыз ят­кан хо­хол:

— Ми­нем бу чо­кыр­да мәң­ге­гә ка­ла­сым юк, хә­зер Ук­ра­и­на ирек­ле, үз-баш­лы дәү­ләт! Чик­ләр­не ябар­ны өл­гер­гән­че мон­нан шы­лыр­га ки­рәк!— дип, шалт та шолт те­зеп тә кит­те.

— Рә­сәй пас­пор­ты си­ңа нәр­сә­гә соң алай бул­гач?

— Син, Чур­тан, бу­та­ма!.. Хә­зер кә­газь­сез бер­кая да ба­рып бул­мый, чат са­ен тик­ше­рә­ләр. Ә ми­ңа шы­лыр­га ки­рәк!

Де­нис­ның сүз­лә­рен бү­тән­нәр­гә ияр­гән Ра­фис та хуп­ла­ды. Шун­да гы­на Хан­бал бо­лар­ны аң­лап ал­ды: алар­га нин­ди­дер би­лә­мә­ләр дә, төр­кем тө­зеп яшәү дә ки­рәк тү­гел икән!

— Син, Чур­тан, үп­кә­лә­мә, эш ба­шын­да то­ра алыр­лык тү­гел­ле­гең йө­зе­ңә чык­кан!— дип Зө­фәр әй­тү­гә, бә­хәс кы­лыр­га җы­ен­ган Хан­бал те­лен теш­ләр­гә мәҗ­бүр бул­ды. Чөн­ки ул хак­лы иде.

Егет­лә­ре­нең бар нәр­сә­ләр­дән дә хә­бәр­дар бу­лу­ла­ры һәм бер­дәм сүз йөр­тү­лә­ре Хан­бал­ны бе­раз шик­кә сал­са да, ул ар­ты­гын төп­че­неп тор­ма­ды, үзен ты­ныч­лан­ды­рыр­га те­ләп ята­гын­нан тор­ды, мич яны­на кил­де. Шу­лай да аңа бе­раз­дан ак­рын гы­на рә­хәт­лек иңә баш­ла­ды. Күз­лә­рен­дә­ге йом­шак­лык, черт­ләп ян­ган учак­тан кип­ше­неп, гү­я­ки эл­пә бе­лән кап­лан­ды. Акы­лы хә­те­рен куз­га­тып, ерак ел­лар ар­ты­на сә­я­хәт кы­лу­га, бар­лы­гы-юк­лы­гы бе­лән ди­гән­дәй, ба­ла­лык ел­ла­ры­на алып кит­те.

Аның әле дә хә­те­рен­дә, ни сә­бәп­ле­дер озын юл­га чы­гып, әни­се бе­лән ары­ган­чы, кич­кә кал­ган­чы бар­ды­лар. Көз иде­ме, әл­лә җәй­нең сал­кын һәм яң­гыр­лы ча­гы­мы, бо­ла­рын ук бел­ми, шак­тый бә­лә­кәй бул­ган­дыр, әл­лә кай­лар­да ада­шып йөр­де­ләр дә бер авыл­га ки­леп тук­тал­ды­лар. Өс-баш­ла­ры тә­мам су­лан­ган, ко­ры җир­лә­ре дә кал­мый­ча, ирен­нә­ре­нә ка­дәр кү­гә­рен­гән иде­ләр. Бер йорт­ка ишек как­ты­лар. Алар­ның кар­шы­сы­на чык­кан ке­ше, туп­са бу­ен­да озак­лап тот­мый­ча, ар­ты­гын со­раш­ты­рып тор­мас­тан түр­гә ча­кыр­ды. Мич­лә­ре ягу­лы иде. Әни­се бе­лән ике­сен дә шу­шын­да ки­те­реп бас­тыр­ды­лар. Ин­де бе­раз кип­шер­гән­нән соң, рәх­мәт әй­теп чы­гып ки­тәр­гә дә мөм­кин төс­ле иде, әм­ма кө­тел­мә­гән хәл бул­ды: әни­се идән­гә ау­ды һәм аң­сыз-хә­рә­кәт­сез кал­ды. Бу хә­веф­тән әү­вә­ле ап­ты­ра­шып аһ ит­кән ху­җа­лар йө­ге­реп кил­де­ләр дә аны кү­тә­реп ал­ды­лар, тү­шәк­кә ил­теп сал­ды­лар. Йорт эчен­дә бул­ган ба­ла­ла­ры кур­кы­шып елар­га то­тын­ды­лар, ә Хан­бал тел­сез ба­сып то­ра бир­де. Ба­ры­сын да күр­де, әм­ма ты­ны гы­на чык­ма­ды. Ху­җа­би­кә аның әни­сен чи­шен­дер­де. Ире­нә ул ва­кыт­та бо­ры­лып то­рыр­га куш­ты, тик ул һа­ман да күз­лә­рен акайт­кан ки­леш ка­ла бир­де. Бе­раз­дан ха­ты­ны ка­я­дыр чы­гып, тиз ара­да бер зур ше­шә ки­тер­де. Эчен­дә бе­раз бул­са да нин­ди­дер сы­ек­ча иде. Ан­нан зә­һәр һәм ук­шыт­кыч ис бүл­мә­гә та­рал­ды. Ир ке­ше, кул­ла­ры­на ше­шә­не алып, шун­да­гы сы­ек­ча­ны Хан­бал­ның әни­се­нең ак тә­не­нә агыз­ды һәм, ха­ты­ны­ның бар­лы­гын да оны­тып, акай­ган күз­лә­рен дә йом­мый­ча, кул­ла­ры бе­лән ыш­кыр­га то­тын­ды. Бе­раз­дан тир­ләп чык­ты. Күл­мә­ген са­лып таш­ла­ды. Му­е­нын­да­гы тә­ре­се ял­ты­ра­ды. Хан­бал­ның әни­се­нең кал­ку һәм йом­шак тур­ла­рын­нан тот­ка­лый-ыш­кый ухыл­дар­га ук то­тын­ды. Ха­ты­ны аңар­га ни­дер әй­теп кыч­кыр­ды. Әм­ма ул ир һа­ман үз э­шен­дә бул­ды, ин­де юга­ры­га, урын-җир­гә үк үр­мә­ли баш­ла­гач, Хан­бал да чи­нап җи­бәр­де. Шун­да аның әни­се ай­нып кит­те һәм ул шак­шы ир­не өс­те­нә ме­неп ма­таш­кан ва­кы­тын­да ай­кап таш­ла­ды, тә­нен кап­лап, Хан­бал­га таш­лан­ды, ашы­гып ки­ен­де, улын кү­тә­реп алып, урам­га чы­гып йө­гер­де.

Шак­тый чап­кан­нан соң, су­лы­шы ка­тып, җир­гә егыл­ды. Ул ин­де та­гын ша­быр су иде. Бе­раз­дан кем­нәр­дер йө­ге­ре­шеп кил­де­ләр. Алар­га оны­ты­лып кал­ган ки­ем­нә­рен бир­де­ләр. Бо­лар те­ге йорт­та­гы ха­тын һәм аның ба­ла­ла­ры бу­лып чык­ты. Ни­ләр­дер аң­лат­ты­лар, кем­не­дер кар­га­ды­лар, әм­ма тел­лә­ре бик үк аң­ла­еш­лы тү­гел иде.

Ул кич­не алар­ны бер әби­гә кер­теп кун­дыр­ды­лар. Мон­да да гөр­ләп учак яна иде. Шу­ның кар­шы­сын­да уты­рып, Хан­бал­ның күз­лә­ре эл­пә­лән­гән һәм эрен­ләп кип­кән иде. Шул сә­бәп­ле ни­чә көн­нәр күз­лә­рен­нән яшь агы­зып йөр­де, ке­ше йө­зе­нә ту­ры ка­рый ал­мый­ча га­зап­лан­ды. Ме­нә шул ва­кы­йга­дан бир­ле аңар­га ян­ган учак кур­кы­ныч бу­лып то­е­ла. Шу­лай да җы­лы­лы­гы бе­лән үзе­нә тар­та.

Хан­бал учак­ка ту­ры ка­ра­мый­ча гы­на, мич­кә яны бе­лән утыр­ды, әм­ма ял­кын төп­лә­рен­дә­ге зәң­гәр­лән­гән-яшел­лән­гән тел­ләр ба­ры­бер аның ка­ра­шын яу­лый бир­де­ләр.

Егет­лә­ре­нең аңар­дан йөз чө­ю­лә­ре һәм яз­мыш­ла­рын үз кул­ла­ры­на алыр­га те­ләү­лә­ре на­чар нәр­сә тү­гел иде. Шу­лай­да Хан­бал алар бе­лән бер­ни­чә көн­нән нык­лап сөй­лә­шер­гә, бе­рәм­ләп бул­са да те­лә­ге­нә буй­сын­ды­рыр­га уй­ла­ды. Ва­кыт­лы­ча күр­сәт­кән йом­шак­лы­гын ка­ты­лык бе­лән ал­маш­ты­рыр­га, хәт­та кис­кен­лек күр­сә­тер­гә, бу ах­мак­лар өчен бер-бер “эш” та­бар­га ки­рәк иде аңа. Кай­чан бул­са да баш­лар­га ту­ры ки­лә­чәк ба­ры­бер.

Хан­бал­ның кү­зе­нә һа­ман да йо­кы кер­мә­де. Кү­ңе­ле тын­гы­сыз­лан­ды. Акыл ка­за­ны хә­веф ал­дын­нан бу­шап кал­ган дөнь­я­лык сы­ман ук хә­ер­сез иде.

XII

Кыш­кы көн, йө­зен озак­лап күр­сә­теп тә тор­мас­тан, ак­рын гы­на үзе­нә ка­раң­гы­лык пәр­дә­сен тарт­ты, аңа ал­маш­ка төн дә ки­леп җи­тә­чәк иде. Эң­гер төш­те. Ис­мә­гыйль­не яр бу­е­на ки­тер­гән сол­дат­лар­ны кө­ян­тә­ле ха­тын­нар ачу­ла­нып-сү­геп озат­ты­лар. Бе­рәр са­рай ар­ты­на бас­ты­рып кы­на ат­са­лар нәр­сә бул­ган ин­де? Хө­кем­нә­рен чы­гар­гач, җи­ре­нә җит­ке­рер өчен җай та­ба ал­ма­сын­нар ин­де, ди­ва­на­лар! Ат­тың, бет­те дә кит­те бит ин­де, югый­сә, сан­ла­шып та то­ра­сы тү­гел. Әл­лә кай­чан шу­лай эш­лә­ми­чә аны, бу тор­мыш­ның ни илең­дә, ни дош­ман­нар эчен­дә ба­ры­бер яме бул­ма­ды, яме юк!

Ки­лә тор­гач, ярым җи­ме­рек де­по­га җит­те­ләр. Ан­да-сан­да па­ро­воз­лар пар бөр­кеп, пош­кы­рып то­ра­лар. Эш­че­ләр нин­ди­дер авыр нәр­сә­ләр­не тә­гә­рә­теп, кай­сы­ла­ры кү­тә­реп йөр­тә­ләр. Ис­мә­гыйль­не оза­та ил­тү­че­ләр­гә кү­тә­ре­леп-кү­тә­ре­леп ка­рап ка­ла­лар. Ә те­ген­дә, алар ба­ра тор­ган юнә­леш­тә — ка­раң­гы­лык, бер лам­па­ның ар­лы-бир­ле сел­ке­нү­ен­нән мон­да дөнь­я­лык чи­те тө­гәл­лә­неп, ан­да Ахи­рәт кө­не баш­лан­ган­дай той­гы уя­та. Хә­ер­сез яшә­еш бе­теп, ул дөнь­я­да та­гын да яман­ра­гы көт­ми­дер бит?

Мон­да хәт­та аяк ас­ла­ры да ка­ра ко­рым һәм пыч­рак иде. Кү­мер өем­нә­ре ти­рә­сен­дә­ге кәр­җин-чи­ләк­ле кем­нәр­дер, сол­дат­лар­ның ки­лү­лә­рен кү­реп, кур­кы­шып ча­бы­шыр­га то­тын­ды­лар. Кыш­ның сал­кы­нын­нан ко­ты­лыр өчен учак­ла­ры­на таш­кү­мер ур­лау­ла­ры­дыр ин­де.

Ис­мә­гыйль үзен көл­ке­ле хәл­дә­ге ке­ше ке­бек хис итү­дә бул­ды. Үлем­гә алып бар­ган­да да шу­лай ап­ты­ра­тып йөрт­сен­нәр ин­де, йә! Юнь­ле бән­дә­гә са­на­мау­ла­ры­дыр, мө­га­ен. Юк­са бар тәр­ти­бен җи­ре­нә җит­ке­реп, яки мәй­дан ур­та­сы­на чы­га­рып, яи­сә ха­лык ал­ды­на бас­ты­рып, ки­тап­та­гы­ча атар­лар иде. Ки­тап­та­гы­ча? Эһ, го­ме­рен­дә бер мәр­тә­бә, су­лы­шы­ның соң­гы ми­ну­тын­да да адәм рәт­ле га­мәл­гә мөм­кин­лек бул­ма­ды шул. Хә­ер­сез­лек! Аһ бу хә­ер­сез­лек!

Сол­дат­лар аңа тук­та­лыр­га бо­ер­ды­лар. Мыл­тык­ла­рын җил­кә­лә­рен­нән тө­шер­де­ләр. Пыс­кы­тып җи­бәр­ми­сең­ме ди­гән­дәй үзе­нә не­мец си­га­ре­тын суз­ды­лар. Ис­мә­гыйль баш тарт­ты. Соң­гы те­лә­ген үтәр­гә мөм­кин­лек­лә­ре бар­лы­гын сиз­дер­де­ләр. Алар әл­лә ни ашык­ма­ган да төс­ле­ләр иде.

Шун­да Ис­мә­гыйль­нең йө­рә­ге дерт ит­те. Әл­лә кай­чан күк­нең кы­е­гы очы­на ме­неп ку­нак­лар­га өл­гер­гән яры­май­ның йө­зе бо­лыт­лар­дан ар­чы­лып, нур­ла­ры та­раф­лар­га си­бел­де. Ә ул бу төн­дә Ис­мә­гыйль­нең кар көрт­лә­ре күм­гән ту­ган авы­лы урам­на­рын да як­тыр­та­дыр, бәл­ки әле аны ән­кә­се дә кү­реп то­ра­дыр, улы­ның кай­лар­да бу­лу­ын уй­лар ин­де. Ачу­лан­ма­сын гы­на, ачу­лан­ма­сын! Аңа улы те­рәк бу­ла ал­ма­ды, яр­лы­кый күр­сен!..

Ис­мә­гыйль озын итеп су­зып, ак­рын гы­на җыр­лый баш­ла­ды. “Ра­май”. Бу җыр аның кү­ңел тү­рен­нән үзен­нән-үзе чык­ты һәм, моң ка­нат­ла­ры­на утыр­тып, җа­нын ту­ган як­ла­рын­да­гы бо­лын­нар­га-кыр­лар­га алып кит­те дә кит­те. Дөнь­я­лык­та иң мес­кен­гә кал­ган ха­лык­ның бер­дән­бер те­рә­ге — мил­ли җыр, мил­ли мо­ңы бу­луы аның ба­ры­бер бө­ек икән­ле­ге­нә дә­лил иде.

Ис­мә­гыйль­нең та­вы­шы ак­рын­лап ны­гы­ды, яң­гы­ра­шы кө­чәй­де. Күз­лә­ре — ай­ның йө­зен­дә, тә­не үлем кө­тә һәм җа­нын ирек­кә җи­бә­рер­гә, бу­ша­нып ка­лыр­га әзер иде. Сол­дат­лар биш адым чит­кә ат­ла­ды­лар һәм мыл­тык­ла­рын кор­ды­лар да атып җи­бәр­де­ләр. Та­вы­шы бар та­раф­лар­ны ки­нәт ты­нып ка­лыр­га мәҗ­бүр ит­те. Яры­май һа­ман да күк­тән нур сир­пи бир­де.

Сол­дат­лар мыл­тык­ла­рын җил­кә­лә­ре­нә ас­ты­лар да ки­теп бар­ды­лар. Алар­ның баш­ла­ры бе­раз са­лын­ган, йөз­лә­ре­нә хәс­рәт чат­кы­сы чык­кан. Бер-бер­сен бел­ми­ләр дә төс­ле. Һич­бер кә­ли­мә дә сүз алыш­мый­ча ат­лый би­рә­ләр.

Күк­тән яры­май һа­ман да ка­рап то­ра, аның ти­рә­се­нә бо­лыт­лар җы­ел­ган­дай бу­ла­лар да та­гын та­ра­лы­ша­лар. Кап­лап ки­тәр­гә код­рәт­лә­ре җит­ми.

Ис­мә­гыйль­не кем­нәр­дер ки­леп то­та­лар. Сел­кет­кә­ләп ка­рый­лар. Ни­дер сөй­лә­шә­ләр. Ахыр­да ике кул­ты­гын­нан то­тып, ка­я­дыр алып ки­тә­ләр. Ба­ра­лар да ба­ра­лар. Ис­мә­гыйль дә алар бе­лән ат­лый. Со­раш­ты­ра­лар. Җа­вап кө­тә­ләр. Әм­ма ишет­ми­ләр. Фә­реш­тә ди­гән­нә­ре шу­шы­лар ми­кән­ни? Йом­шак кы­лан­са­лар да — бик җил­ле үз­лә­ре. Йө­герт­те­рә­ләр ге­нә. Ә ай кая соң? Ни­гә ул югал­ды?

Ка­я­дыр алып ке­реп, Ис­мә­гыйль­нең өс­тен сал­ды­ра­лар. Урын­дык­ка ки­те­реп утыр­та­лар. Әйе, фә­реш­тә­ләр бо­лар. Нин­ди ма­тур фә­реш­тә кы­зы! Озын ка­ра то­лым­лы, кал­ку күк­рәк­ле! Та­тар­ча сөй­ли. Эчәр­гә кай­нар чәй­ле кә­сә ки­те­рә. Зәм­зәм су­ы­мы? Ис­мә­гыйль­нең ирен­нә­ре­нә те­ри. Әм­ма чәй ни­гә­дер авы­зы­на ко­ел­мый, тү­ше­нә ага. Мо­ны­сы да фә­реш­тә­дер. Өл­кән яшен­дә­ге бер ха­тын. Аны­сы да та­тар­ча сөй­лә­шә. Ә бу ба­бай кем икән? Ә те­ге­лә­ре? Эш­че­ләр ке­бек ки­ен­гән­нәр. Йөз­лә­ре-кул­ла­ры май­лан­ган, кая ки­теп бар­ды­лар? Ә бо­ла­ры ни­гә аның теш­лә­рен ка­е­ра­лар?

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: