Клеткааралық байланыстар. Олардың құрылыстары мен қызметтері.

Көпклеткалы жануарлар организмдерінің органдары мен ұлпаларының құрамындағы клеткалардың өзара байланысы клеткааралық байланыстар деп аталатын күрделі арнаулы құрылымдар құрайды.

Клеткаралық байланыстардың бірнеше түрлерін ажыратуға болады: жай клеткааралық байланыс (құлып және саусақ тәрізді байланыстар), десмосомалық, тығыз байланыстар, лента тәрізді десмосомалар, саңылау тәрізді байланыс.

^ Жай клеткалық байланыстар. Қабат құрайтын клеткалар ерекше құрылымдарды құрамастан өзара байланысады. Бұндағы клеткалардың байланысы жай байланыс арқылы қамтамасыз етіледі. Екі клетканың плазмалеммаларының арасында 15-20 нм клеткааралық кеңістік болады. Жай байланыстан басқа клеткаларды өзара байланыстырып бекітетін арнаулы құралдар болады. Ол «құлып» деп аталатын құрылым. Бұл әдісте бір клетканың плазмалық мембранасы екінші клетканың мембранасының ойысына сәйкес келетін өсінді құрайды. Құлып тәрізді немесе тісті байланыс эпителиальдық ұлпаларда көп кездеседі.

^ Тығыз байланыс. Екі көршілес клеткалардың плазмалық мембраналары мейлінше жақындап, бір-біріне жабысып, қалындығы 2-3 нм бір жалпы қабат құрайды. Байланыстың аймағы макромолекулалар мен иондарды өткізбейді. Тығыз байланыс ми капиллярларының эпителийлік клеткаларының арасында ми клеткаларына қаннан заттардың еркін диффузиялануына кедергі болып гемато-энцефальдық тосқауыл құрайды. Тығыз байланыс клетканың апикальдік жиегінде болады.

Десмосомалар - эпителийлік клеткалардың көбіне тән. Десмосома (грекше desmос — байланыс, sота — дене), ара қашықтыктары 30-50 мкм екі көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарының диаметрі 0,5 мкм-ден екі дөңгелек немесе сопақша участоктерінен түзілген (16-сурет). Мембрананың астында клетканың ішінде орналасқан тонофибриллалар бекитін тығыз пластинка болады. Клеткааралық кеңістікте кейде цементтеуші зат байқалады, Тонофибриллалар тірек қызметін атқарады. Көпшілік жағдайда жанасатын клеткалардың десмосомалары бір-біріне тығыз беттеспейді, арасында сұйық ағатын клеткааралық кеңістік болады. Электрондық микроскопта десмосома аймағы көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарында

Көршілес клеткалардың плазмалық мембранасындағы коннексондар бір-біріне дәл қарсы орналасып біртүтас жүйе құрайды. Коннексондар иондар мен төменгі молекулалы заттардың бірклеткадан екінші клеткаға өтетін клеткааралық каналдардың міндетін атқарады. Саңылау тәрізді байланыс арқылы белоктар мен нуклеин қышқылдары өте алмайды.

^ Синапстық байланыс (синапстар): Байланыстың бұл түрі нерв ұлпасына тән. Екі нейронның арасындажәне нейрор мен рецептор немесе эффектор арасында кездеседі. Нейрондар арасындағы бұл байланысты 1897 жылы Шеррингтон ашып, оны синапс депатаған. Бір элементтен екінші элементке қозуды немесе бөгеуді біржақты өткізуге мамандалған екі клетка байланысының участогі.

Плазмодесмалар. Клеткааралық байланыстың бұл типі өсімдіктерде кездеседі. Бұл құрылымды алғаш рет И. Н. Горожанкин (1881) жазған болатын. Плазмодесмалар көршілес екі клетканы байланыстыратын жіңішке түтік тәрізді цитоплазмалық каналдар. Осы каналдарды шектейтін мембрана көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарына ауысады. Плазмодесмалар клетканы бөліп тұратын клеткалық қабырғаны тесіп өтеді. Сонымен, кейбір өсімдік клеткаларында плазмодесмалар көршілес клеткалардың гиалоплазамасын байланыстырып тұрады. Плазмодесмалардың маңызы зор. Құрамында қоректік заттар, иондар және басқа қосылыстар бар ерітінділердің клеткааралық ағысын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге плазмодесма арқылы клеткаларға өсімдіктер вирустары да таралады.

16.Микротүтікшелердің мол.қ құрылымы,қызметі. Микротүтікшелер деген ұғымға сипаттама беріп кететін болсам (микротрубочки); (microtubuli, грек, micros —үсақ, tubuli — түтікше) — жасушаның цитоқаңқасын түзуге қатысатын құрылымдар. Микротүтікшелер жасушалардағы центросома центриольдерін, базальды денешікті, кірпікшелер мен талшықтарды жасауға қатысады. Олар клетканың митоздық бөлінуі кезінде центриольдер аралықтарындағы бөліну ұршығын түзеді. Микротүтікшелер тубулин протеинінен құралған және жасуша қанқасын (цитоқаңқаны) түзіп, оған тіректік қызмет атқарумен қатар, оның сыртқы пішінін де анықтайды. Микротүтікшелер мен микрофиламенттер жануарлар мен өсімдіктердің барлық клеткаларында байқалған. Микротүтікшелер нейроглияның, көздің тор қабығының, мезенхиманың, эндотелийдің, нерв, бұлшық ет, эпителий клеткаларында және секрет бөлуші клеткаларда болатыны анықталған. Микротүтікшелердің кең таралуына байланысты оларды барлық клеткалардың тұрақты компоненті деп қарастыруға болады. Бактериялар мен басқа прокариондарда болмайды.
Микротүтікшелер клетканың ішкі тірегін кұрайтын және оның пішінін, сақталуын қамтамасыз ететін цитоқаңқалық кұрылым болып есептелінеді. Сонымен бірге қозғалыс механизмінің бір бөлігі болып саналады - амеба тәрізді қозғалысқа, цитоплазманың қозғалысына, пиноцитоз бен фагоцитозға т.т. қатысады. Бөлінуші клеткаларда микротүтікшелер ұршық жіптерін де құрайды. Микротүтікшелердің қызметтерінің бірі клетка ішіндегі заттардың белгілі бағытта қозғалуын қамтамасыз ететін құрылымдарды құрастыру және клеткалардың өсу процесіне де қатысады. Микротүтікшелер центриольдар мен базальдық (негізгі) денешіктер сияқты арнаулы органоидтардың құрамына да кіреді. Микротүтікшелер кірпікшелер мен талшықгарды құраушы негізгі құрылымдық бірліктер. Түрлі клеткалардың микротүтікшелерінің ультрақұрылыстары ұқсас болып келеді, көбінесе 13 талшықтан (протофиламенттерден) тұратын сыртқы диаметрі 24 нм, қуысының ені 15 нм, қабырғасының қалыңдығы 5 нм глобулалық суббірліктерден тұратын қуыс цилиндр. Микротүтікшелер өздерінің химиялық құрамы жағынан да біртекті. Микротүтікшелерге белок мөлшерінің көп болуы тән. Негізгі белок компоненттері актин мен миозин және тубулиндер. Актин мен миозин алғаш рет бұлшық ет клеткаларында байқалған қимыл жүйесіне жауапты белоктар. Қазіргі кезде барлық клеткаларда болатыны анықталған. Жіңішке актиндік филаменттерді (жіптерді) «цитосүйектер», ал жуан миозин филаменттерін «цито бұлшық еттер» деп атайды. Осы аталған белоктардан басқа микротүтікшелердің құрамында молекулалық массасы жоғары қосымша белоктар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларының бірі қозғалу процесі кезінде энергияны тасымалдауға жауап беретін динеиндер.Микротүтікшелердің түзілу процесі өзін-өзі кұрастыру арқылы жүреді. Оған керек жағдайлар тубулиндердің, ГТФ, қосымша белоктардың, Мg⁺⁺ иондарының болуы мен Са⁺⁺ иондарының болмауы. Микротүтікшелер құрылысын жоғары қысыммен, төменгі темпе-ратурамен, Са⁺⁺ иондарымен, колхицин немесе басқа алкалоидтармен (винбластин, винкристин) б9зуға болады. Қыздырумен және ауыр сумен өндеу микротүтікшелердің кұрылуына себепші болады. Тірі клеткаларда микротүтікшелердің жаңадан түзілу процесі «микротүтікшелерді ұйымдастырушы орталықтарға» (МТҰО) байланысты. Бұл орталықтар центриольдар, базальдік денешіктер және митоздық хромосомалардың кинетохорлары. Микрофиламенттер, немесе микрожіптер, диаметрі 4-5 нм. - бұлшық ет клеткаларының протофибриллаларында болатын белок актинге ұқсас белоктық суббірліктерден тұрады. Бүлшық еттердің жиырылуы актин мен миозин жіптерінің өзара әрекеттесуінің нәтижесінде жүреді, ал бұған қажет энергияны АТФ қамтамасыз етеді.
Микротүтікшелер клетканың бүкіл цитоплазмасын тесіп өтеді. Әрбір микротүтікше диаметрі 20-30 нм іші қуыс цилиндр тәрізді. Олардың қабырғалары 6-8 нм. Микротүтікшелер қабырғасы спираль түрінде бірінің үстінде бірі бұралаңдаған 13 жіпше – протофиламенттерден құралған. Осындай әрбір жіпше тубулин ақуыздарының димерлерінен құралады. Әрбір димер a және b – тубулиннен түзілген. Тубулиндер синтезі түйіршікті эндоплазмалық тордың мембраналарында жүреді, ал спираль клетка орталығында жасалады.Көптеген микротүтікшелер центриольдерге қатысты радиальді бағытта болады. Осыдан барып олар цитоплазмаға тарайды. Олардың бір бөлігі плазмалемманың астында орналасады да, сол жерде микрофиламенттердің шоқтарымен бірге терминальды тор құруға қатысады. Микротүтікшелер өте мықты, олар цитоқаңқаның сүйеуші құрылымын құрайды. Микротүтікшелердің бір бөлігі жасушаға әсер етуші қысым және тарту күштеріне байланысты орналасады. Мысалы, бұл қасиетті сыртқы ортамен байланыстыратын эпителий ұлпаларынан байқауға болады. Микротүтікшелер клеткаішілік зат тасымалдауға қатысады. Микротүтікшелердің қабырғасына өздерінің бір ұшымен қысқа тізбек түзетін ақуыз молекулалары жалғасады, олар белгілі бір жағдайларда өздерінің кеңістіктегі конфигурацияларын өзгерте алады. Бейтарап жағдайда тізбек қабырға бетіне параллель орналасады. Бұл жағдайларда тізбектің бос ұшы гликокаликстегі бөлшектермен қосылыс түзулері мүмкін. Осындай бөлшектерді қосқаннан кейін ақуыз өз конфигурациясын өзгертіп, қабырғадан алшақтайды да өзімен бірге бөлшектерді ала кетеді, алшақтаған тізбек бөлшекті өзінің үстінде жатқан тізбекке, ол өзінен кейінге т.с.с. тасымалдайды. Микротүтікшелерде конфигурацияланатын сыртқы тізбектер бар болғандықтан, олар клеткаішілік белсенді тасымалдаудың негізгі ағыстарын түзеді. Микротүтікшелердің қабырғаларының құрылымдары әр түрлі әсер етулерден өзгерулері мүмкін. Бұл жағдайларда клеткаішілік тасымалдау бүлінеді.

17. Хроматиннің құрылысы және химиялық құрамы (6срак)

Хроматин - жасуша ядросының негізгі компоненті; оны интерфазалық ядродан немесе митотикалық хромосомадан бөліп алу айтарлықгай жеңіл. Ол үшін оның әлсіз иондық күші бар сулы ерітіндіде немесе жай деиоидалғаи суда ерітілген күйге көшетін қасиетін пайдаланылады, алайда бірден с.йық күйге емес, қоймалжың күйге ауысады. Мұндай препараттарды нағыз сұйық ерітіндіге айналдыру үшін сілку, араластыру және қосымша гомогенизация сияқты күшті механикалық эсерлерді кажет етеді. Осындай әсерлер, сондай-ақ оны ұсак фрагменттерге бөлшектегенде хроматиннің қалыпты құрылымының бұзылуына әкеледі, бірақ оның химиялық құрамы өзгеріссіз қалады. Әр түрлі объектілерден алынған хроматин фракциялары айтарлықтай ұқсас немесе бірдей компоненттер жиынтығынан тұратындығы анықталды. Интерфазалық ядродан алынған хроматиннің химиялық құрамы митотикалық хромосоманың хроматинінен аз мөлшерде ерекшеленеді. Хроматиннің негізгі компоненттері ДНҚ және белок, ақуыздардың ішінде негізгісі гистон және гистондық емес белоктар. Бөлініп алынған хроматиннің орташа шамамен 40%-ға жуығын ДНҚ және 60%-ға ақуыздар құрайды, барлық белоктардың ішінде ядролық арнайы белок- гистондар 40-тан 80%-ға дейінгі мөлшерін құрайды. Хроматинді фракцияның құрамына одан басқа, РНҚ, көмірсулар, липидтер, гликопротеидтерсияқты мембраналы компоненттер де кіреді. Бірақ осы минорлы компонентердің хроматин құрылымына қанша мөлшерде кіретіндігі әлі анықталмаған. Тек РНҚ ДНҚ матрицасымен байланыстылығын жоғалтпаған күйіндс, яғни траскрипциялық РНҚ күйінде болуы мүмкін. Басқа да минорлы компонеіптср ядро кабықшасын құрайтын заттарға жатуы мүмкін.

Хроматиннің құрамында 30-40%-ы ДНҚ-ның еншісінде болады. Бұл ДНҚ, таза сулы ерітіндіден бөлініп алынған ДНҚ-ға ұқсас, қос спиральді болып келеді. Бұл жайлы көптеген экспериментальді зерттеулер бар. Мысалы, хроматин ерітіндісін қыздырғандадаза ДНҚ-ны қыздырғандағыдай, ДНҚ-ның скі тізбегі арасындағы нулеотид аралық сутектік байланыс үзіліп, ерітіндіде гиперхромдық эффектдеп аталатын жоғары оптикалық тығыздық қалыптасады. Хромосоманың құрылымын түтастай түсіну үшін хроматин құрамындағы ДНҚ молекуласы ұзындығының маңызы зор. Хроматин ДНҚ-сын бөліп алудың стандартты әдістерінде оның молекулалық массасы 7-9* 10⁶ болады, Бұл ішек таяқшасы ДНҚ-ның молекулалық массасынан (2,8-10⁹) әлдеқайда кіші. Хроматин препаратынан алынған ДНҚ-ның молекулалық массасының салыстырмалы түрде аз болуын, оны хроматин препаратынан бөліп алу процесі кезінде механикалық зақымдалулар эсерінен болуы мүмкін деп түсінуге болады. Егер ДНҚ-ны сілку арқылы, гомогенизация және басқа да жағдайлармен әсер ете отырып бөліп алса, онда ДНҚ молекуласын жасушадан өте үлкен ұзындықта алуға болады. Эукариотты жасушалардың ядросы мен хромосомасындағы ДНҚ молекуласының ұзындығын, прокариотты жасушаларды зерттегендегідей, фотооптикалық радиоавтография әдісінің көмегімен анықтауға болады. Хромосома құрамындағы жеке сызықтық ДНҚ молекуласының ұзындығы (прокариоттық хромосомалардан ерекшелігі) жүздеген микрометрден бірнеше сантиметрге жететіндігі анықталды. Әр түрлі объектілерден алынған ДНҚ молекуласының ұзындығы 0,5 мм-ден 2 см-ге дейін ауытқуы байқалды. Хромосомаға есептелінген ДНҚ-ның ұзындығы радиоавтографиялық әдіс арқылы алынған сандарға жақын келетінін осы нәтижелер көрсетіп отыр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: