КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 42 страница

XXI

Гөл­ба­на­ты Зө­я­-Ка­ра­тун­га ки­леп җит­кән ки­чә­не Ис­мә­гыйль янып көл­гә әй­лән­гән ни­гез­лә­ре янын­да ба­сып то­ра иде. Ә те­ге имән ба­га­на һа­ман уры­нын­да, ба­ры тик бер ягын­нан гы­на көй­гән. Ис­мә­гыйль­нең аңа ка­рап алуы бул­ды, җа­ны өше­неп кит­те. Ул ба­га­на уры­нын­да Мар­фа­сы ба­сып тор­ган­дай то­ел­ды. Усал­ла­нып, ачу­ла­нып. Исән ми­кән ул ха­тын? Хә­ер, аңа нәр­сә бул­сын. Шун­нан баш­лан­ган ка­за­сы, ме­нә, го­ме­ре буе оза­та ки­лә. Ни­ге­зе­нә ка­дәр янып ко­ры­сын­нар дип кар­га­ма­ган­дыр бит? Юк­тыр, алай ит­мәс. Ка­һәр сук­кан ут. Ис­мә­гыйль итек та­ба­ны бе­лән көл­не ачу­ла­нып-бор­га­лап изә баш­ла­ды, әм­ма шун­да ук тук­тап кал­ды. Әйе, бу га­ди көл өе­ме ге­нә тү­гел. Мон­да аның га­зиз ән­кә­се­нең дә туф­ра­гы. Ә ян­гын­ны сүн­де­рә ал­ма­ган­нар. Ка­ра­ват­та ят­кан хә­лен­дә тө­тен­нән тон­чы­гып­мы, әл­лә те­ре­ләй үк янып­мы һә­лак бул­ган ән­кә­се­нең сө­як­лә­рен бул­са да тап­ма­мын­мы дип сең­ле­се ни­чә көн­нәр ак­та­рын­ган. Йө­рә­ге­нә чы­дый ал­ма­ган­дыр ин­де. Ка­бе­рен зи­рат­ның ар­гы ба­шы­на ук куй­ган­нар, чит­тә, ял­гы­зы гы­на бо­е­гып то­ра. Ан­да ба­рып хуш­лаш­кан­да Ис­мә­гыйль:

— Таш­ла­мам, сең­лем, ди­гән идем, га­фу ит ин­де?— дип үтен­де.— Ниш­ли­сең бит... Рәт­сез за­ма­на­да бән­дә­ләр­нең ка­де­ре бу­ла ди­ме­ни?

Бу ки­чә­дә ту­ган авы­лын­нан ул бө­тен­ләй­гә дип чы­гып кит­те. Аяк­ла­рын­да­гы кир­за ите­ге шак­ыра­еп кат­кан, өс­тен­дә­ге ка­ра төр­мә буш­ла­ты су­ык­ка чы­дам­сыз бул­са да алыш­ты­рыр­лы­гы юк, авыл кап­чы­гын­нан биш­тәр ясап, бар мөл­кә­тен шу­ның тө­бе­нә са­лып, елый-елый, ашы­гып-ашы­гып ат­ла­ды. Аның бу ти­рә­дә­ге ке­ше­ләр­гә кү­ре­нә­се һәм үз­лә­рен дә кү­рә­се кил­ми иде. Иге­лек­ле җир бул­са, Явыз Иван­ның мон­да ка­ла тө­зе­теп яту­ын яше­рер иде­ме­ни ул? Шу­ңа­дыр хал­кы да әл­лә кем тү­гел, ка­раң­гы­лар, ас­тыр­тын­нар, шо­ма­лар. Бәл­ки аның үзе­нә ге­нә, ачуы кил­гән­лек­тән шул рә­веш­ле то­е­ла тор­ган­дыр? Ни­чек бар, шу­лай... Аяк­ла­рың ераг­рак алып кит­сен, әй­лә­неп кайт­ма­сын­нар.

Бу­ран аны әле ар­тын­нан эт­те, әле кар­шы­сы­на чы­гып яңак­ла­ды, аяк­ла­ры­на ча­лын­ды. Әм­ма Ис­мә­гыйль тук­та­ма­ды, ары­ма­ды. Аның җа­ны бу як­лар­дан оты­ры ку­ба­ры­лып ка­ча иде.

А­ның бә­хе­те­нә кич­нең икен­че яр­ты­сын­да бу­ран ты­ныч­лан­ды. Күк­кә йол­дыз­лар чы­гып, йо­кы­дан әле уян­ган бор­чу­лы җан­нар төс­ле җир­гә са­гыш­лы ка­раш­ла­рын юнәлт­те­ләр. Дөнь­я­ның да бер­көн дө­рес як­ка үз­гә­рә­чә­ге­нә өмет уя­тыр­га те­лә­гән­дәй яры­май да бо­лыт­лар­дан йө­зен тә­мам ар­чыр­га өл­гер­де. Ис­мә­гыйль ка­ен­нар яны­на ки­леп җи­тә үк яз­ган­лы­гын аң­ла­ды. Ни­гә­дер шу­шын­да учак тер­ге­зә­се һәм бе­раз җы­лы­нып уты­ра­сы кил­де. Бо­так­лар җы­еп, яр кы­рые ышы­гы­на төш­те, ут ка­быз­ды. Шун­да гы­на тә­не­нә дә, җа­ны­на да ты­ныч­лык иң­де. Үт­кән­не кай­та­рып бул­мый иде.

Са­быр­лык ка­на­ты ас­ты­на кер­гән бә­гы­ре сал­мак кы­на көя һәм елый. Ба­ры тик ва­кыт кы­на аны бу хәс­рәт­ләр­дән са­вык­ты­рыр­га мөм­кин. Әм­ма аның да адым­на­ры ак­рын.

Бу чик­сез га­ләм, дөнь­я­лык­ка те­кә­леп, нәр­сә кү­зә­тә, ни­ләр бе­лер­гә те­ли икән? Гү­я­ки һәр­кем­гә бер-бер яз­мыш би­рә дә, ни бу­ла­сын ал­дан бил­ге­ләп куя да, адәм ба­ла­сы бо­лар­ны ни­чек ерып чы­гар ди­гән төс­ле ка­раш­тыр­га­лап то­ра. Бәл­ки аның һич­ни­гә ка­ты­шы юк­тыр? Яз­мыш­ны Ал­ла­һы­дан би­рел­гән, ди­ләр. Ачы­сы да, тө­че­се дә аның иҗа­ты. Әм­ма ке­ше үз га­мә­ле өчен җа­вап то­тар­га ти­еш. Мон­да нин­ди­дер бу­тал­чык­лык бар. Яз­мыш­тан уз­мыш юк, ди­ләр. Ә җа­вап­ка тар­ты­лу ул ва­кыт­та ни өчен ки­рәк? Алай тү­гел­дер лә. Яз­мыш би­ре­лә­дер, ягъ­ни бер шә­һәр­дән икен­че­се­нә ил­тү­че юл ке­бек­тер. Я бул­ма­са, кай­бер ке­ше­гә авыл­дан-авыл­га ба­ру­чы сук­мак төс­ле­се­дер. Чо­кы­ры бар, тау­лы­гы, суы һәм саз­лы­гы. Ә адәм ба­ла­сы ан­нан ни­чек уза бит? Те­ге­се яз­мыш бул­са, мон­сы — га­мәл­дер? Бе­рәү­ләр ат­ка уты­рып бар­са, икен­че­лә­ре ма­ши­на­да гы­на эл­де­рә, өчен­че­лә­ре — җәя­ү­ләп, дүр­тен­че­лә­ре күк­рәк­лә­рен ер­та-ер­та үр­мә­ләп. Бо­ла­ры үзең­нән то­ра­дыр, ата-ба­ба­дан кил­гән нә­сел бай­лы­гы бе­лән­дер, яки оч­рак­лы­лык ар­ка­сын­да­дыр? Кем бе­лә? Мең яшә­гән­нәр дә мо­ңа ачык кы­на җа­вап би­рә ал­мас. Шу­лай да ата-ба­ба ха­та­сы ба­ла­га төш­ми кал­мый­дыр? Тау­га ме­неп тә тү­бән тә­гә­рәр­гә бу­ла, уты­рып ка­лыр­га да мөм­кин. Үзең­нән то­ра, үзең­нән...

Һе, алай гы­на бар­са икән ул, сөй­ләр­гә ге­нә җи­ңел. Юлың та­кыр бу­лып та яң­гыр, ко­ен­ды­рып, ба­ра ал­мас­лык саз ясап ки­тәр­гә мөм­кин. Әгәр дә яз­мыш ди­гән­не адәм ба­ла­сы үзе ге­нә иҗат итеп, акыл­лы­лар баш ка­ты­рыр өчен уй­лап тап­кан тө­шен­чә икән, аны ке­ше әл­лә кай­чан аң­ла­тып би­рер иде. Мә­хәб­бәт тә шун­дый нәр­сә шул. Аң­ла­тып ка­ра аның ни­гә ки­рәк­ле­ген һәм ни­чек-ка­ян бар­лык­ка кил­гә­нен? Ке­ше­лек го­мер­гә бо­лар ха­кын­да ба­шын ка­тыр­ган, со­рау­ла­ры­на җа­вап та­ба ал­ма­ган. Әнә, усал­лык бе­лән ях­шы­лык­ны бик тиз ае­ра тү­гел­ме? Шу­лай шул, үзе­нең иҗа­ты бул­ган нәр­сә­ләр­гә җа­вап би­рүе кы­ен тү­гел аңа...

Ис­мә­гыйль­нең уй­ла­ры кү­ңе­лен­дә­ге са­гы­шын юа иде. Әм­ма кай­гы ка­ра­лы­гы җи­ңел ге­нә бет­ми, са­таш­ты­ра, бу­тый, шик ту­ды­ра.

Җы­лы­нып җит­кәч, учак янын­нан ки­тә­се кил­ми баш­ла­ды. Ин­де ва­кыт таң­ны ча­кы­рып, күк йө­зе­нең тө­се үз­гәр­гән­дәй бул­ды. Соң­гы агач ки­сәк­лә­рен учак­ка таш­лап, Ис­мә­гыйль җы­лы­нып җит­кән итек­лә­рен сал­ды, аяк чол­га­вын алыш­ты­рып, яңа­дан ки­де. Ип­лә­неп кит­кән­дәй иде.

У­чак яна кал­ды, ул юл­га та­ба чык­ты. Ты­нып җит­кән һа­ва җы­лы­на баш­ла­ды. Хә­зер ин­де кар­шы җил дә ис­ми, йө­зен һәм бит­лә­рен дә кис­кә­лә­ми.

У­я­нып кым­ша­на баш­ла­ган ра­йон үзә­ген­нән ашы­гып кы­на үт­кә­нен­дә ки­нәт тук­тап кал­ды. Дө­рес ба­ра­мы соң әле ул? Бәл­ки Зө­я­-Ка­ра­тун­га ки­тәр­гә­дер, шун­нан по­езд­га уты­рып, Ки­ев­ка юл ал­са, дө­рес­рәк бул­мас­мы?

А­як­ла­ры шул як­ка тарт­са да, ал­дан ни­ят­ләп куй­га­нын­ча, Ка­зан ягы­на ба­рыр­га ти­еш­ле­ген кү­ңе­лен­дә та­гын бер кат ны­гыт­ты да, та­гын да ашы­гыб­рак ат­лап кит­те. Аның бу бә­ла­ле җир­дән тиз­рәк ки­теп ко­ты­ла­сы ки­лә иде. Бер-бер эш­кә ур­на­шып, юл­лык бул­са да ак­ча юнә­теп, мак­са­ты — ха­ты­ны яны­на кай­ту аның.

Ул Идел өс­тен­дә­ге боз кү­пе­ре­нә төш­кән­дә ха­ты­ны­ның Зө­я­-Ка­ра­тун­да, Мә­рь­ям­нәр­нең җы­лы уры­нын­да кы­зы Аль­би­на­сын ку­е­ны­на алып йок­ла­га­нын уе­на да ки­те­рә ал­ма­ды. Бел­мә­де шул, бел­мә­де. Кү­ңел аһы­на ко­лак сал­ма­ды. Ая­гы тарт­ма­ган як­ка ки­теп бар­ды.

Көн әле ачы­лып җит­мә­гән, кыш­кы эң­гер озак­ка су­зыл­ган ва­кыт. Әм­ма Ка­зан өс­тен­дә таң ко­я­шы­ның кы­зыл­лы­гы уй­ный баш­ла­ган, куе зәң­гәр­лек­тән нин­ди­дер ка­раң­гы­лы-як­ты­лы кө­рән төс­ләр­гә кер­гән шә­фәкъ җан­нар­ны си­хер­ли, үзе­нә сок­ла­ныр­га мәҗ­бүр итә. Ә Ис­мә­гыйль­нең уен­да ул тү­гел, Гөл­ба­на­ты, бә­гы­ре, җан ки­сә­ге. Кө­тә тор­ган­дыр. Яз­ган хат­ла­рын да ал­ган­дыр. Нин­ди кай­гы­лар­га сал­ды ул аны, һай тор­мыш, мәр­хә­мәт­сез яз­мыш, ни өчен шу­лай уй­ный­сың син адәм ба­ла­ла­ры бе­лән?

Ис­мә­гыйль бә­ке­гә тө­шеп кит­кә­нен сиз­ми дә кал­ды. Уй­ла­рын­нан шун­да гы­на ай­ны­ды, йө­рә­ге жу итәр­гә дә өл­гер­мә­де, дө­рес­рә­ге, ул тиз­рәк боз чи­те­нә ябыш­ты. Ку­лын­да­гы би­я­ләй­лә­ре, кап­чы­гы, ба­шын­да­гы бү­ре­ге боз­га ны­гыр­га ирек бир­ми­чә ак­кан агым бе­лән бә­ке­нең икен­че ягы­на йө­зеп кит­те. Ис­мә­гыйль ябыш­кан боз чи­те сы­гыл­га­лап куй­ды. Бар кө­че­нә тар­ты­лып, бә­ке тө­бе­нә кит­кән­че дип тиз­рәк өс­кә ыр­гы­лып ка­ра­ды. Әм­ма ас­ка аны нәр­сә­дер тар­та ке­бек иде. Юк, би­ре­шер­гә яра­мый. Ул ас­ка төш­кән­дәй ит­те дә, ки­нәт ыр­гы­лып, сы­гыл­ма­лы боз­га күк­рә­ге бе­лән ят­ты. Боз ва­тыл­ма­сын дип ак­рын-ак­рын сел­ке­неп, ал­га үр­мә­лә­де. Аңа тук­тар­га яра­мый иде. Шун­да пе­чән тө­я­гән ике ат­лы ки­леп җит­те­ләр. Ка­зан­га кай­тыш­ла­ры икән. Ис­мә­гыйль­не кү­тә­реп ал­ды­лар.

— Ка­ра, мон­да бы­ел кыш буе ни­чә ке­ше ха­рап бул­ды ин­де,— дип сөй­лән­де яшь­рә­ге,— За­риф абый, бе­тә бит бу, өше­мә­сен, әй­дә, ки­тер те­ге­не. Йә ин­де.

Ис­мә­гыйль­нең авы­зы­на ше­шә ба­шын­нан гы­на ара­кы кой­ды­лар.

— Тон­чык­ма­сын, җи­тәр...

За­риф ди­гә­не са­ран­ла­нып ма­таш­ты. Сү­зен­дә дә хак­лык бар иде. Ис­мә­гыйль­нең тә­не­нә җы­лы йө­гер­де.

— Ка­зан­га ба­ра­сың­мы? Ар­тың­нан ки­лә идек. Ка­ра әле, боз өс­тен­дә бит, ярыл­ды да кит­те. Агым аша­ган ин­де ас­тан, агым аша­ган.

Ис­мә­гыйль үзе­нең бү­ре­ген-би­я­ләй­лә­рен, ку­лын­да­гы кап­чы­гын ка­ра­ды, әм­ма алар кү­рен­ми иде­ләр.

— Нәр­сәң­не эз­ли­сең?— Егет тә Ис­мә­гыйль ка­ра­ган як­ка ба­шын бор­ды.

— Бү­ре­гем бар иде, кап­чы­гым...

Те­ге егет ку­лын гы­на сел­тә­де:

— Идел тө­бен­дә ин­де алар, ки­леп чык­са, Әс­тер­хан­га ба­рып алыр­лык кы­на. Әй­дә, утыр, пе­чән ара­сы­на, юк­са, ка­та­сың, су­ык ку­ы­ра да ала. Сал бо­ла­рын, то­лып­ка тө­ре­нер­сең.

За­риф аңа ше­шә­сен ка­бат суз­ды:

— Алай да бә­хе­тең бар икән, Ал­ла бән­дә­се. Әрәм­нәр ге­нә бу­ла­сы идең, әле дә ки­леп җит­тек.

Ис­мә­гыйль ше­шә­дән та­гын бе­раз йот­ты да, егет­нең ча­на­сы­на ме­неп, пе­чән ара­сы­на кер­де. Чын­нан да, бә­хе­те дә юк тү­гел икән бит? Ул ара­да йөк өс­те­нә ху­җа­сы да кү­тә­рел­де, оя ясап, тө­бе­нә сы­ен­ган Ис­мә­гыйль­гә ка­лын то­лып ки­те­реп сал­ды.

— Бөр­кә­неп утыр. Ту­ңа баш­ла­саң, әй­тер­сең. Озак­ла­мый Ка­зан­га ба­рып җи­тәр­без... Әй­дә, мал­кай, чап­ты­рып ат­лый!..

Бе­раз­дан егет со­раш­ты­ра да баш­ла­ды:

— Абый, кем бу­ла­сың?

— Ис­мә­гыйль...

— Ә-ә...

Ул үзе­нең кай­дан кая ки­лү­ен, Ки­ев­тан икән­ле­ген, хә­зер дә шун­да ба­рыр­га ни­ят­лә­вен сөй­лә­гән­нә­ре­нә дә егет ка­нә­гать­лән­мә­де, хәт­та төр­ле юк-бар­лар­ны да со­раш­ты­ра тор­ды. Мәл­җе­рәп кит­мә­сен дип кур­ка иде бул­са ки­рәк. Ә Ис­мә­гыйль­нең чын­нан да күз­лә­ре­нә йо­кы ия­ләш­мәк­че. Тә­не оеп-эреп ки­лә, ин­де рә­хәт­ле­ге­нә ге­нә чум­ган­да, тел­ бис­тә егет та­гын бе­рәр со­рау би­рә, җа­нын үчек­ли. Аңа җа­вап­ны тәф­сил­ләп өл­гер­гән­че йо­кы­сы ачы­ла, тә­нен­нән сә­ер җы­лы­лык ка­ча. Бе­раз­дан та­гын элек­ке ха­ләт ка­бат­ла­на.

— Әй, Ис­мә­гыйль абый, ар­ган­сыз ах­ры, йок­лар­га гы­на то­ра­сыз. Алай яра­мый. Алай яра­мый...

Бе­раз­дан алар чын­нан да Ка­зан­га ки­леп җит­те­ләр. Ин­де шә­һәр куз­гал­ган, ха­лык эш­кә ашы­га иде. Ис­мә­гыйль­нең күз­лә­ре үзе­нә та­ныш бул­ган урам­нар­ны эз­лә­де. Су­гыш­ка ка­дәр эш­лә­гән мәк­тә­бен исе­нә ал­ды. Мон­да тор­мы­шы җай­ла­нып кы­на кит­кән иде шул. Ме­нә нәр­сә­ләр бу­лып бет­те. Тәкъ­ди­рең­дә бар икән, әй­лә­неп узу мөм­кин тү­гел. Бәл­ки ан­да да ке­реп чы­гар әле. Ди­рек­то­ры да шул­дыр.

Зәң­гәр мә­чет янын­нан үтеп тук­та­ды­лар.

— Әй­дә, Ис­мә­гыйль абый, ки­леп җит­тек. Сал­кын тү­гел­ме?

То­лып ас­тын­нан чы­гу­га, чын­нан да су­ыг­рак бу­лып кит­те. Аны егет үзе ар­тын­нан ияр­теп, ишек­тән җы­лы бөр­кел­гән бүл­мә­гә алып кер­де. Ише­гал­дын­да­гы ат җи­гү­че­ләр кө­леш­кән җир­лә­рен­нән күз кы­рые бе­лән ге­нә алар­га ка­рап ал­ды­лар, кыч­кы­ры­шып сөй­лә­шү­лә­рен­нән тук­та­ма­ды­лар. Ара­дан бер­се:

— Ка­ра әле, Ба­ту ба­лык тот­кан,— дип мыс­кыл­лап ма­таш­са да, аның сүз­лә­рен игъ­ти­бар­га алу­чы бул­ма­ды.

XXII

И­ке ай­дан соң Ис­мә­гыйль ту­ган як­ла­ры­на бер­кай­чан да әй­лә­неп кайт­мас­ка дип Ки­ев­ка ки­теп бар­ды. Ил­дә яз­ның тан­та­на ит­кән ва­кы­ты иде. Әле­гә уй­су җир­ләр­дә сал­кын кар ята, әм­ма ин­де ала­ры да ка­рал­ган, эрер­гә те­лә­ми­чә ки­ре­лә­нә. Күп ке­нә ел­га­лар­да та­шу­лар тын­ган. Яр кы­рый­ла­ры­на кү­тә­рел­гән ләм һәм чүп-чар­лар ки­беп җит­мә­гән. Шу­лай да ара ти­рә са­ры чә­чәк­ләр бо­рын төрт­кән­нәр, җир­нең сип­ке­ле төс­ле ко­яш­тан тан­та­на итә­ләр.

Ә Гөл­ба­нат көт­кән­дер ин­де, мес­ке­нем. Зар бул­ган­дыр. Ни­гә­дер хә­бә­ре ге­нә кил­мә­де. Са­гын­ган­дыр. За­рык­кан­дыр. Ме­нә Ис­мә­гыйль кай­тып тө­шәр дә аны ко­чак­лап-кү­тә­реп алыр, исән-имин тор­дың­мы, бә­гы­рем, ди­яр. Мон­нан тү­бән бер ге­нә тап­кыр да ае­ры­лыш­мас­лар.

Ки­ев шә­һә­ре су­гыш җә­рә­хәт­лә­рен­нән тә­мам ары­нып җит­кән төс­ле, як­ты ко­яш ну­рын­да бал­кып уты­ра иде. Ис­мә­гыйль та­ныш урам­нар буй­лап нин­ди­дер эч­ке сө­е­неч һәм рә­хәт­лек бе­лән ат­ла­ды. Бел­гән ке­ше­лә­ре оч­ра­мас­мы икән дип хә­тер­­ләш­те­реп бар­ды. Ти­мер юл буй­лап, ала­чык­лар ар­тын­нан кил­гәч, сук­мак сул­га бо­ры­лып, чә­чәк­кә кү­мел­гән ку­ак­лар янын­нан гы­на үт­те дә, тык­рык­тан ме­неп, яшел хәт­фә үлән кап­лан­ган, юл итеп са­лын­ган таш­ла­ры җир­гә се­ңеп бет­кән урам­нан тү­бән­гә тө­шеп кит­те. Ан­да-сан­да йө­ге­ре­шеп уз­ган вак ба­ла­лар үза­ра ку­ы­шып уй­ный­лар, бе­рә­вен то­тып, кой­ма бу­е­на бас­ты­ра­лар һәм дош­ман дип ата­лар, те­ге, ким­се­неп, елый, бо­ла­ры — кө­лә­ләр. Кот­кы­ның шу­шы рә­веш­ле алар­га да кү­чүе ку­а­ныч­лы хәл тү­гел иде. Мө­га­ен бо­лар бү­тән төр­ле, та­гын да кы­зык­лы­рак һәм җан рә­хә­те би­рә тор­ган уен­нар­ның бар­лы­гын бел­ми дә тор­ган­нар­дыр?

Бу урам­нар Ис­мә­гыйль­гә ту­ган ягын­нан да ка­дер­ле­рәк һәм якын­рак то­ел­ды. Йорт тү­рен­дә шо­мырт­ла­ры әле чә­чәк ат­ма­ган икән. Ир­тә­рәк­тер шул, ир­тә­рәк­тер. Нин­ди ма­тур, як­ты ва­кыт­та кайт­ты шул. Бе­раз­дан, ат­на-ун көн дә уз­мас, та­би­гать чын мәгъ­нә­сен­дә тан­та­на итә баш­лар. Бак­ча­лар тә­мам чә­чәк­кә тө­ре­нер­ләр.

Гөл­ба­на­ты йө­ге­реп чы­гар, кө­теп, тә­рә­зә­дән-тә­рә­зә­гә йө­рен­гән ва­кы­ты­дыр. Ерак­тан кү­реп алыр да җа­ны тә­гә­рәп­ләр кит­кән­дәй бу­лыр. Оч­ра­шу­дан да бә­хет­ле­рәк ми­нут­лар юк­тыр. Әти-әни­се исән-сау­лар­дыр. Бел­ми­ләр­дер, уй­лап та ка­ра­мый­лар­дыр Ис­мә­гыйль­нең нин­ди га­зап­лар­га тар­га­нын. Оры­ша, ачу­ла­на тор­ган­нар­дыр. Ни­чек аң­ла­тып би­рер? Тың­лар­га те­ләр­ләр­ме? Ку­ып кы­на чы­гар­ма­сын­нар...

И­шек­тә йо­зак иде. Бо­лар кай­да бу­лыр дип уй­лар­га өл­гер­мә­де, кәр­зин кү­тәр­гән бер ха­тын ки­леп кер­де. Ис­мә­гыйль­гә усал күз ка­ра­шын гы­на таш­ла­ды да:

— Сез­гә кем ки­рәк иде? — дип, ку­лы­на ал­ган чүп­рәк­не ара­лап, ан­нан ач­кыч чы­гар­ды.

— Кем дип...— Үзен­нән бо­лай дип со­рау­ла­рын көт­мә­гән Ис­мә­гыйль нәр­сә ге­нә ди­яр­гә дә бел­мә­де. Тә­не эс­се­ле-су­ык­лы бу­лып кит­те. Бу ни эш ин­де?

Те­ге ха­тын са­быр­сыз бу­лып чык­ты. Бу юлы­ со­ра­вын та­гын да ка­ты­рак итеп ка­бат­ла­ды.

— Мон­да Гөл­ба­нат яши иде, әти-әни­се...— Ис­мә­гыйль­нең бо­лай дип җа­вап би­рү­е­нә:

— Кем­нә­ре бу­ла­сың?— ди­де те­ге.

— Гөл­ба­нат­ның ире идем, Ис­мә­гыйль.

— Ни­чек, су­га ба­тып үл­гән­ме?

У­сал­лык һәм нык­лык­ны та­я­ны­чы ит­кән ха­тын кау­шап кал­ды.

А­лар сөй­лә­шеп тор­ган ва­кыт­та, якын-ти­рә­дән ке­ше­ләр ки­леп, сүз­гә кат­наш­мый гы­на үза­ра баш сел­ке­шеп то­ру­дан уз­ма­ды­лар. Бу хәл­ләр­не уе­на да ки­те­реп ка­ра­ма­ган Ис­мә­гыйль­нең йө­рә­ге­нә кан сау­ды, һу­шы ки­теп ал­ган­дай бул­ды. Шу­шы ми­нут­та үл­сә дә үке­не­че кал­мас иде. Ни­гә соң ул әҗәл алай итә, йө­зе­ңә йөз ки­лә, әм­ма му­е­ның­нан элеп ал­мый, егып таш­ла­мый? Дөнь­я­лык, Ал­лаһ кар­шын­да ни га­е­бе бар аның?

Ис­мә­гыйль­нең ка­раң­гы­лан­ган күз ал­дын­нан ту­ган авы­лы, ни­ге­зе­нә­чә янып көл бул­ган йор­ты миз­гел эчен­дә туг­ла­нып уз­ды­лар да, кар­шы­сы­на ба­ры тик ял­гыз ба­га­на, мәң­ге че­ре­мәс­кә исәп тот­кан әле­ге дә ба­я­гы имән ба­га­на ки­леп бас­ты. Юк икән, Мар­фа бу, Мар­фа... Кө­лә әле, җит­мә­сә, авы­зын ерып, усал рә­веш­тә хи­хыл­дый. Бер-бер та­бу иде­ме икән әл­лә ул ба­га­на? Си­хер­ме? Мар­фа бе­лән бул­ган гө­на­һын исе­нә алып, Ис­мә­гыйль сы­гы­лып төш­те. Ярый әле уты­рыр җир итеп бас­кыч­ны ча­ма­ла­ды, юк­са бө­тен­ләй дә чал­кан ки­тә­се иде.

Сө­ек­ле Гөл­ба­на­ты ир­гә чык­кан, әти-әни­се гүр ия­се бул­ган­нар. Кай­дан ди әле, Ка­зан ягын­нан алып кайт­кан икән. Ис­мә­гый­лен эз­ләп кит­кән җи­рен­нән шул. Ма­ши­на бе­лән ки­леп төш­кән­нәр, бер ат­на элек ке­нә йорт-җир­лә­рен са­тып, Ка­зан­га ки­теп бар­ган­нар. Ә Ис­мә­гыйль­нең кы­зы ту­ган икән, исе­мен Аль­би­на дип куй­дыр­ган, мул­ла да, абыс­тай да кар­шы кил­мә­гән­нәр. Ме­нә бит ни­чек?

— Үл­гән­сең, су­га ба­тып, ди­де­ләр шул. Без ни әй­тик. Идел өс­тен­дә биш­тә­рең­не, до­ку­мент­ла­рың­ны, би­я­ләй-бү­ре­гең­не тап­кан­нар. Ышан­дык ин­де, ка­ян бе­лә­сең аны. Гөл­ба­нат та, җа­ным, ела­ды да ела­ды. Ял­гыз ба­шым ка­ла ал­мыйм дип шу­шы из­ге ке­ше­гә бар­дым. Ул бул­ма­са, чит җир­дә ха­рап­лар гы­на бу­ла­сы идем, ди­де... Ышан­дык, улым, ышан­дык...— Мул­ла ба­бай­ның бо­лай сөй­лә­гә­нен һәр тың­лау­чы рас­лап ба­шын сел­ке­де.

— Исән икән­сең, ни­гә хат язып бел­дер­мәс­кә иде?— ди­ю­че­ләр дә бул­ды. Алар­га кар­шы ки­леп­ме, әл­лә ин­де сүз­лә­рен хак­лап­мы, икен­че­лә­ре:

— Кем уй­ла­ган соң аны,— ди­де­ләр.

Ке­ше яны­на баш­ка­сы җы­ел­ды. Бер сүз икен­че­сен куз­гат­ты. Ис­мә­гыйль үзен поч­мак­ка кыс­рык­лан­ган кө­чек ке­бек хис ит­те. Аның са­ен җа­ны кис­кә­лән­де, үзә­ге өзел­де. Әле бая гы­на дөнь­я­да иң якын бу­лып то­ел­ган ха­ты­ны Гөл­ба­нат ин­де аңа чит һәм ят иде. Шу­шы хис аның күз­лә­рен ач­ты, бу­ен ту­рай­тыр­га бу­лыш­ты. Аяк­ка ба­сып, ку­лы­на биш­тә­рен ал­ды һәм җил­кә­се­нә са­лып, ха­лык ара­сын­нан чык­ты һәм ак­рын гы­на ат­лый бир­де. Нәр­сә­ләр­дер әй­теп, үгет­ләп, хәт­та үте­неп тә ка­лу­чы­лар да бул­ды. Әм­ма Ис­мә­гыйль ишет­мә­де, дө­рес­рә­ге, сүз­лә­ре­нә ко­лак ку­яр­га те­лә­мә­де, бо­ры­лып та ка­ра­ма­ды, хәт­та сау­бул­лаш­ма­ды да. Аның кая ки­теп бар­ган­лы­гын бер­кем бе­лә ал­ма­ды, хә­ер, юлы кай­да ил­тә­се үзе­нә дә мәгъ­лүм тү­гел иде.

Ис­мә­гыйль бер урам ча­тын­нан икен­че­се­нә бо­рыл­ды, ти­мер юл­ла­ры аша чык­ты, та­гын-та­гын бар­ды. Ат­ла­ган са­ен ат­лый­сы, кая да бул­са ки­теп ола­га­сы кил­де. Кар­шы кил­гән ке­ше­не дә, ат­лы­ны-ма­ши­на­лы­ны да күр­мә­де. Хә­ер, тап­тап кит­сә­ләр дә оф­тан­мас иде.

Шә­һәр чи­те­нә чык­ка­нын да, кай та­раф­ка ат­ла­вын да абай­ла­ма­ды. Му­ен­на­ры­на, йө­зе­нә яз­ның наз­лы җи­ле ки­леп са­рыл­ды, аяк­ла­ры ара­сын­да бу­тал­ды. Тә­мам тул­ган кү­ңе­ле ки­нәт чай­ка­лып кит­те. Ты­е­лыр­лык их­ты­яр кө­че кал­ма­ган Ис­мә­гыйль, җир­гә кап­ла­нып, са­бый ба­ла ке­бек үк­сеп-үк­сеп елый баш­ла­ды. Акы­лы­на бер уй-фи­кер кил­мә­де, хис­лә­рен оят пә­рән­җә­се кап­лый ал­ма­ды. Кү­ңел чүл­мә­ге тә­мам тү­ге­леп бет­кән­че тү­гел­де дә тү­гел­де. Шун­нан соң гы­на бу­ша­нып кал­ган­дай бул­ды. Ты­ныч­лан­ды һәм йо­ка­га тар­ты­ла баш­ла­ды. Соң­гы ара­лар­да бе­рен­че тап­кыр шу­лай тә­мам ту­лы­сын­ча бу­ша­нып йок­лап кит­те. Аның кап­ла­нып яту­ын һич­кем күр­мә­де, бе­рәү дә үзе бе­лән кы­зык­сын­ма­ды. Бу дөнь­я­лык аңа чит-ят иде.

Кич­ке сал­кын­нан уя­нып, аяк­ка бас­кач, Ис­мә­гыйль иң бе­рен­че бар та­раф­ның да тып-тын, җан өшет­кеч сә­ер бу­лу­ын той­ды. Бе­раз­дан соң гы­на үзе­нең ни сә­бәп­ле мон­да ки­леп чы­гу­ын аң­ла­ды. Ка­лык­кан йол­дыз­лар­га ка­рап тор­ды да, уч­ла­ры бе­лән би­тен сы­пы­рып, шә­һәр­гә ке­реп кит­те. Икен­че көн­не үзе­нең элек эш­лә­гән уры­нын эз­ләп тап­ты, алар­ның мон­нан Бө­гел­мә­гә кү­че­рел­гә­нен бе­леш­кәч, үзе дә шун­да ки­теп бар­ды. Ил­дә чып­чык үләр­гә ти­еш тү­гел иде. Мо­ңа ка­дәр тук­тау­сыз оч­рап тор­ган бар­лык бә­ла-ка­за­лар тө­кә­неп, аңа бү­тән ка­гыл­мас­лар­дыр, тәкъ­ди­ре мәр­хә­мәт итә­чә­ген кү­ңе­ле бе­лән тоя, ки­лер кө­не­нә нин­ди­дер сә­ер ыша­ны­чы да бар иде.

Һәм ул ял­гыш­ма­ды... Кем бе­лән га­и­лә ко­ра­сын, улы да, кы­зы да ту­а­сын ул әле­гә бел­ми һәм күз ал­ды­на да ки­те­рә ал­мый иде. Әм­ма ка­за­ның авыр ба­шы Хан­ба­лы­на да тө­шә­чәк, ата ха­та­сы ба­ла­га ире­шә­чәк дип кем уй­ла­ган. Дөнь­я­лык шун­дый нәр­сә ин­де ул, юк­ка­мы, ком­сыз­лан­ма, нә­сел-нә­сә­бең­нең ри­зы­гын ашар­сың, алар өле­ше­нә ке­рер­сең ди­я­рәк ки­сә­тер­гә ки­рәк тап­ма­ган әү­ли­я­ләр? Ул без ге­нә үз­гә­рә­без, ә ка­нун­нар асыл­да һа­ман да үз­гә­реш­сез.

XXIII

Хан­бал, кай­тып җи­тә­рәк, тук­та­лып кал­ды. Үз­лә­ре яши тор­ган да­ча­лар өс­тен­дә­ге куе ка­ра тө­тен­гә кич­ке эң­гер ар­ка­сын­да игъ­ти­бар ит­мә­гән икән.

Ян­гын­чы­лар­ның кы­зыл ма­ши­на­ла­ры дуң­гыз ке­бек чи­на­шып узыш­ты­лар. Ул да тү­гел, ми­ли­ци­я­не­ке­ләр дә кү­рен­де. Хан­бал тук­та­лып кал­ды. Да­ча­лар ягын­нан чы­гып, бү­тән та­раф­ка ки­тәр­гә ти­еш иде ул. Кар­шы як­та тор­ган чит ил ма­ши­на­сы кү­зе­нә ча­лын­гач, тук­та­лып кал­ды. Аның янын­да­гы өч ке­ше шу­лай ук ян­гын­ны кү­зәт­кән­дәй то­ел­ды. Ул ара­да кой­ма аша ике адәм си­ке­реп төш­те­ләр һәм, кул­ла­рын­да­гы ав­то­мат­ла­рын изү­лә­ре ас­ты­на яше­реп, кү­пер­гә та­ба ты­ныч кы­на ат­лый бир­де­ләр. Арт­ла­рын­нан ка­ра ма­ши­на ия­реп, алар­га якы­най­ды, тук­та­лып, ишек­лә­ре ачыл­ды. Те­ге­ләр шун­да чум­ды­лар. Ки­теп тә бар­ды­лар. Ә кар­шы як­та­гы­лар ашык­ма­ды­лар. Хан­бал алар­га ка­рый-ка­рый ба­ра бир­де. Ян­гын­нан ти­рә-юнь­гә кө­ек исе та­рал­ды.

Мон­да ни хәл­ләр бул­ган­лы­гын бел­ми ки­тә ал­ма­ган­лык­тан, Хан­бал ни­чек тә да­ча­лар­га үтәр­гә, мәш кил­гән ха­лык яны­на ки­лер­гә уй­ла­ды. Якы­ная бар­ган са­ен, та­гын да са­га­еп, эш­нең нәр­сә икән­ле­ген аң­ла­ган­дай бул­ды. Иль­ич­ның да өе тә­мам янып бет­кән, аның ти­рә­сен­дә чу­ал­ган ян­гын­чы­лар ыр­гак ба­шы­на ни­дер эләк­те­реп, шау­ла­ша-шау­ла­ша шу­ны чит­кә­рәк сөй­рәп чы­гар­ды­лар.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: