Тақырып 11 Криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелері. Криминалистикалық сипаттама.

1.Қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің ұғымы мен міндеттері

2. Қылмыстардың жекеленген түрлерін және топтарын тергеу әдістемесінің пәні мен қағидалары

3. Криминалистикалық әдістеменің құрылымы мен негізгі ұғымдары

4.Криминалистикалық сипаттаманын түсінігі және оның тарихи аспектілері

5. Криминалистикалық сипаттаманың элементтері

1. Қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесі немесе криминалистикалық әдістеме - криминалистиканың жеке тарауы бола отырып, нақты заң талаптарға сәйкес тергеу әрекетін неғұрлым тиімді әрі нәтижелі жүргізуге ғылыми негізделген ұсыныстарды жасау мақсатында жекеленген қылмыс түрлерін ашу, тергеу, олардың алдын алу шараларын ұйымдастыру мен жүзеге асыру заңдылыктарын зерттейді.

Криминалистикалык әдістемені қалыптастыру мүмкіндігі - әрбір криминалдық іс-әрекет жеке өзіне ғана тән ерекше белгілерді, сонымен қатар барлық қылмыстарға тән жалпы белгілерді иемденетіндігіне негізделеді (бұл қылмыстың жекеленген бір түріне немесе тобына қатысты белгілер). Мәселен, ұрлық жасауда, оны жасау уақыты, әдістемесі мен жағдайларына қарамастан жалпы белгілері бір болып келеді.

Қылмыстың жекеленген топтарына ортақ жалпы белгілердің болуы - нақты бір қылмыс жөнінде іс қозғау ерекшеліктерін, осы кылмыстарды тергеу кезінде туындаған типтік болжауларды, сондай-ақ алғашқы және кейінгі жүргізілетін тергеу әрекеттерінін, сипаты мен міндеттерін, оларды неғұрлым тиімді жүргізу әдіс-тәсілдерін, нақты криминалдық құбылыстарды ескерту, алдын алу шараларын аныктауға мүмкіндіктер береді. Нақты айтқанда, жекеленген қылмыс түрлері мен топтарының жалпы белгілері тергеу әдістемесі негізделетін фундаменті құрайды.

Қылмыс белгілерінің жалпылығы олардың әр қайсысының жекелігін жоққа шығармайды. Сондықтан да тергеу әдістемесінде әрбір нақты іс-әрекетті тергеуге қатысты нұсқаулар жоқ және болуы да мүмкін емес, әдістеме - жекеленген қылмыс түрлері мен топтарының жалпы белгілеріне сүйене отырып барлық қылмыстық әрекеттерге тән сипаттамаларды анықтайды және де оларға сәйкес ұсыныстар береді. Бірақ, тергеуші оларды нақты бір қылмыстық істегі ерекшеліктерді ескере отырып қолдануы тиіс. Әдістеме ұсыныстарын нақты бір қылмыстық істі тергеуге механикалық қолдану - тергеушінің қылмысты ашу мен тергеу жұмыстарын жүргізуін қиындатады. Демек, криминалистикалық техника мен криминалистикалық тактикадағы қылмыстық оқиғалардың жекеленген түрлері мен топтарының тергеуге қатысты мәліметтері мен оларды мақсатты пайдалануға бағытталған әдістеме жөніндегі ұсыныстарды жинақтайды.

Осыған байланысты криминалистиканың төртінші бөлімі — адам өлтіру, зорлау, тонау, ұрлық жасау және т.б. әрекеттерді тергеу әдістемелерін мазмұндайтын бірқатар тараулардан тұрады.

Криминалистиканың «криминалистикалық әдістеме» деп аталатын бөлімі келесідей екі бөлімнен тұратынын көрсетеді:

• криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелері;

• кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелері.

Жалпы ережелер — бұл криминалистикалық әдістеменің (жүйесі, міндеттері, ғылымның басқа түрлерімен байланысы және т.б.) теориясы.

Қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің жалпы ережелерінін құрылымына темендегідей мәселелер кіреді:

- криминалистикалық әдістеменің үғымы, пәні; әдістеменің криминалистиканың басқа бөлімдерімен өзара байланысы; криминалистика жүйесінде әдістеменің маңызы мен рөлі;

- анықтауға жататын мән-жайлардың ұғымы мен мазмұны;

- қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасының ұғымы, мәні және мазмұны;

- тергеу ситуациясының түсінігі мен мәні;

- тергеу кезеңдерінің түсінігі; әрбір кезеңнің міндеттері мен жалпы сипаттамасы.

Жеке әдістемелер - бұл кылмыстардың накты түрлері мен топтарын тергеудін, ұсыныстары, бағдарламалары болып табылады.

Жеке әдістемелер өз кезегінде мынандай 2 топқа бөлінеді:

- типтік;

- ерекше.

Алғашқылары қылмыстық занда көзделген кылмыстардың жекеленген түрлері бойынша құрылған және қылмыстық жазалайтын әрекет түрлерінің санына сәйкес келеді.

Ерекше жеке әдістемелер — бұл бастапқы белгілерден ерекшеленетін басқа белгілердің бөліну негізінде кіретін әдістемелер:

• қылмыстың жасалу орыны бойынша;

• кылмыскердің жеке басының сипаттамасы бойынша

• кылмыстық әрекетті жасау сәтінен бастап өткен уақыт мөлшері бойынша

• тергеуге қатысатын тергеушілердің саны бойынша.

Криминалистикалық әдістеменің арнайы мәселелеріне (міндеттеріне) келесілерді жатқызуға болады:

• кылмыс пен кылмыстылықтың криминалистикалық бағытын (позициясын) зерттеу;

• кылмыстардың әр түрлі топтары мен түрлерін тергеу жолымен ашу және алдын алудың нәтижелі тәжірибесін зерттеу мен талдап корыту;

• жасалған қылмыстық жауаптылық әрекеттері бойынша тергеуді ұйымдастыру мен жүзеге асырудың жалпы заңдылықтарын анықтау;

• тергеуді ұйымдастыруды жүзеге асыру, сонымен қатар қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын алдын алудағы ғылыми негізделген әдістемелік ұсыныстар қүрастыру.

Криминалистикалык әдістеменің қайнар көздеріне:

• қылмыс қүрамының белгілерін, сонымен қатар кылмыстық істер бойынша тергеу барысындағы дәлелдеу пәні мен шектерін анықтайтын кылмыстық және қылмыстық іс жүргізу зандарының нормалары;

• криминалистиканың, криминалистикалық техниканың, криминалистикалық тактиканың жалпы теориясының ережелері, криминалистикалық-ұйымдастырушылық ережелері;

• қылмыстарды ашу, тергеу және алдын алу тәжірибесі;

• қылмыстарды тергеу кезінде пайдаланылатын басқа да ғылымдардың жекеленген ережелері жатады.

2. Барлық қылмыстарға тән жалпы (ортақ) белгілердің болуы, оларды тергеу әдістемесінде жалпы зандылықтардың болуынан көрініс табады. Сондықтан да қылмыстардың әрбір түрлері мен топтарын тергеу кезінде олар нақты әдістеменің ерекшеліктеріне қарамастан жалпы қағида талаптарына сәйкес келуі тиіс. Қағида деп — белгілі бір ғылыми теорияда басшылыққа алатын негізгі идеяларды айтамыз. Криминалистикалық әдістеменің қағидасы — қылмыстық жауаптылыққа тартылатын әрекеттерді тергеуді жүзеге асыратын және де ұйымдастыратын ережелердің жиынтығы.

Криминалистикалық әдістеменің қағидалары: жалпы, жеке, арнайы - деп үш топка бөліп карастырылады.

Жалпыға - кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің заңдылықтарын сақтау; теория мен тәжірибенің біртұтастығы; қылмыстық әрекеттердің жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің мақсаттылығы; олардың тергеудегі тәуелсіздігі; мамандандырылуы жатады.

Жеке қағидаларға - қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелерінің: ғылымилығы, тиімділігі және кұрылымдылық біртұтастығы; олардың жоспарлық негізі мен кезеңділігі, ситуациясы, көп қырлылығы және нақтылығы жатады.

Арнайы қағидалар — көп дәрежелі, олар мазмұны бойынша әр түрлі және кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелерінің негізгі бастауларынан тұрады.

3. Қылмыстардың әрбір жеке түрлері бойынша анықтауға жататын мән-жайлар шеңбері Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес баптарымен анықталады.

Заң нормалары мен тергеу тәжірибелерін басшылыкка ала отырып, криминалистикалық әдістеме тергеушіге қылмыстардың әрбір түрі немесе тобы бойынша анықтауға жататын мән-жайлардың қатарын нақтырақ анықтауға мүмкіндік беретін ұсыныстарды өндеп жетілдіреді. Анықтауға жататын мән-жайлар Қылмыстық іс жүргізу кодексінің сәйкес баптарының диспозициясы мен қылмыстық процестегі дәлелдеу пәні элементтерінің механикалық үйлесімділігі ғана емес екендігін нақты ескертіп өткеніміз жөн. Аталған санаттар кылмыстық іс жүргізу және кылмыстық құкық ғылым салаларына жатады, криминалистика ғылымымен толықтырылады, өнделеді, жетілдіріледі және де соның негізінде жаңа сапаға ие болады.

Қылмыстардың жекеленген түрлерін тергеу әдістемесінің құрылымы мен мазмұны.

Қылмыстардың нақты бір түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің типтік құрылымына сәйкес жеке әдістемеден келесілер көрініс табуы қажет:

• нақты қылмыс түрін (тобын) тергеу кезінде аныктауға жататын жағдайлар;

• нақты бір қылмыс түрінің криминалистикалық сипаттамасы;

•қылмыстық істі қозғау және берілген санаттағы іс бойынша тергеудің алғашкы кезенін жоспарлау ерекшеліктері;

• тергеудің әрбір кезеңіндегі туындайтын типтік ситуацияларына, сондай-ақ тергеушінің әрекетінің тактикалық және ұйымдастыру мен басқа да шараларының ерекшеліктеріне байланысты тәртіп ережелері (бағдарламасы, алгоритмі);

•берілген сипаттағы істер бойынша арнайы білімдерді қолдану ерекшеліктері;

• қоғамның көмегін пайдалану ерекшелігі;

•қылмыстың берілген түрін тергеу кезінде тергеушінің анықтау аппараттарымен өзара байланысын ұйымдастыру;

• сәйкес санаттағы істі тергеуге байланысты материалдары бойынша тексеріс жұмыстарын ұйымдастыру.

Жеке әдістеменің бұл құрылымы криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелерінін құрылымы сиякты типтік болып табылады; бұған осы және басқа да анықтаулар жатады. Жеке әдістеме толық деңгейде өнделіп жетілдірілген деуге болады, ол қазіргі криминалистика тарауларының барлық талаптарына жауап береді және оның ары қарай дамуының базасын құрайды.

Тергеу әдістемесінің мазмұнына кіретін негізгі дәрежелерге - кылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы, типтік тергеу ситуациясы, тергеу кезеңдері, арнайы білім жатады.

Тергеу ситуациясы - тергеудің белгілі бір кезеңінде қолданылатын тергеушінің қолындағы тергеу ісіне маңызды ақпараттар (дәлелдемелер, сондай-ақ процессуальдық емес жолмен алынған мәліметтер).

Тергеу ситуациясының мазмұны келесілерден тұрады: іс бойынша жиналған дәлелдемелерден; тергеу үшін маңызды басқа да ақпараттардан; алынған ақпараттардың қайнар көзі туралы мәліметтерді алудан.

Бұл фактілі мәліметтер жиынтығы өз кезегінде тергеліп отырған оқиғаның нақты кезеңінін бейнесін толық әрі обьективті түрде сипаттайды және тергеуші оны бағалай отырып езінің кейінгі жүргізетін тергеу әрекетін анықтауға мүмкіндік береді.

Тергеу ситуациясының сипатын анықтаған кезде міндетті түрде алдымен объективтік негізі бар факторларға сүйену кажет. Тергеуші бағалайтын факторлар мен ситуацияларды тұтас қарастырғанда әр түрлі бағалауы мүмкін (ол жағдайдың шын мәніне сәйкес, дұрыс және толық бағалауы немесе субъективті қателесуі мүмкін); әр түрлі лауазымды тұлғалар (мысалы: тергеуші мен тергеу бөлімінің бастығы немесе прокурор) тергеу барысы мен нәтижесін әр түрлі бағалаулары мүмкін, бірақ одан тергеу ситуациясы өзгермейді. Іс бойынша анықталған мәліметтер мен тергеу барысында жиналған нақты жағдайлар - тергеушінің немесе басқа да лауазымды түлғалардың оларды қалай бағалауына қарамастан өзгермейді. Қандай да болмасын бір құбылысты бағалауда, оның сипатын анықтау мен даму көрінісі бұл құбылыс мазмұнына кіре алмайды.

Әрине, тергеуші тергеу барысын үздіксіз талдай отырып өз жұмысын бағалайды, соның негізінде жоспарын өзгертіп, көзделген (белгіленген) тергеу әрекеттерінің тактикасын түзетеді.

Бұл мәселеге байланысты профессор Р.С. Белкиннің көзқарасына ерекше тоқталып өткеніміз жөн. Ол тергеу ситуациясына: «тергеу ситуациясы» - бұл нақты тергеу жүргізіліп жатқан кездегі мән-жайлардың жиынтығы, яғни дәлелдеу процесі жүргізіліп жатқан кездегі мән-жай — деп түсінік береді. Сонымен тергеу ситуациясынын мағынасы кең - оған тергеу барысы мен нәтижесіне әсер ететін барлық жағдайлар кіреді.

Осыған сәйкес тергеу ситуациясының компоненттері анықталады. Олардың қатарына төмендегілер жатады:

• психологиялық сипаттағы компоненттер: тергеуші мен оған қарсылас тұлғаның арасындағы даудың нәтижесі, іс бойынша тергеушінің, тұлғалардың психологиялық қасиеттерінің көрінісі және т.б.;

• акпараттық сипаттағы компоненттер: тергеушінің (қылмыстың жасалу жағдайы, іздестірудегі объектінің жасырылған орны және т.б. жөнінде) мәліметтендірілуі; тергеушіге қарсы ұстанымдағы және іске қатысты өзге де тұлғалардың (мысалы: табылған және табылмаған дәлелдемелер жөнінде тергеушінің және куәлердің хабардар екендігі жөнінде, тергеліп отырған іске байланысты тергеушінің пікірі жөнінде және т.б.) мәліметтендірілуі;

• процессуальдық және тактикалық сипаттағы компоненттер: іс бойынша өндірістің жағдайы, дәлелдемелер және олардың қайнар көздері, бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі, қылмыстық іске катысты түлғаларды бір-бірінен бөліп, оқшаулау (изоляциялау), нақты бір тергеу әрекеттерін жүргізу және т.б.;

• материалды және ұйымдастырылған-техникалық сипаттағы компоненттер: кезекші белім мен жедел-тергеу тобының арасындағы қатынастың болуы; ішкі істер органдарының тіркеу аппараттары аркылы ақпарат жеткізуші құралдардың болуы және т.б.

Бұл пайымдау, бір қарағанда өте дәлелді болып көрінеді. Шынында тергеушінің психологиялық жағдайы, оның білімділік дәрежесі, тәжірибесі және т.б. жағдайлар тергеу барысына әсерін тигізетіндіктен олар тергеу ситуациясына кіруі тиіс.

Тергеу ситуациясы мәселелерін өңдеу келесідей тәжірибелік мақсатты -белгілі бір кылмыстың түрі мен тобын тергеу кезінде жинақталған типтік ситуацияларын анықтауды және соның негізінде жасалған қылмыска сәйкес тергеу әдістемесі бойынша ұсыныстар жиынтығын өндеп жетілдіруді көздейді. Тергеу ситуациясының түсінігі мен мазмұны осы мәселелерге жауап беруі шарт. Берілген криминалистикалық категорияның түсінігі мен мазмүнынан тергеу ситуациясын типтендіру мүмкіндігі көрініс табуы тиіс. Егер де барлық компоненттерін косатын болсақ, ситуацияны типтендіру мүмкін емес.

Тергеу ситуациясын әр түрлі негіздер бойынша топтастыруға болады. Барынша тергеуге тиімді топтастыруларға мыналар жатады: типтік және нақты ситуациялар; іс бойынша тергеу барысында жалпы жинақталған және жеке тергеу әрекеттерін жүргізу кезіндегі ситуациялар; қайшылықты және қайшылықсыз ситуациялар.

Типтік ситуациялар - белгілі бір қылмыс түрін немесе тобын тергеудің нақты бір кезеңіндегі жинақталған ақпараттар көлемі мен мазмұнына тән ситуациялар. Ұрлық және басқа да қылмыстарды тергеудін, алғашкы кезеңіне келесідей үш типтік ситуациялар тән:

• қылмыскер қылмыс жасау үстінде ұсталды;

•қылмыскер үсталмады, бірақ оған іздестіру әрекетін жүргізуді үйымдастыруға мүмкіндік беретіндей, ол жайында белгілі бір ақпараттар бар;

•қылмыскер ұсталмады және ол жөнінде ешқандай мәлі-меттер жоқ (мысалы: қалтадан үрлаған кезде).

Ал зорлау қылмыстарын тергеудің алғашқы кезеңіне мынан-дай 2 типтік ситуациялар тән болуві мүмкін:

• жәбірленуші қылмыскерді біледі және оны іздестіруге мүмкіндік беретіндей мәліметтер бере алады;

• жәбірленуші қылмыскерді танымайды және ол жөнінде ешқандай деректер бере алмайды (егер жәбірленушіні зорлау тосыннан (кенеттен) болып, ол қылмыскерді дүрыстап көре ал-маған жағдайда) және т.б.

Нақты ситуацияларга - белгілі бір қылмыстық істі тергеу кезіндегі жинақталған ситуациялар жатады. Олар типтік ситуацияға сәйкес келуі де, келмеуі де мүмкін.

Қылмыстық істі тергеу кезінде толық жинакталған ситуациялар барлық жағдайда да қайшылықты болып табылады. Ал жеке тергеу әрекетін жүргізу барысында жинақталған ситуациялар қайшылықты немесе қайшылықсыз да болуы мүмкін.

Қылмысты тергеу кезеңдері. Үзақ жылдық тәжірибе негізіне сүйене отырып криминалистер тергеу кезеңін алғашқы және кейінгі деп екі кезеңге бөліп қарастырады.

Тергеудің алғашқы кезеңівде тергеуші төмендегідей негізгі мәселелерді шешіп алуы қажет:

• қылмыстық істі қозғауға байланысты шешім қабылдау кезіндегі мәліметтер негізінде қылмыстық оқиға туралы жасалған жалпы типтік болжауларды тексеру;

• зерттеуге жататын деректерді анықтау;

• жоғалып немесе жойылып кетуі мүмкін дәлелдемелерді кейінге калдырмай жинау және бекіту; қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды іздестіру және ұстау үшін қажетті шараларды дер кезінде қолдану;

• қылмыспен келтірілген залалдардың орнын толтыруға байланысты жедел шаралар қабылдау;

• кылмыстың жасалуына мүмкіндік туғызған мән-жайларды анықтауға байланысты жұмыстарды жүзеге асыру.

Тергеудің кейінгі кезеңінде істің барлық мән-жайларын толық анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинау, тексеру және бағалауға байланысты жүргізілетін жүмыс әрі қарай жалғастырылады.

4. Қылмыстарды тергеудің жекелеген әдістемесі олардың криминалистикалық сипаттамасымен тығыз байланысты. Көптеген ғылыми макалаларда, Қазақстан Республикасының және жақын шетелдердегі қорғалған кандидаттық және докторлық диссертацияларда криминалистер аталған түсініктерге байланысты өздерінің пікірлерін дұрыс деп есептейді.

Алғаш рет «криминалистикалық сипаттама» түсінігін Ленинград мемлекеттік университетінің профессоры П.И. Люблинский 1927 жылы ұсынды. Ол криминалистикалық сипаттаманы криминалистикамен қатар, сот медицинасы, криминалдык-психологиядан құралатын ілім ретінде қарастырды. Осылардың негізінде қандай да бір оқиғаның криминалистикалық сипаттамасы калыптасуы қажет. Ол үшін П.И. Люблинский «не, қайда, қашан, кім, кімнін. көмегімен, неге, қандай әдіспен» деген классикалық рим формуласын қолданды.

Осы кезден бастап, кеңестік криминалист ғалымдар тергеу тәжірибесін зерттей және жалпылай отырып, жекелеген кылмыс түрлеріне тән белгілер мен бірқатар заңдылықтарды анықтады.

Жылы В.А. Сергеев криминалистикалық өзгешелірері бар кылмыстардың ерекшелігін криминалистикалық сипатта-ма деп атауды ұсынып, бұл түсініктің күрделі құрылымға ие екендігін атап көрсетгі.

1967 жылы А. Н. Колесниченко барлық қылмыстарға кри-миналистикалық маңызы бар жалпы белгілер тән екендігін айт-ты. Профессор С.П. Митричев қылмыстарды зерттеу кезінде криминалистикалық маңызы бар типтік белгілерге назар ауда-ру қажет деп есептеді. Аталған зерттеулердің әркайсысы қыл-мыстардың криминалистикалық сипаттамасының элементтерін өз тұрғысынан бөліп көрсетті.

1974 жылы Мәскеу Мемлекеттік университетінің заң факультеті үйымдастырған криминалистика кафедра меңгеру-шілерінің Бүкілодақтық семинары болып өтті. Аталған семи-нарда барлық қатысушыларға жекеленген қылмыс түрлерінің криминалистикалық сипатгамасын оқып зерттеу, совдай-ақ оны тергеу әдістемесінің қүрамдас бөлігі ретінде қарау және кри-миналистиканы оқу бағдарламасына енгізу үсыныдды. Қылмыс-тардың криминалистикалық сипа^ггтамасы — криминалистика-дағы жеке теориялық ілім болып табылатындығын атап өткен жөн.

Барлық криминалистер криминалистикалық сипаттаманы кылмыстың ақпараттық үлгісі (моделі) және кылмыстардың белгілерінің жүйесі ретінде қарастырады. Мамандардың пікір-лері бойынша, криминалистикалықсипаттаманыңтәжірибелік маңызы — оның ғылыми негізделген нүсқауларды жасауға, тергеушінің дұрыс бағытталған қызметін калыптастыруға, тер-геудің неғұрлым объективті жоддарын, әдіс-тәсіддерін тандауға, сондай-ақ жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізудің тактикасын аныктауға мүмкіндік беретіндігінде.

Криминалистикалык сипаттама түсінігінің күрделілігін бар-лық криминалистер мойындады. Сондықтан, криминалистика-лық сипаттама кандай элементтерден тұратындығына келетін болсақ, ол элементтердің саны жөнінде бірыңғай ойлар қалып-таспаған. Криминалистикалык сипаттама түсінігі мазмұнының күрделілігін оңай дәлелдеуге болады, бірақ оның құрамына қан-дай элементтерді енгізу туралы осы уақытқа дейін біртұтас көз-қарас айтылмаған. Криминалистикалық сипаттама түсінігінің

кдлыптасуынын алғашкы кезеңіне кейбір авторлар оның кдта-рына қылмыстың кылмыстық-кұқықтык, процессуальдық сипаттамаларын енгізеді. Атап айтсак, И.А. Возгрин кримина-листикалық сипаттама осы екі сипаттамадан қүралу кажетгігін ерекше атап көрсеткен. Дегенмен де, кейінірек ол өз көзқара-сын өзгертіп, төмендегілерді криминалистикалык сипаттама элементтері қатарынан шығарып тастады:

1) бастапқы акпараттың сипаттамасын;

2) қылмыстық қол сұғушылықгың пәні туралы мәліметтерді;

3) қылмысқадайындалу, орындау, оның ізін жасыру әдістері мен олардың қылмыстық әрекеттерінің зардабы жөніндегі мәліметтерді;

4) қылмыскер мен жәбірленушінің түлғалық ерекшеліктері туралы мәліметтерді;

5) кылмыстьщ неғұрлым кеңінен тараған ниет-себептері туралы жалпылама мәліметтерді.

Р.С. Белкиннін, И.Ф. Пантелеевтің, А.Ф. Савкиннің пікір-лері бойынша, түрлік криминалистикалык. сипаттаманы қалып-тастыру кезінде қылмыстық-қүқықтық сипаттаманы ескеру қажет деп санайды. Бірақ бүл қылмыстық-қүқықтық сипатта-маны криминалистикалык сипаттаманың қүрылымына енгізудің негізі болып табылмайды. Осы пікірді профессор Г.А.Мозго-вых та ұстанады. Оның ойы бойынша, дәлелдеу пәні туралы мәселеге де кеңіл аудару қажет. Бұрынырак криминалистика-лық сипаттама туралы ілім қалыптаспай түрып, жеке әдістемеге дәлелденуге жататын мән-жайларды енгізу дұрыс деп есепте-ген. Қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасын жеке әдістемеге енгізгеннен кейін дәлелдеу пәні арқылы кримина-листикалық маңызы бар белгілерді айкындаудың қажеттілігі жойылды.

И.Ф. Пантелеев, А.Ф. Савкиндер өз еңбектерінде: «дәлел-деу пәні мен түрлік криминалистикалық сипаттама - әр түрлі гүсініктер» деп ете орынды көрсеткен. Дәлелдеу пәнініңтүсінігі сот дәлелдемелер теориясына тән және ол дәлелденуге жата-гын маңызды мән-жайлардың кажетті жиынтығын көрсетеді. Дәлелдеу пәні мен криминалистикалык сипаттама арасында доледдеу теориясы мен қылмыс туралы ілім арасындағыдай бай-паныс бар.

Қазіргі уақытқа дейін криминалистикалық сипатгама эле-мснттерінің саны туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Бірақ типтік

криминалистикалық сипаттамада мынадай элементтерді бөліп көрсетуге болады:,•}

— қылмыс жасау тәсілі; ■ і

— қылмыстық қол сұғушылықтын пәні;»і

— қылмыскер мен жәбірленушінің ерекшеліктері;; 2

— қылмыс механизмі. і 5 Криминалистикалық сипаттаманың осы және өзге элемент-

тері түрлік криминалистикалык сипаттамада неғұрлым жан-жақты карастырылса, соғұрлым бұл түсінік тәжірибеде үлкен бағаға ие болады.

Криминалистикалық сипаттама — қылмыстарды табу, тер-геу және аддын алудың тиімді әдіс-тәсілдерін дұрыс анықтауға ықпал ететін қылмыс туралы мәліметтердің жүйесі болып та-былады.

Криминалистикалық сипаттаманың мазмұнына белгілі бір категориядағы кылмыстарды жасаудьщ элементтері, осы элементтердің арасындағы криминалистикалык маңызы бар байланыстар туралы мәліметтер жатқызылады. Криминалисти-калық сипаттаманың ақпараттык негізін тергеу тәжірибесін зерттеу нәтижелері құрайды.

Криминалистикалық сипаттама туралы ілім — криминалис-тикалык әдістеменің күрамдас бөлігі болып табылады. Крими-налистикалық сипаттаманың жалпы ережелері — криминалис-тикалық әдістеменің жалпы теориялық бөлімінің маңызды жағы. Ал жекеленген қылмыс түрлерінің криминалистикалық сипат-тамасы осы қылмыстарды тергеудің криминалистикалык әдісте-мелерінің қүрылымдық элементі.

Қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы туралы ілімді кдлыптастыру — криминалистика ғылымының дамуына да, тергеу тәжірибесінін одан әрі жетіддірілуіне де ықпал етеді.

Криминалистикалык сипаттаманы тәжірибелік қолданудың негізгі бағыттары: \

— қылмысты ашу, болжаулар жасау: г

— қылмыскер тұлғасы туралы болжау жасау;

— кылмыс туралы ақпараттың мүмкін болатын шеңберін дүрыс анықтау үшін із қалдыру механизмі туралы мәліметтерді табу жөнівдегі жүмыстарды қолдану;

— тергеушінің тергеу әрекеттерін (сезіктіден, айыпталушы-дан, жәбірленушіден жауап алу және т.б.) жүргізу кезінде так-тикалық әдіс-тәсілдерін анықтау үшін;»

- тиімді және дүрыс тактикалык шешім қабылдау үшін. Әрі қарай, криминалистикалык, сипаттама тергеу

әдістемесінің барлық мазмұнына енгізіледі және кдндай да бір жеке тергеу ұсыныстарын негіздеу үшін қолданылады деп ой-лауға барлык негіз бар.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: