Царциатæ Мысырмæ куыд цыдысты

Царциатыл Хуыцау рахаттис æмæ сæ уæлæмæ сыстын дæр нал уагъта. Сæ хуыссæнты хуыссыдысты æмæ хъæрзыдтой. Къуыри æртæ боны æнæниз уыдысты, цыппар боны рынчын кодтой. Нартæ сæм арæх цыдысты æмæ дзырдтой:

— Тæригъæд сты мæлынæн, исты хос сын хъæуы.

Нартæ фервыстой алырдæм, чи цы хос зоны Царциатæн, уый йæ зæгъæд, Нартæй айсдзæни стыр лæвар.

Ничи йæ ныфс бахаста.

Нартæ стыр куывд скодтой æмæ сæ лæвар æрæвæрдтой. Саргъы бæх æд уидон, æд саргъ, нымæт дæр йемæ.

Бæх Мысыры [1] бæсты хаст уыди. Сынты базыртау сау йæ буар, къаннæг сæр, æлвæст гуыр æмæ рæсугъд. Куывды уыцы бæхмæ алкæй цæстытæ дæр сæхи тыдтой. Бæхæй цæстытæ разылдаис, уый адæймаджы къухты не ’фтыди.

Нартæй иу чызг дард мой скодта, уымæ дæр фехъуысти Нарты фæнд. Нарты чызг йæ лæппумæ фæсидти æмæ йын зæгъы:

— Абоны бонæй дæуæн бадгæйæ нæу, лæппу.

Лæппу йæ фæрсы:

— Уæдæ цы кæнон?

— Нартæ стыр лæвар кæнынц: саргъы бæх æд уидон, æд саргъ, æд нымæт, куывд скодтой æмæ лæварæн ахæмæн дæттынц, Царциатæн ма хос чи скæна, мæлæтыл лæуд сты, къуыри æртæ боны сæрæн вæййынц, цыппар боны та мæлгæ кæнынц. Уыдон сдзæбæхæн хос ничи зоны мæнæй дарддæр, æмæ йæ ды хъуамæ саразай.

— Куыд æй саразон?

— Нарты куывдмæ ацу, зæгъ сын: «Хос сын æз скæнин, Царциатæ фондзыссæдзæй мемæ куы рацæуиккой, уæд». Уыдон сразы уыдзысты. Сæ сæрæнтæй фондзыссæдз равзардзысты. Ды сæ акæн демæ Мысыры бæстæм. Мысыры зæхх пайдайы хос у, фондзыссæдзæй фондзыссæдз уаргъы алы бынатæй сисдзысты, рахæссæд æй æмæ йæ сæ бæстыл байуарæд, стæй алæмæты зæхх фестдзæни, сæ фервæзт дæр уæд æрцæудзæни. Кæм-иу срынчын уой фæндагыл, уым сæм сæууæлдæф уадз, æндæр ницы.

Нарты хæрæфырт абадти бæхыл æмæ рацыди Нартæм. Дардæй æрбазынди тыдджыты йасæй. Йæ бæхы цæфхæдты бынæй зæхх гæппæлтæй хæрдмæ хаудта æмæ Нартыл æмбæлдысты. Нартæ зæгъынц:

— Ай цы диссаг у, искуы ма хурбоны сыджыт æруаргæ дæр æрцыдис?

Сатана сæм дзуры:

— Уый уын Хуыцау уæ куывды фехъуыста æмæ уæм æрвиты æххуысгæнæджы, фæлæ йæм фыд ма сдзурут, фæлæ йæ бафæрсут, чи у æмæ цы бавæййы Нартæн, уымæй.

Чысыл фæстæдæр тыдджыйы йас далысы бæрцæй æрбазынди æмæ ахæм дымгæ сыстади, æмæ Нарты бæлæстæ фæлдæхтысты.

Нартæ та зæгъынц:

— Ай та циу?

Сатана зæгъы:

— Уыцы æххуысгæнæг бæхыл æрбацæуы æмæ бæхы фындзы хуынчъыты дымгæ у. Фыдæй йæм мачи сдзурæд, æрмæст æй бафæрсдзыстут, чи у, кæнæ Нартæн цы бахæссы, уымæй.

Рацыди та чысыл рæстæг. Далысы йас барæг дыгæрдыджы йасæй æрбацыди, Нарты хъустæ бакъуырма сты, ахæм гуыртгуырт цыдис.

Нартæ та ацы хатт дæр зæгъынц:

— Цавæр гуыртт-гуыртт у, нæ хъустæ куыннæ уал хъусынц, уæд?

Сатана та зæгъы:

— Хуыцауы æрбарвитгæ æххуысгæнæг æрбахæццæ кæны æмæ йæ бæхы къæхджы гуыртт-гуыртт у, фæлæ йæм фыдæй мацы сдзурут, æрмæст æй бафæрсут кæцæй цæуы æмæ цы бавæййаг у Нартæн.

Уалынмæ Нарты хæрæфырт æрбахæццæ ис æмæ бæхæй цæрдæг æргæпп ласта, æгъдауæй салам радта куывды адæмæн:

— Фарн уæ куывды уæд, Нартæ!

Нартæ кæрæдзи хъусы дзурынц:

— Амæ не ’нгæсæй цыдæр ис, фæлæ йæ куыннæ зонæм, чи у, кæцон у, уæд мах цæмæй зоны?

Фæстаг хатт зæгъынц:

— Фæрнæйдзаг уай, лæппу, æмæ нæм хорзæн цыд фæуай.

Йæ бæхы йын айстой, æрбастой йæ, стæй йæ æрбадын кодтой. Уырызмæг уазæгæн æмбæлæггаг ануазын кодта, рæвдауæн цæстæнгасæй йæм Нартæ ракастысты æмæ йæхимидæг хъуыды кæны: «Уагæры мæ куы зониккой, æз Нарты хæрæфырт дæн, уæд та мæм куыд кæсиккой?»

Иу рæгъ та рацыди, Уырызмæг сыстади æмæ зæгъы:

— Мах хæрд æмæ нуæзт мондаджы тыххæй нæ кæнæм ацы куывды. Ацы куывд у Царциаты намысы тыххæй. Уыдонæн чи баххуыс кæна сæ тыхсты, уый айсæд нæ лæвар, стæй Царциатæм скæндзыстæм сæ ивæрзынгæнджыты номæй цыты куывд. Мæ нуазæн айсæд уыцы гуырд, йæ ныфс чи хæссы Царциаты фервæзын кæнынмæ.

Нарты хæрæфырт йæ цæст ахаста куывды бадджытыл. Куы ничи стади, уæд æрæджиау сыстадис йæ бынатæй Нарты хæрæфырт æмæ бацыдис Уырызмæгмæ, райста нуазæны æмæ зæгъы:

— Дæ нуазæн бирæ уæд, цытджын хистæр, æз дæн æрхауæггаг. Æз фехъуыстон уæ куывды сæр цæуыл у, уый дæр æмæ уæм фæзындтæн.

Хæмыц æм дзуры:

— Хатыр бакæн, уазæг, фæлæ ахæм хъуыддаджы дæ ныфс кæм хæссыс, уым нын дæхи дæр бацамон. Лæг хъуамæ йæ хæрзгæнæджы зона.

Нарты хæрæфырт зæгъы:

— Уый раст зæгъыс, аипп мæхимæ дæр хауы, фæлæ æз æрцыдтæн, Нартæй иу чызджы дæрддаг мой скодта, æмæ уый амындæй.

Нартæ зæгъынц:

— Уæдæ нæ ахæм дæрддаг мой чи скодта?

Бурæфарнæг зæгъы:

— Æз æй æмбарын, ныр уазæг кæмæй зæгъы, уый.

— Чи у, кæмæй зæгъы?

Бурæфарнæг дзуры:

— Мæ фыды хо дæрддаг мойгонд у. Айонг рахъомыл уон æмæ йæ нырма никуы бабæрæг кодтон, æвæццæгæн, уый лæппу у нæ уазæг æмæ уæд нæхи цард хæрæфырт у.

Фæрсынц лæппуйы:

— Нартæй дæ цы чызг рарвыста, уый цы хуыйны, зæгъ-ма?

Нарты хæрæфырт зæгъы:

— Йæ ном у Мадыма.

Бурæфарнæг сыстади йæ бынатæй æмæ ныхъхъæбыс кодта йæ хæрæфырты, стæй зæгъы:

— Уæдæ ды нæ хæрæфырт дæ. Хатыр бакæн, кæй уæ никуы бабæрæг кодтон, уый тыххæй.

Нартæ химидызмæлд бакодтой, арфæтæ райдыдтой сæ хæрæфыртæн, сбуц æй кодтой, стæй Нарты хæрæфырт зæгъы:

— Гъеныр мын фондзыссæдз лæджы Царциатæй мемæ фæбалц кæнут.

Нартæ зæгъынц:

— Фæлæуу, афтæмæй нæ фервитæм адæмы мах.

— Уæдæ куыдæй фервитут?

— Мах æмæ Царциатæм ис иу æгъдау. Искуыдæм цæугæйæ, раздæр æртæ хъуыддаджы сæххæст кæнæм.

Нарты хæрæфырт фæрсы:

— Цавæр хъуыддæгтæ сты?

Нартæ загътой:

— Раздæр нæм кафгæ фæкæнынц.

Ныххæцыдысты симдыл. Нартæн сæ иу кæроны сæ хæрæфырт æрхæцыд, иннæ кæроныл та Царциатæ ныххæцыдысты. Симгæ-симын Нарты хæрæфырты Нартæ æмæ Царциатæ фæйнæрдæм айвазынц, фæлæ йыл йæ кафты фæкъуыхцы кæной, уый сæ бон нæ бацис. Сæ хæрæфырт-иу сæ кæрæдзимæ йæ цонгты тыххæй æнгом æрбалхъывта. Фæцис сæ симд æмæ Нартæй иу зæгъы:

— Уæллæй-и, лæггаг у, фæлæ ма дын дæ зардмæ дæр байхъусæм.

Нартæ æмæ Царциатæ хъырнгæ кодтой, хæрæфырт та заргæ. Цасфæнды нæ хъырныдтой уыдон, уæддæр Нарты хæрæфырты хъæлæс тынгдæр хъуыстис. Ныууагътой зарын æмæ Нартæй æндæр лæг зæгъы Нарты хæрæфыртæн:

— Хорз арæхсыс, фæлæ хъазгæ та куыд кæныс, уый нын зæгъ.

Нарты хæрæфырт зæгъы:

— Фенгæйæ у.

Тымбыл дойнаг дуртæ æрбатылдтой Нартæ æмæ Царциатæ. Хæрæфыртмæ сæ радыгай æхстой, уый сæ иугай æхста æмæ сæ фæстæмæ æппæрста, иу дуры дæр зæхмæ не ’руагъта æмæ та сыл стых и. Ныууагътой дурæй хъазын дæр. Бурæфарнæг зæгъы уæд:

— Хорз арæхсыс, нæ хæрæфырт, ауадзын æй хъæуы.

Царциатæй фондзыссæдз барæджы равзæрстой æмæ сæ Нарты хæрæфыртимæ баиу кодтой. Нарты хæрæфырт йæ фæндаг скодта Мысыры бæстæм. Фæцыдысты бирæ бонты æмæ бирæ æхсæвты. Иу ран Царциаты рынчыны рæстæг æрцыди æмæ сæ бæхтыл сæ сæртæ æруагътой. Нарты хæрæфырт сæ ауыдта, цæрдæг æргæпп кодта йæ бæхæй. Дзалайæ хуыссæнтæ акодта зæххыл æмæ Царциаты æрулæфын кодта. Æнæхъæн цыппар боны сæ фæхыгъта сырды фыдæй Нарты хæрæфырт.

Сдзæбæх сты Царциатæ æмæ та араст сты Нарты хæрæфыртимæ мысыры бæстæм. Æппынфæстаг ныххæццæ сты æмæ та Царциатæн сæ рынчыны рæстæг æрцыдис. Срынчынтæ сты. Нарты хæрæфырт фондзыссæдз уаргъы скодта Мысыры сыджытæй, цуан кодта æмæ Царциаты хыгъта сырды фыдæй. Царциаты бынты бакодта хурсыфтæ. [2] Алы лæгæн дæр иу сыф йæ быны, иу йæ уæлæ. Фæзылдис сæм æнæхъæн цыппар боны. Сдзæбæх та сты Царциатæ æмæ рараст сты фæстæмæ сæ бæстæм. Рахæссынц Мысыры сыджытæй фондзыссæдз бæх уаргъы. Иу ран æрулæфынц талынджы. Фæлмæцыд уыдысты æмæ æрфынæйтæ сты. Уæд сæм залиаг калм æрбабырыди æмæ сæ хъуамæ аныхъуырдтаид. Нарты хæрæфыртæн йæ бæх ныммыр-мыр кодта. Нарты хæрæфырт фехъал и æмæ ауыдта залиаг калмы. Хæцынтæ систа йемæ æмæ йæ амардта. Калмы мард буар ма йæ тæвдæй змæлыди, йæ къæдзилæй ратъæпп ласта æмæ Царциаты иууылдæр сыхъал кодта. Царциатæ кæрæдзимæ бакастысты.

Нарты хæрæфырт сæм дзуры:

— Тæрсгæ ма кæнут, мард у калм.

Царциатæ зæгъынц:

— Кæй дæ, уымæн æнæнизæй фæцæр, æвæццæгæн, фынæй дæр нæ бакодтай?

— Калмимæ хæцгæ кодтон.

— Зыны дыл.

Сыстадысты æмæ та цæуынц. Иу доныл сæ хъуыди рахизын. Сæ бæхтæ батардтой доны, уæд сæм доны хуылфæй дзырдæуы:

— Дон ма змæнтут.

Нарты хæрæфырт сæм дзуры:

— Ды донæн уæлыйæ дæ, мах — дæлыйæ, чердæм æй змæнтæм.

— Уæддæр дон — мæ дон у.

— Омæ дзы немæ ницы хæссæм.

— Уæ бæхтæ дзы сæ къæхты ныхсадтой.

— Уый та махмæ нæ хауы.

Сурмæ ахызтысты, афтæ Царциаты бæхтæ æррынчын сты. Царциатæ скатай сты. Нарты хæрæфырт фæрсы, донæй йæм чи дзырдта, уый:

— Æддæмæ мæм рахиз.

— Цы дæм хизон?

— Нæ бæхтæн нын хос скæн.

— Куы сбон уа, уæд.

Æрбабони æмæ кæсынц, цы доны æрбахызтысты, уый разынди туг. Æрхы сæр рæбынæй бады иу стыр гуымир уæйыг. Арц йæ ныхмæ дары æмæ туг кæлы æнæхъæн комы дзаг. Нарты хæрæфырт æй фæрсы:

— Цы кæныс? Цæуыл дæхи марыс? Кæнæ чи дæ?

Гуымир зæгъы:

— Æз дæн Гуымирты гуымир. Мысыры мæликк мын мæ чызджы раскъæфта æмæ йæ разы бадын, йæ фæндаг ауылты у, фæлæ уæхæдæг чи стут?

Нарты хæрæфырт зæгъы:

— Æз мæхæдæг Нарты хæрæфырт дæн, мæнæ ме ’мбæлттæ та Царциатæ сты.

— Æмæ ма Царциатæй змæлæг дæр ис?

— Ис, фæлæ мæнг змæлæг сты, кæд сæ бæстыл Мысыры зæххы сыджытæй байзæрой, уæд сын уый æвдадзы хос уыдзæни æмæ фервæздзысты, кæннод фесæфдзысты.

— Кæд афтæ у, уæд дзы цæуылнæ хæссут?

— Фондзыссæдз бæхуаргъы дзы хæссæм.

Гуымир уæйыг та зæгъы:

— Уæдæ хорз, æз уын æввахсдæр рæтты фæндаг бацамондзынæн, æрмæст уæ иу чысыл мæ цуры фæлæууæд.

Гуымир уæйыг Царциаты бафтыдта иу комыл æмæ зæгъы:

— Ацы комыл цæут, мацæмæй тæрсут, уе ’мбал дæр уæ тагъд баййафдзæни.

Царциатæ комы араст сты гуымир уæйыг таНарты хæрæфыртæн зæгъы:

— Мæ хъусы-ма ныхъхъæр кæн.

Нарты хæрæфырт гуымиры хъусы ныхъхъæр кодта. Уæд уый йæ сæр банкъуыста æмæ зæгъы:

— Ницы.

— Цæмæн зæгъыс? — фæрсы Нарты хæрæфырт.

— Нарты тугæй дæм бирæ нæй.

— Куы уын загътон, æз сæ хæрæфырт дæн.

— Уæдæ уымæн афтæ дæ, мæ хъæлæсы-ма мын дæ кардæй цæв.

Нарты хæрæфырт Гуымирты гуымиры хъæлæсы ныццавта, кард фæстæмæ фесхъиудта æмæ та зæгъы:

— Ехх, цæй тынг цæвыс, фæлæ куыд фæриссыс дæхæдæг, æппын дæ æхсынчъы тых дæр куы нæ ис. Уæд та мын арцæй мæ тыл ныццæв.

Нарты хæрæфырт гуымиры тыл ныццавта. Уæд гуымир зæгъы:

— О, ныр гæнæн ис æмæ дæ бамбарон. Хъус мæм, Нарты хæрæфырт: æз цасдæр бадын ам æмæ мæ хуыссæг æрцахста. Мæ туг мæ фæцыди, уый хъуамæ æрымбырд кæнон, уый тыххæй мæн хъæуы афынæй кæнын. Ды хъахъхъæн. Мæ чызджы мын чи аскъæфта, уый куы æрбацæйцæуа, уæд мæ сыхъал кæн, стæй дæ æз де ’мбæлттæм фæхæццæ кæндзынæн.

— Цæмæй базондзынæн дæ чызджы? — афарста Нарты хæрæфырт.

— Мæ чызг ахæм у, æмæ кæд кæугæ кæна, уæд йæ цæссыгтæ зæххыл цæппузыртæй æмбæлдзысты æмæ дуртæ фæддзысты, кæд худгæ кæна, уæд дуртæ сæхимидæг зилдзысты.

Гуымирты гуымир æрфынæй ис, Нарты хæрæфырт æй хъахъхъæны. Дзæвгар фæхъахъхъæдта Нарты хæрæфырт. Æхсæв-бонмæ дæр лæууыди. Уæд бон æрбахæстæг ис æмæ кæуын æрбайхъуысти, уый Гуымирты гуымиры чызджы раскъæфтæуыдис. Чызджы цæссыг дуртыл сæмбæлы æмæ дур афады. Базыдта Нарты хæрæфырт хъуыддаджы. Арц систа æмæ йæ Гуымирты гуымиры тылы ныццавта. Гуымир йæхи аныхта, фæлæ хъал не ссис. Дыккаг цæф æй ныккодта æмæ ныффутт ласта, æндæр нæ райхъал ис. Æртыккаг цæф æй ныккодта. Гуымир фехъал, йæ цæстытæ аууæрста, фæрсы Нарты хæрæфырты:

— Фæцæуынц?

— Нæма, фæлæ сын сæ бæрджытæ хъусын æмæ уынын.

— Раст зæгъыс, Нарты хæрæфырт, рацæуы скъæфæг, фæлæ цы нæ вæййы, лæг амæлын дæр зоны, уæд дын уадзын къухдарæн. Мæ иунæг чызг дæу фæуæд.

Нарты хæрæфырт райста къухдарæн æмæ фæсвæд алæууыд. Уæд æрбазынди скъæфæг. Гуымирты гуымир кæсы æмæ чызг кæуы. Скъæфæджы размæ фæци, кæрæдзийыл сæхи ныццавтой, хæцынтæ райдыдтой, кæрæдзи уачъитыл аркъауæхстæй ныххæцыдысты æмæ сæ дыууæ дæр амардысты. Чызг кæуын байдыдта. Нарты хæрæфырт æм бирæ фæкасти, стæй бацыд чызгмæ æмæ зæгъы:

— Айс дæ фыды лæвар, — æмæ йæм бадардта къухдарæн.

Чызг къухдарæны базыдта, Нарты хæрæфыртæн зæгъы:

— Искуы скодтай удыбæстæ искæмæн?

— Кæмæн скодтон æмæ кæнын, уыдон нæ разæй сты, фендзынæ сæ.

— Уæдæ мæ Хуыцау дæуæн загъта, фæлæ мæ фыды марды цы фæкæнон?

Нарты хæрæфырт дуртæ æрбатымбыл кодта, зæппадз ацарæзта æмæ Гуымирты гуымиры уым бавæрдта. Чызджы чи раскъæфта, уый та йын йæ разы цыртæн ныссагъта.

Нарты хæрæфырт ракодта чызджы, Царциаты æрбаййæфта хаудтæй зæххыл, сæ рынчын афон та уыдис. Нарты хæрæфырт зæгъы чызгæн:

— Донæй сæм зил, æз та сын исты рацагурон.

Цуаны азгъордта Нарты хæрæфырт, сырдтæ амардта, физонджытæ акодта æмæ сын бахæрын кодта.

Нарты хæрæфырты фæрцы та Царциатæ расæрæн сты. Цæуынц сæхимæ. Нарты хæрæфырт чызгæн фæдзырдта йæ фæндаджы хъуыддаг. Уæд чызг зæгъы:

— Гъеныр мæ уырны, удыбæстæгæнæг кæй дæ æмæ уый тыххæй фыдæбон кæй кæныс, уый.

Цæуынц Царциатæ, цæуы Нарты хæрæфырт дæр чызгимæ. Дзæвгар фæцыдысты æмæ иу калак хъæумæ æрхаудтой. Уыцы хъæуы ахæм адæм цардысты: сæ бæстыл цæуæг сæ кæд амбылдтаид æртæ хатты, уæд ын æртывæр лæвæрттæ кодтой, кæд цæуæг йæхæдæг фембылд уыдаид, уæд уымæй æмбæлæггаг агуырдтой æртывæрæй. Хъæуы цæрджытæ Нарты хæрæфырт æмæ Царциатыл зæрдиагæй сæмбæлдысты. Фынгтæ сын сæ размæ, фæндагмæ рахастой, æмæ сæ хыгътой. Хорз сæ федтой, стæй калак хъæуы хистæр фæрсы æрцæуджыты:

— Кафын уæ нæ фæнды?

— Цæуылнæ, æфсæст гуыбын кафын, кæнæ зарын, кæнæ хъазын агуры.

Нарты хæрæфыртæн иу зæронд йæ хъусы дзуры:

— Кыс, кыс, чысыл мæ фæсаууонмæ рауай.

Нарты хæрæфырт хи хъуыдыйы æфсон рауади. Уæд æй зæронд ус фæрсы:

— Чи дæ? Кæцæй дæ?

— Дæн Нарты хæрæфырт.

— О, дæ фæхъхъау фæуон. Нарты хистæр мемæ лымæн уыди. Фæдзæхсын дæ кафтмæ, йе зардмæ кæнæ хъазтмæ куы цæуай, уæд-иу цæуæд уе ’ппæты тыххæй æмæ хуыздæр азарут, ма фæсайды ут.

Нарты хæрæфырт бузныг загъта усæн. Рацыди йе ’мбæлттæм. Уæд ныххæцыдысты кафтыл. Калак хъæуы цæрджытæ сæ хуыздæртæй дыууæйы равзæрстой. Нарты хæрæфырт та Царциаты номæй рацыди кафынмæ. Дыууæ кафæджы æхсæн ныххæцыди. Уыдон æй сайæн-майæнтæй æлхъывдтытæ кодтой. Нарты хæрæфырт, цыма сæ хъуыды дæр нæ кодта, уыйау йæ сæр бæрзонд дардта. Сæ къæхтыл сын-иу фæлæууыди æмæ сын сæ къахкъухты сдондæппалтæ кодта. Дондæппалтæ аскъуыдысты æмæ скъуылыхтæ сты. Калак хъæу сæ кафджыты къулыхæй куы федтой, уæд загътой:

— Фембылды стæм.

Фæци кафт. Ныр та дыууæ къалосджын лæппуйы равзæрстой хъæу зарынтæ. Нарты хæрæфырт сæ астæу ныллæууыди. Уыдон ныззарыдысты Нарты хæрæфырты хъусты, фæлæ сæ хъуыды дæр не ’ркодта. Уæд Нарты хæрæфырт ныццæлхъ ласта куы иуы, куы иннæйы хъæлæсы æмæ сæ хъусты тæгтæ фæкъуырма сты. Нарты хæрæфырт-иу йæ зард ныллæг куы æруагъта, уæд-иу уыдон та сæ хъырндæй фæдзæгъæл сты. Калак хъæуы адæм та зæгъынц:

— Фембылды та стæм.

Зард дæр фæцис æмæ хъазыныл ныллæууыдысты. Нарты хæрæфырт йæхæдæг, калак хъæуы адæмæй авд бæдæйнаджы [3] кæрæдзимæ дойнаг дуртæ æхстой. Нарты хæрæфырт, авдæй цас дуртæ æппæрстой, уыдоны ахста æмæ сæ цырд фæстæмæ аппæрста. Дур дуры æййафта æмæ калак хъæуы лæппутæ нал арæхстысты дурты æхсынмæ æмæ сын зæхмæ хаудтой. Калак хъæуы адæм та загътой.

— Ноджы та фембылды стæм.

Калак хъæуы хистæр зæгъы:

— Фембылды стæм æмæ уын æртывæр лæвар кæнæм. Нарты лæг рæгъауæн — къæбæлдзыг уæлдзæрмттæ худтæн. Сæ ус рæгъауæн — хуысар хъуымац разкъæрттытæн [4] æмæ сæ сывæллæттæн мах номæй — зæлдаг сгæллад хъуымац хæдæттæн.

Царциатæ æмæ Нарты хæрæфырт сын арфæ ракодта æмæ рацыдысты. Бирæ фæцыдысты сæ фæндагыл, уый бæрц дæр сæ нал хъуыди æрхæццæмæ, афтæ та Царциатæ рарынчын сты. Нарты хæрæфырт æмæ чызг та сæм зилын байдыдтой, цалдæр боны сæ æнæркастæй нæ ныууагътой, æмæ та фæсæрæн сты. Араст та сты æмæ цæуынц. Хур асадæн [5] кодта, уæд æрхæццæ сты Нартæм. Нартæ скад кодтой Царциатæ æмæ сæ хæрæфыртæн. Мысыры сыджыты байзæрстой, уæд сæ бæстыл Царциатæ. Сæ хистæртæй иу Суа хуынди. Суа сæ суадæтты цур байзæрста сыджытæй æмæ дзы суæрттæ равзæрди, уæдæй фæстæмæ Царциатæ суæрттæ нуæзтой.

Царциатæн æлутоны хос фæцис Мысырæй æрхæсгæ сыджыт, сæ хуымтæ уæлдай æфсир уагътой, сæ уыгæрдæнтæ хуыздæр зайын райдыдтой. Уæдæй фæстæмæ та Царциатæ фæсæрæн сты æмæ нал рынчын кодтой.

Нартæм æрхастой хуынтæ Царциатæ æмæ Нарты хæрæфырты номыл скодтой стыр куывд. Нартæ дæр сæ хæрæфыртæй куыннæ ныббузныг уыдаиккой æмæ Нарты хæрæфырт Нарты адæмæн цы лæвæрттæ æрхаста калак хъæуæй, уыдон ын йæхицæн балæвар кодтой. Стыр чындзæхсæв дæр ма йын скодтой æмæ йæ кадимæ лæвар бæх æд саргъ, æд идон, æд нымæт арвыстой йæ бæстæм.

Зæгъынц, зæгъгæ, Едысы дæр Мысыры сыджыт ис æмæ дзы бирæ суæрттæ уымæн ис.

49. Царциаты митæ

Царциатæ фыдуаг митыл сагъуыдысты. Нал Хуыцауы зыдтой, нал дзуары мысыдысты, нал зæххон цæрджытæм хъуыстой. Ахæм никæйуал ныууагътой, тых кæмæн нæ бакодтой. Алчи дæр сæм мæсты райдыдта æмæ бадзырдтой:

— Царциаты сагсур лæппутæн усаг мачиуал раттæд.

Нал Донбеттыртæ, нал æрвон цæрджытæ, нал зæххон адæм — ничиуал сын лæвæрдта чызг чындзæн. Царциатæ усгур кæмæ бацыдаиккой, уыдон-иу сыл сæхи асчъил кодтой, рæстмæ сæм нал кастысты, былысчъилтæ сыл кодтой. Царциатæ бæргæ мæсты кодтой. Уæд иуахæмы сæ ныхасы æрæмбырд сты æмæ дзурынц:

— Нæ мыггаг скъуыйдзæни, чызг нын чындзæн ничиуал дæтты. Цы ма стæм, уыдон дæр кæдмæ цæрдзыстæм, нæ фæстаг хынджылæгмæ цæудзæни. Исты нæ æрхъуыды хъæуы.

Суа зæндджын лæг уыди, афтæ зæгъы:

— Фыдмитæ æгæр фæкодтам æмæ нын æй нæ барынц. Хуыцау нæм смæсты ис, рахатти ныл, фæлæ зынг зæгъынæй ком нæ судзы. Цæмæй нæ гаччы сбадæм, уый тыххæй гæды ныхас нæ хъæуы. Зонут, гæды ныхасæй нæй уаг ссарæн. Зæрдыл æй дарут: рæстаджы ныхас дæу тагъд ссардзæн.

Едыссæ дæр зæгъы:

— Гæды ныхас мах нæ хъæуы, уымæй хъуыддаг нæ рæзы, сæфты нысан у. Гæды дзырд рæгъмæ ничи фæхæссы, сæфты нысан у. Чи йыл баууæнда, уый маст æрхæссы.

Хæтгар дæр загъта:

— Мамми йæхицæн куы ницы зоны, ма йæ бафæрсæм. Фæлтау æй уадзут, кæнæм ыл хъоды.

Фарнæг дæр æрбаппæрста йæ ныхас:

— Маммийы уадзут, хъæрзæд йæ низты, не сафæг уый у. Æрхъуыды кæнæм нæхæдæг исты.

Уадæг дæр нал фæлæууыди æмæ зæгъы:

— Æз уæ кæстæр кæм дæн, уым зæгъын мæ фæнд: нæхи бынтондæр уæздан скæнæм, фæсмон кæй кæнæм, уый æфсонæн сæ куывдмæ æрхонæм.

Уадæджы фæндон сæ зæрдæмæ фæцыди Царциатæн æмæ зæгъынц:

— Фехъусын кæнæм уæларвмæ, Донбеттыртæн, зæххон цæрджытæм: фæсмон кæнæм не ’взæрдзинæдтыл, нæ къух сыл исæм æмæ уый тыххæй куывд кæнæм къуырийы дæргъы æмæ нæм æрцæуæд чызгæй, лæппуйæ. Хорз сæ фæхынцдзыстæм, дисæн нæ куыд ахæссой. Хъабахъ сын фехсын кæндзыстæм, стæй нын сæхæдæг дæтдзысты чызджытæ.

Æрымысыдысты Царциатæ куывд кæнын. Авд къуырийы сæхи фæцæттæ кодтой, нал искæмæ бырстой, нал лæбургæ кодтой, нал тыхæй цыдысты, нæ хъыг искæй бадардтой, никæмæ мæсты кодтой. Сæ дзуары ном дæр ссардтой, Хуыцауæн дæр йæ ном ардтой, къæссавæлдæхт [1] фесты. Дис сыл кодтой, стæй фехъусын кодтой Царциатæ:

— Куывд кæнæм æмæ нæм æрцæут хионæй, хицонæй, æмбалæй, хæларæй, хæрамæй, никæй бахъыгдардзыстæм.

Арвы нæрдау ахъæр и Царциаты æрхуынд. Алчи йæхи цæттæ кодта куывдмæ. Ралæууыди куывды бон. Алырдыгæй сæм цæуынтæ систой. Уыйбæрц куывдон адæм æрæмбырди Царциатæм æмæ сæ зæхх тыххæй урæдта. Царциатæ алкæуыл дæр æмбæлдысты кад æмæ радæй, цин кодтой уазджытыл, æмбæлдысты сыл худгæйæ, хъæбыстæ сæ кодтой. Фæйнæрдыгæй арфæтæ цыдысты. Æрхонгæ адæм дывæлдæхтæй [2] рабадтысты, Царциатæ сæм хæлар цæстæй ракастысты æмæ уазджытæ сæхи хъæлдзæгæй дардтой.

Суа кувæг уыди, сыстади æмæ зæгъы:

— Ацы куывды æвæрæм æртæ хуызы хъабахъ: иу — хæрдмæ, иннæ — донмæ, æртыккаг — лæджы сæрмæ. Хъабахъ чи рамбула, уый номыл уыдзæни гаджидау æмæ лæвæрттæ.

Æрхонгæ адæм базмæлыдысты. Уæларвон цæрджытæ хъабахъæхсæгæй равзæрстой Уациллайы. Донмæ æхсæгæй равзæрстой гыццыл Чехы, зæххон адæм та равзæрстой Царциаты хæрæфырт Хуройы.

Фыццаг хъабахъ фехстой хæрдмæ. Уацилла йæм ныхъхъавыди, фехста йæ, фæцæф æй кодта. Уациллайы номыл рацыди гаджидау æмæ райста лæвæрттæ.

Дыккаг хъабахъ фурдмæ баппæрстой. Хъабахъы фурды уылæнтæ раппар-баппар систой, Чех æй фехста æмæ йæ фæцæф кодта. Уый номыл дæр гаджидау рацыди, райста лæвæрттæ дæр.

Æртыккаг хъабахъ уыдис лæджы сæрмæ. Хæтгар йæ сæрыл айк æрæвæрдта æмæ дзуры:

— Йæ ныфс чи хæссы, уый йæ фехсæд.

Иууылдæр ныссабыр сты уазæгæй, фысымæй. Царциаты хæрæфырт Хуро рахызти размæ æмæ йæм ныхъхъавыди. Фехста йæ, айк фæтахти Хæтгары сæрæй. Лæгæн ницы уыди. Дис сæм фæкасти Хуройы æхст, гаджидаутæ йæ номыл рацыдысты æмæ райста лæвæрттæ. Уазджытæ хъуыды кæнынц: «Царциатæ нын цыдæр хин ми кæнынц».

Уæд Уацилла систа нуазæн æмæ зæгъы:

— Царциатæ, мах абон бузныг стæм уæ хорздзинадæй. Абон куывдмæ махæй цы сылыстджытæ æрцыдис, уыдонæн бар ис равзарой сæхицæн Царциаты лæппутæй къайæгтæ. Царциатæ кæд фыдмитæ кæнынц, уæд бæзгæ дæр кæнынц.

Царциатæ Уациллайæ фæбузныг сты æмæ бирæтæ сæхицæн къайæгтæ сæвзæрстой. Уæд Чех сыстади æмæ зæгъы:

— Царциатæ фыдмитæ бирæ фæкодтой æмæ сын барст уæд сæ абоны æгъдауæй. Донбеттыртæй мемæ цы сылыстæг рацыди, уыдонæн бар ис æмæ сæхицæн равзарой къайæгтæ Царциаты фæсивæдæй.

Уымæй дæр та Царциатæ фæбузныг сты.

Зæххон цæрджытæй иу гуымиры сыстади æмæ зæгъы:

— Фыдбылыз митæ фæкодтой Царциатæ, фæлæ сын барст уæд сæ абоны æгъдауы тыххæй. Немæ махæн цы сылыстæг чызджытæ æрцыди, уыдонæн бар ис æмæ равзарой сæхицæн къайæгтæ Царциаты фæсивæдæй.

Уымæй дæр та фæбузныг сты Царциатæ æмæ алчи йæхицæн къайаг ссардта.

Уæд Царциаты куывд æхсæны чындзæхсæвмæ рахызти, æнæхъæн къуыри сын ахаста æрхонгæ адæмæн. Кафт æмæ зардæй бæстæ сæ сæрыл хастой. Æрвон цæрджыты зарджытæм мæргътæ кафынтæ систой, алы æвзагæй уасыдысты. Зæххон цæрджыты зарджытæм та сырдтæ гæппытæ систой фырцинæй. Донбеттырты зарджытæм та кæфтæ хæрдмæ схъиудтытæ кодтой æмæ цины хæлбурцъытæ уагътой. Царциатæн сæхи зардмæ цъититæ тайгæ кодтой, хуыскъ бæлæстæ сыфтæр æппæрстой, зæхх дидинæг фестади.

Рацыди къуыри. Царциатæ æвдгай нуазæнтæ рауагътой сæ уазджытыл, бæстæ цинты ныгъуылди, кæрæдзийæн хъæбыстæ æмæ пъатæгæнæг систы, стæй уазджытæ сæ хæдзæрттæм фæцыдысты.

Дыккаг бон уæларвы цæрджытæ сæ куывдонты фæрсынц:

— Уæдæ нæ чызджытæ кæм сты?

Куывдонтæ зæгъынц:

— Царциатæм чындзы фæцыдысты.

Фурды цæрджытæ дæр сæ куывдонты фæрсынц:

— Нæ чызджытæ нын цы фæкодтат?

Куывдонтæ зæгъынц:

— Царциаты лæппутæй смæйттæ кодтой.

Зæххон цæрджытæ дæр фæрсынц:

— Нæ чызджытæ цы фесты?

Куывдонтæ зæгъынц:

— Дæлæ Царциаты чындзытæ баисты.

Уæд се ’ппæт дæр бамбæрстой, Царциатæ сыл хинæй рацыдысты, уый. Сæ бон исты зæгъын дæр нал уыди, сæ чызджытæ тырдзæфтæ уыдысты æмæ бафидыдтой Царциатимæ, схæлар та сты, фæстагмæ уыцы хæлары уыдзæни сæ сæфт Царциатæн дæр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: