Главная

Популярная публикация

Научная публикация

Случайная публикация

Обратная связь

ТОР 5 статей:

Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия

Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века

Ценовые и неценовые факторы

Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка

Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы

КАТЕГОРИИ:






Адам популяцияларының ерекшеліктері.




Адам популяциясы - бұл салыстырмалы түрде бейімделген аймақта тұратын,белгілі бір тілде сөйлейтін және этникалық бірлік төзетін (ұлт,тайпа,мәдени қоғамдар)адамдардың бірлестігі.

Ежелгі адамдардың популяциясы бір-бірімен генетикалық оқшауланған.Олар жануарлар популяциясына ұқсайды.Цивилизацияның дамуы нәтижесінде адамдар арасындағы байланыстар кеңейді.Бұл популяцияның арасындағы шекаралардың жойылуына әкелді.Қазір генетикалық оқшауланған популяциялар планетамыздың цивилизациядан қалып қойған аймақтарында, сондай-ақ, діни немесе ұлттық белгілері бойынша бейімделген аймақтарда сақталып қалған.

Қазіргі адамзат құрамына әртүрлі шаруашылық-мәдени типті адамдардың бірлестігінен тұратын популяциялардан тұрады.Бір типтің бірлестігі брдей табиғи жағдайда тұратын,бірдей әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде тұратын және шығу тегі бойынша әртүрлі халықтарға тән ұқсас шаруашылық әрекеттер кешені мен мәдениетінің ерекшеліктерімен сипатталады.

Қазіргі таңда туу уақыты бойынша әртүрлі адамдар бірлестігінің шаруашылық-мәдени типтері тіршілік етуде:жинақтау,аң аулау,балық шаруашылығы басым тип;егін және мал шаруашылығымен айналысатын тип,егіншілігі және мал шаруашылығы жоғары дамыған өнеркәсіптік өндірістік тип.Бірлестіктің шаруашылық-мәдени типтерімен адамның өмір сүру ерекшелігі мен денсаулық жағдайы тығыз байланысты.

Адам популяциясының динамикасы. Алғашқы адамдар аң аулаушы сақ тайпа болып тұрады.Олардың мекендері үлкен емес ұзақ болмады,себебі тағам ресурстарының азаюына байланысты адамдар басқа орындарға көшулеріне тура келді.Мұндай алғашқы қауымдық аңшылар табиғат экожүйесіндегі басқа да консументтерді елестетті.Тек жабайы табиғаттың ресурстарын пайдалана отырып қана адамдар 1 адамға 3 квадрат километрден кем болмайтын тығыздықта өздерінің тіршілгін ұстап тұра алады.Осының салдарынан ұзақ уақыт бойы адамдар сандылығы өзгермеді деуге болады.

Одан әрі ортаның сыйымдылығыөскен сайын жоғарылап отырады.Бүкіл тіршілік ету тарихында адамдар саулығының еш жахандық жоғарылағаны мәлім.Бірінші рет ол плейстеционның соңында (шамамен 50 мың жыл бұрын) ірі жануарларға аңшылықты меңгерумен байланысты және шамамен бүкіл жер шары бойынша жылдам орын тебуге байланысты болды.Екінші жоғарылау ашылғаннан кейін шамамен 10 мың жыл бұрын халық саны 20-30 есе көбейгенде үшінші рет адам саны үш жүз жылдайбұрын басталған өзіндік революцияға байланысты болды.Адам санының көбею процесі экспоненциалды тәулікпен өтуде.Егер адамзаттың бірінші милрд-қа сандылығы,өзі пайда болғаннан млн.жыл өткен соң жетсе,екінші млрд жүз жылда,үшінші -10,төртінші-15,бесінші-10,алтыншы-4 жылда жетті.Жер тұрғындар санының өсуінің жалғасуының басты себебі қазіргі таңда дамушы елдер өлім санының балалар өлімінің төмендеуімен,әсіресе жоғары туушылықтың динамикасын сақтауға байланысты.

Тұр популяциясы санының оның биогенетикалық потенциалы мен орта көлеміне тәуелділігін көрсететін популяциялық экология заңынан популяция тығыздығының жоғарылауымен орта кедергісінің артатындығы көрінеді.Азық-түлік алуға кететін шығындардың өсуі дәл қазіргі уақытта адамзат алдында тұрған ақиқат:энергияны пайдалану жылына 5 %-ке өседі, судың шығыны 7 % ал улы заттардың 10 %.Орта кедергісінің өсуін жүзеге асыру басқа да көптеген жолдары бар, сонымен қатар экожүйелердің биотикалық компонентінің өзгерістерімен және адам организмінің биологиялық функцияларының бұзылуымен байланысты себептер де бар.Мысалы,соңғы онжылдықтарда адамның және қауіпті ауруларының пайда болуы (СПИД,африкалық геморрагиялық лихорадка,протозойлы этиологиялы минингоэнцефалиттер,атипті пневмония және т.б.) иммунологиялық және психикалық статустың жиі кездесуі орта кедергісінің жоғарылауының нәтижесі болып табылады.Әртүрлі организмдердің биосфера өнімдерін пайдалану заңдылықтарын зерттеу нәтижесінде қазіргі уақытта Жердегі адам санының демографиялық коллапска әкелетін шамаға жеткені анықталған.Шынында,егер барлық омыртқалы жануарладың биосферадағы тұтыну мөлшері оның өнімінің шамамен 1%.Құраса,онда адамның тұтыну мөлшері одан да аз болуы керек.Ал қазіргі таңда ол биосфера өнімінің шамамен 8 % пайдаланады.Яғни,экологиялық тепе-теңдікті бұзып,шектен шығып кетті.

Болашақта тұрғындардың мәселелері жайындағы сұрақтар бойынша бірнеше концепциялар бар. Демографиялық максимализм концепцияларына сай демографиялық мәселелер қарастырылған.Бұл концепцияға популяционолизм теорияларына сәйкес тұрғындар санының өсуін қалайда қолдап,оның көбейгені жақсы.Популяционолизм дамыған мемлекеттер қатарына ерекше таралған,бірінші кезекте Африка мемлекеттерінде.

Демографиялық утопизм концепциясы жербеткідегі тұрғындар мәселелерін ғарышты адамдармен толтыру және ғарыштың шаруашылықты дамыту жолмен шешуді қарастыруда.Утопиялыққа жақын тұрғындар тамақтанудың мәселелерін шешу синтетикалық азық-түліктерді өңдеу көмегімен, сонымен қатар мұхитты энергия көзі және өндіріс ретінде пайдалану.

Демографиялық фатализм концепциясы кеңінен таралған,оған сәйкес барлық демографиялық мәселелер өзінен-өзі жойылады,адамзат реттеуші жүйе,өзін-өзі басқара алады.

Демографиялық биологизм теориясы,өткен жүз жылдықтың 20 жылдарында логарифімдік қисық өсуінің заңына тұрғындар санының динамикасына бағынуы осыдан шығады:басқа кезеңінде өсу темпі жоғарлайды,адам кейін кейбір критериялық нүктеге жеткенде азая бастайды.Бірақ өткен жылдар бұндай әлеуметтік процесстердің биологизациясын дамымағандығын көрсетті..Биологизм Мальтус теориясына және оның кезектіліктеріне сай тұрғындар өсуі өзгермейтін табиғат заңына бағынады,олар жылына инстинктісімен детермирленген.Томас Мальтус 1798 жылы геометриялық прогресс бойынша өскенін көрсетті,ал өсуге қажеттілік арифметикалық және осы негізде ұсталды,болашақта адамзаттық тұрғындар жанын салуын азаюына әкеледі.Мальтустың пікірі арифметикалық прогрессияда қателік болған екен:ешбір жерде бұл прогрессия заңына өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өндіріс жатпаған.

Қоғамның дамуына негізгі фактор болып ғалымдар ойынша тұрғындардың санының өсуі табылады,ол себебі экономикалық бір түрінен басқа түріне ауысуы.Мұндай көзқарастарда демографиялық детерминизм ретінде квалификациялауға болады,оған екі бағыт кіреді,оның біреуі тұрғындар өсуін әлеуметтік прогрессті анықтаушы факторы ретінде қарастырса,екіншісі керісінше тұрғындар санының өсуін қоғамдық дамудың негізгі тежеуін көрсетеді дейді.

Финализмді ұстанушылардың пікірі бойынша болашақта табиғи ресурстар жойылып,ол адамзаттың құтыла алмас өліміне әкеледі.Жалпы айтқанда барлық үш теория да шетелде 70-жылдар әдебиетінде кеңінен таралды,бұл жетілген бір нұсқасы болып келеді.Финалистикалық концепцияның таңымал теоретиктерінің санына «День страшного суда» кітабының авторы Г.Тейлорды жатқызуға болады.Оның бұл әдебиеттерінде ХХ-ХХI ғасырдың шет елдерде ғалымдарды қалыптастыруда, ресурстардың бітуінде және сыртқы ортаның улануында адамзаттың жойылуын болжайды.

Демографиялық жарылыс және оған байланысты мәселелер жайында түсінік.Неолит дәуірінің басындағы б.э.д. 6-7 мың жылда жер бетінде 10млн.астам адам болған.Жаңа эраның басында ғаламшар тұрғындарының саны 25 млн жуық болған.Әлем тұрғындарының саны 2 есеге жоғарылауы үшін 1,5 мыңжылдықтан аса уақыт кетті.Келесі екі еселену үшін екі жүзжылдық,ал ХIХ ғасырдың басында жер бетіндегі адамдар саны 1 млрд жетті.Жаңалай екі еселенуде 120-130 жыл уақыт кетті.Екі милиардтың соңғы откен жүз жылдықтың 20 жылдарында,және соңғы 50 жылда әлем тұрғындарының саны 4 млрд жетті.Жер бетіндегі адамдар саны 1980 жылы 4,5 млрд адамды құрады.Мамандардың есептеуінше,қазіргі уақытта ғаламшар тұрғындарының саны минутына 172 адамға,күніне 250мың,ал жылына 90млн адамға көбейеді.Тұрғындардың санының жоғарлауының жылдамдығы ХХ ғасырда ерекше көрініп,демографиялық жарылыс деп аталды.Оған кіретін мемлекеттер:СССР,Еуропа елдері,АҚШ,Канада,Жапония,Аргентина,Уругвай,Чили,Австралия,Жаңа Зеландия дамушы елдерге-қалған барлық мемлекеттер жатады.

ХIХ ғасырда тұрғындар санының өсуінің жоғарлауын бірінші кезекте Шығыс Еуропа көрсетті.Мұнда бұл кезеңде демографиялық жарылыс болды,онда әлемдік демографиялық динамика бойынша локальді мағынамен шектелгенін байқатты.ХIХ ғасырдың ортасында тұрғындардың 15-20 пайызы құрады және өзінің өсуінде жылына 1 пайызға жоғарлап отырды.

Демографиялық жарылыс демографиялық көтеріліспен тығыз байланысты,ол екі қарама-қарсы процесстердің бірігуімен:туу мен өлім көрсеткіштері демографиялық көрсеткіштердің негізгі жаңа заңдары енгізумен аяқталды.Тұрғындардың интенсивті түрде ауысуы Шығыс Европалық кейбір мемлекеттері барлық әлемді қамтып алды.

Экология ұйымдастырудың әртүрлі деңгейінде биологиялық жүйелерді зерттеуде қолданылатын әртүрлі әдістерді кеңінен қолданады.Экологиялық заңдылықтар популяциялық және тірлік деңгейде зерттеледі.Осыған байланысты экологияның маңызды бөлімін-демэкологияны қарастыруға болады.Демэкологияның пәні популяцияның қоршаған ортамен ара-қатынасын,олардың құрылымы мен сандылық динамикасын,сондай-ақ әртүрлі популяция арасындағы қатынастардың өзара әрекеттесуін зерттейді.Популяцияның ортамен арақатынасының заңдылықтарын білмей бұл қатынастарды реттеу және адамның табиғатқа әсерінің салдарынан болжамдау мүмкін емес.

Популяция – белгілі территорияда ұзақ уақыт,бірнеше ұрпақтар бойы мекен ететін және бір-бірімен еркін буындасатын бір даралар түрінің жиынтығы.Еркін буындасуға байланысты-панмиксии-популяцияның біртұтас генофонды түзеді.Әртүрлі факторлардың әсерінің нәтижесінде әртүрлі популяциялар генетикалық түрде бір-бірінен ажыратылады.Әдетте популяция стация деп аталатын салыстырмалы біртипті экологиялық жағдайлармен сипатталатын территорияның бөлігін алып жатады.

Популяцияларда эволюциялық қайта құрылу процестері және организмнің қоршаған ортаға бейімделуі жүреді.Сондықтан,даралар емес,тек популяциялар ғана табиғи экожүйенің маңызды биологиялық элементі болып табылады.

Популяция,биологиялық бірлік ретінде мүшелердің кеңістіктік таралу ерекшеліктерімен,олардың жалпы сандылығы мен тығыздығымен (аудан бірлігіндегі даралар сонымен), сондай-ақ құрылымның тәртіптілігімен сипатталады.Популяция құрылымы бір-бірінен жынысы,жасы,өлшемі,генотипі және басқа да белгілері бойынша ерекшеленетін даралардың белгісін сандылық қатынасы түрінде көрінеді.

Популяцияның кеңістіктік орналасуы мүлде өзгеріп кетуі мүмкін.Популяция Ареал шамасында түр таралуының үш типі бар:біртекті,кездейсоқ,топтық.

Біркелкі таралу популяция даралары бір-бірімен кездесуден қашатын жағдайда немесе контакт нәтижесінде өлген жағдайда жүреді.Табиғатта мұндай таралу типі аз кездеседі.Мұндай таралудың мысалы ретінде африкалық жолбарыстар популяциясын қарастыруға болады.

Кездейсоқ таралу егер де бір организмнің болуы екіншісінің жағдайына ешқандай әсер етпейтін болса,бірақ та олардың популяция шамасындағы алатын орны бірдей болуы мүмкін.

Топтық таралу жиірек кездеседі.Ол популяцияның барлық мүшелерін белгілі учаскеге қызықтырған жағдайда туады.Таралудың бұл түрі жыртқыштардың кейбір түрінің популяцияда байқалады- адам ауруларын қоздырғыштар резервуарында.

Егер де иммиграция және эмиграция процестерін санамағанда популяцияның тығыздығы мен сандылық динамикасы ішкі факторлармен анықталады- сыртқы абиотикалық және биотикалық факторлары әсер ететін туушылық пен өлімділіктің қатынасы.

Идеалды жағдайда (максималды туушылық пен минималды өлімділікте)популяция сандылығының өсу жылдамдығы әрқашанда жақсы деп саналады,себебі бұл жағдайда көбеюге қабілетті ұрпақтарды көп береді.Қалыпты жағдайда,демек экологияда қандай да болсын жағымсыз әсер деп саналатын ортаның қарсыласуы болмаған жағдайда,популяция сандылығы экспоненциалды тәуелділікте жоғарылайды,ол популяцияның өзінде тұрақты жастық құрылым бекітіледі.Берілген қабілеттілік ортаның идеалды жағдайындағы популяция сандылығының экспоненциалды өсуі тек қана тірі организмдерге тән.

Идеалды жағдайында берілген популяцияның экспоненциалды өсуге қабілеттілігі барлық тірі организмдерге тән.

Туушылық пен өлімділік көрсеткіштері популяциядағы организмнің бастапқы сандылығына байланысты.Сондықтан популяция шамасы бойынша әртүрлі сандылықтың динамикасын салыстыруға ыңғайлы болуы үшін меншікті туушылық пен меншікті өлімділік көрсеткіштері қолданылады.Олар белгілі бір уақытта бір организмге шаққандағы жаңадан туылғандар мен өлген адамдардың санын көрсетеді.Меншікті туушылық пен меншікті өлімділік арасындағы көрсеткіштің айырмашылығы популяцияның сандылық өзгеруінің жылдамдығын көрсетеді.Белгілі бір уақытта бір организмге шаққандағы популяцияның сандылық өзгеруінің жылдамдығы биотикалық потенциал деп аталады.

Табиғи жағдайда популяция сандылығының өсуі біртіндеп тежелуде және ерте ме, кеш пе тоқталады.Себебі,популяция өскен сайын адамның қарсылауы жоғарылайды.Ол әр организмге тән әртүрлі себептерден жүруі мүмкін.

Қандай да популяция сандылығының өзгеру оның биотикалық потенциалы мен қоршаған ортаның қарсыласуы арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуының нәтижесі болып табылады.

Туушылық көрсеткішіне әсер ететін және популяцияның өзінің қасиеттерімен байланысты факторлардың ішінде репродуктивті потенциалдың маңызы зор.Бұл параметрдің шамасы өмір ұзақтығына кері пропорционал.Репродуктивті потенциал популяциядағы организмнің потенциалды көбею күшін көрсетеді.Осы себепті өмір сүруі ұзақ емес ұсақ организмдер ірілерге қарағанда репродуктивті потенциалының маңызы жоғары.Аталынған заңдылықты келесі мысалда көрсетуге болады.Әр екі күнде 10 есеге көбейіп отыратын микроорганизмдер популяциясында бір тәуліктегі репродуктивті потенциал 1,15 – ке тең (логарифмдік мағынада).Адам үшін бұл көрсеткіш жылына 0,002 – ге тең,адам популяциясы сандылығының еселенуі орташа 35 жылдан кейін жүреді.

Популяцияның репродуктивті мүмкіншіліктері жас құрамы әртүрлі болатын организмдер санының қатынасына да байланысты.Организмнің өмір сүру циклінде үш жастық кезеңді атап көрсетуге болады:репродуктивті алды,репродуктивті,және репродуктивтен кейінгі.Олардың әрқайсысының ішіндегі әртүрлі организмдердің салыстырмалы өмір сүру ұзақтығы әртүрлі.Популяцияда репродуктивті жастағы организмдер көп болған сайын меншікті туушылық көрсеткіштері жоғары болады.Көбіне популяция сандылығының динамикасы өлімділік көрсеткішімен анықталады.Меншікті өлімділік көрсеткіші жас құрамына байланысты болады.Бұл әр популяция үшін өмір сүру қисығын сызуға мүмкіндік береді.

Бірінші типті өте дөңес қисықты өлімділіктің басты факторы қартаю процессі болған жағдайда байқауға болады.Бұндай өмір сүру қисығы жәндіктерге,көптеген ірі малдарға және өмір сүру деңгейі жоғары қазіргі дамыған елдердегі адам популяцияларына тән.

Екінші типті сүйір қисықтар ерте жастағы өлімділік жоғары болатын популяцияға тең.Бұл қисық типі бала өлімі жоғары болатын дамып келе жатқан елдер тұрғындарының популяциясында байқалады.

Үшінші типті түзу сызықты өмір сүру қисығы организмнің өлу мүмкіншілілігі өмірінің барлық кезеңдерінде шамамен бірдей болатын популяцияларда байқалады.Бұл қисық тұщысулы гидраның популяциясына тән.

Өмір сүру қисығының сипаты жас пирамидасы түрінде көрсетілген популяцияның жастық құрылымын анықтайды.

Әр жастық кезеңге ұзындығы бір жастағы организмнің меншікті сандылығына байланысты болатын көлденең жолақ әр жастағы кезеңге сай болады.Ең кіші жастан бастап,бұл жолақтарды бірінің үстіне бірін қоя отырып,жастық пирамиданы құрастырады.Бұл пирамидаларды үш типке бөледі.

Негізі кең пирамидалар репродуктивті алды жастағы жас организмдері көп жылдам өсетін популяцияға сәйкес.Кейбір организмдерде (мысалы:жәндіктер) популяцияның бұл бөлігі негізгі өмірлік форма болып табылады.Бұндай жағдайда жастық пирамидалардың негізі өте кең болады.

Қоңырау тәрізді пирамида жасы бойынша біркелкі таралған тұрақты популяцияға тән.Репродуктивті жастағы организмдердің көп болуы мұндай популяциялардың толық жетілгендігін және олардың жылдам өсуінің дәлелі бола алады.

Негізгі тор пирамидалар кәрі организмдер жас организмнен басым болатын азайып келе жатқан популяцияға тән.

Сонымен,репродуктивті потенциал,өмір сүру қисығы және популяцияның жастық құрамы.Оның жағдайын бағалаудың маңызды экологиялық критериі болып табылады.Оны оқыту популяцияның сандылығының динамикасы мен келешекте оның жағдайының өзгеру мүмкіндігін болжамдауға мүмкіндік береді.






Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:

vikidalka.ru - 2015-2024 год. Все права принадлежат их авторам! Нарушение авторских прав | Нарушение персональных данных