Къаукъаз æмæ Нарти

Ацы замана дуджы Царциатæй иу лæппу равзæрдис, уыдис домбай лæппу, уæйыг лæппу, ссæдз-дæс æмæ ссæдз лæджы йын ницы ракодтаиккой уымæн. Фыццаг æм куы кастысты ацы лæппумæ, у æд æй æнхъæлдтой тыхджын табу æмæ хъуыды кодтой, иннæ табутæ сын куыд фыдæбон кæнынц адæмæн, уый дæр сын афтæ фыдæбон кæндзæни, тæрдзæни сæ æмæ уымæ гæсгæ уымæн дæр-иу нывондæн сывæллон хастой, фæлæ уый сын-иу дзырдта:

— Æз табу нæ дæн, æз лæджы фыд нæ хæрын, хъуамæ цæрой сывæллæттæ, алы цъаммардзинад хъуамæ аппарæм Царциаты адæмы æхсæнæй, хъуамæ мачи хæра лæджы фыд.

Ацы лæппуйы ныхæстæ-иу чи фехъуыста, алчидæр йæ разы-иу æрхауди зонгуытыл, кувгæ дæр ын-иу кодта æмæ йын-иу дзырдта:

— Æз дæр дын уыдзынæн сывæллæтты хъахъхъæныны мидæг æмбал, æз цæттæ дæн, кæд дæ фæнды — зынджы мæ баппар.

Ацы домбай лæппу æмæ иу чызг, уый дæр Царциатæй, кæрæдзийы бауарзтой.

Кæсай ацы Царциаты диссæгтæм.

Ацы дыууæ адæймаджы разы нæ кодтой Царциаты æгъдæуттыл, уыдоны цард æмæ уагыл, уыдон кæрæдзи кæй хордтой, ууыл, табутæ сын кæй уыдис æмæ уыдон сæ кæрæдзийы сын кæй цæгъдын кодтой, цардуаджы тыххæй, хæринаджы тыххæй; фыдбылыз фылдæр æмæ фылдæр кæй кодта се ’хсæны, хъомы цард кæй кодтой, уыдæтты тыххæй.

Сфæнд кодтой ацы дыууæ адæймаджы Царциаты цъаммардзинæдты ныхмæ тох кæнын.

Лæппу æмæ чызг сфæнд кодтой исчердæм, фидар ранмæ алидзын æмæ уырдыгæй тох кæнын.

Рацыдысты æмæ ихдоны сæрмæ, æфцæджы æхсæн, фидар ран сæхицæн бынат ссардтой, быууат сарæзтой, цæмæй уырдыгæй сæ хъуыддаг куыд аразтаиккой.

Лæппу æмæ чызг куы æрцардысты хицæнæй, уалынмæ чызг басывæрджын ис, уæд лæппу баздæхтис æмæ чызгæн рахъæр кодта цы хъуыдытæ йæм уыдис, уыдон, æмæ зæгъы чызгæн:

— Амæй фæстæмæ ды хъуамæ нæ артæй ничердæм ахицæн уай, уымæн æмæ дæуæн сывæллон куы райгуыра, уæд ды нæ сывæллоны хъуамæ хъахъхъæнай Царциаты фыдбылызтæй, уый тыххæй хуындзынæ Нарти. Æз та хъуамæ уон хъæугæс æмæ хъуамæ дзуапп радтон æгас Царциатæн, хъуамæ карз тох кæнон Царциаты цъаммар æгъдæутты ныхмæ, табуты ныхмæ, сæ фыдбылызты ныхмæ, се ’гъдæутты ныхмæ æмæ сæ хъуамæ фесафон. Уый тыххæй амæй фæстæмæ æз хуындзынæн Къаукъаз [1].

Уæды рæстæджы Царциаты æхсæн нæмттæ нæма уыдис.

Къаукъаз æфцæджыты, ихдоны сæрмæ йæхи куы сфидар кодта, царды уагæй, уæд байдыдта дзурын, хæстæг æм чи цардысты, уыцы адæмæн:

— Хъуамæ сæ цъаммар митæ ныууадзой нæ табутæ, адæмы æз хъуамæ суæгъд кæнон табутæй æмæ сæ царды уагыл слæууын кæнон, хъуамæ мауал уа, хъуамæ ахауа Царциаты ’хсæнæй адæймаджы хæрын, хъуамæ табутæ фесæфой Царциаты æхсæнæй, цæмæй уæ цард фæхуыздæр уа.

Ай тыххæй Къаукъазы æввахс цы адæм цардис, алчидæр цин кодта æмæ лæгъстæ кодта, сæ зонгуытыл лæууыдысты йæ разы Къаукъазæн æмæ йын дзырдтой:

— Кæд, Къаукъаз, ды уый сæххæст кæндзынæ, уæд цыдæриддæр нын бахæсджын кæнай, мах цæттæ стæм сæххæст кæныныл.

Къаукъаз сын загъта:

— Уæдæ хъуамæ уа сымахæн иу фæтк: цыдæриддæр стут, æрбацæут мæм æмæ уын æз уæ хъуыртыл къæлæттæ бакæндзынæн. Уый уыдзæнис уæ нысан. Амæй фæстæмæ хæсджын уыдзыстут, зилат Царциаты адæмы ’хсæн æмæ сын дзурат: Мах, дам, стæм Къаукъазы фæтæг [2], æмæ хъуамæ ахсæм табуты æмæ, дам, сæ хъуамæ кæнæм Къаукъазмæ.

Къаукъазы æвварс-иу чи хæцыдис, уыдон Къаукъаз йæхимæ æрбаввахс кодта æмæ сæ-иу схæсджын кодта иннæ табуты адæмтæм дæр, сæ табуты сусæгæй куыд сын дзурой Къаукъазы фæндтæ. Бынтон-иу кæуыл баууæндыдис Къуакъаз, уыдонæн-иу лæвæрдта нысæнттæ, къæлæттæ — уыдон-иу къæлæтджынтæ хуындысты.

Иу ныхасæй, къæлæтджынтæ уыдысты, иууыл æввахс чи лæууыдис Къаукъазмæ, фылдæр кæуыл æууæндыдис йæхæдæг Къаукъаз, иууыл зæрдиагæй чи архайдта Къаукъазы фæндæттыл, ахæм адæм.

Къаукъазмæ æввахс чи цардис, уыцы Царциаты адæмтæ, кæй зæгъын æй хъæуы, раздæр базыдтой Къаукъазы фæндтæ æмæ ацы фæндтæ сæ табутæй сусæг дардтой, фæлæ уæддæр цыдысты Къаукъазы фæрсынмæ, куыд, дам, зæгъгæ, фæцæрæм лæджы фыд æнæ хæргæйæ, фæлæ сын Къаукъаз амыдта хорз царды раст æгъдæуттæ.

Кæй зæгъын æй хъæуы, Къаукъазы фæндтæ Царциаты æхсæн куыд фылдæр хæлиу кодтой, афтæ фылдæр æмæ фылдæр Царциаты адæм цинтæ кæнгæйæ цыдысты æмæ къæлæтджынтæн дзырдтой:

— Баххуыс нын кæнут, мах дæр уемæ цæттæ стæм, уæ бон цы у, уымæй табуты ахсут.

Ацы хъæр, ацы ныхас тагъд æмæ тагъддæр куы пырх кодта Царциаты адæмы æхсæн æмæ табутæ иугæр къæлæтджынты нысæнттæ куы федтой æмæ уыдоны фæнд куы базыдтой, уæд уыдон дæр сæхи цæттæ кæнын байдыдтой.

Байдыдтой ахсын табуты, фæлæ замана уый уыдис, æмæ табу-иу йæхи афтæ сфидар кодта, æмæ йæ адæмы дæр-иу ничердæм уагъта, тыхджын сæ хъахъхъæдта. Уæддæр бирæтæ-иу ахъуызыдысты сæ табутæй æмæ сæ-иу уыдоны дæр къæлæтджынтæ Къаукъазмæ кодтой.

Уыцы Царциаты адæмæн, къæлæтджынтыл-иу чи баууæндыдис æмæ сæ табутæй-иу чи ралыгъдис, уыдонæн Къаукъаз дзырдта: Сымах абонæй фæстæмæ уыдзыстут уæлæсинтæ æмæ дæлæсинтæ.

Уæлæсинтæ уыдысты къæлæтджынтæй дæлдæр, дæлæсинтæ та уæлæсинтæй дæлдæр. Уæлæсинтыл уыдис фылдæр æууæнк, канд дæлæсинтæй. Уæлæсинтæн æмæ дæлæсинтæн ахæм ныфсытæ-иу æвæрдта Къаукъаз: иу табуйы чи æрбакæндзæнис, уыцы зылды адæм суыдзысты къæлæтджынтæ. Иу ныхасæй, уæлæсинтæ æмæ дæлæсинтæ цыдысты, ахстой æмæ мардтой сæ табуты æмæ сæ Къаукъаз уыдоны хизын кодта къæлæтджынтæм. Чи-иу куыд сгуыхтис, уый-иу кæнæ къæлæтджын ссис, кæнæ та — уæлæсин. Уыди-иу афтæ дæр æмæ кæд дæлæсин дзæбæх фесгуыхтис, уæд уый дæр комкоммæ къæлæтджын ссис. Иу ныхасæй, лæвæрдта сын хуызтæ.

Кæй зæгъын æй хъæуы, Къаукъазы амындтæ ног æгъдæутты тыххæй бирæ зылдты афтæ дард айхъуыст æмæ алчидæр зæрдиагæй æххуыс кодта Къаукъазæн æмæ йе ’ууæнккæгтæн къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн æмæ дæлæсинтæн.

Къаукъазы фæндтæ кæд æвиппайды хæлиу кодтой Царциаты æхсæн, фæлæ афтæ æвиппайды дæр нæ, уымæн æмæ куыд дзырдтам, бирæ адæм уыдысты Царциатæ — хурыскæсæнæй йæ ныгуылæны онг, йæ рахиз фарсæй йæ галиу фарсы ’рдæм иуыл Царциатæ цардысты, фондзсæдæ мин хатт минтæй уæлдай уыдысты.

Къаукъазы тох табуты ныхмæ цыдис сæдæ азты, сæдæ азты, Къаукъазы фæндтæ иууылдæр не сфидар сты Царциаты æхсæн.

Табуты, кæцытимæ къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн æмæ дæлæсинтæн бирæ тох-иу сæ бахъуыдис æмæ кæцы табутæ-иу сæхи нæ лæвæрдтой, уыцы табуты Къаукъазмæ æгасæй-иу æрбакодтой æмæ уæд Къаукъаз йæ адæмæн-иу загъта:

— Йæ сæр ын бахуыйут, уæрмы йæ ныппарут æмæ йæ хъахъхъæнут, цалынмæ уым ма амæла.

Айхуызæн табуйæн йæ сæрыл цæфхады йас æрхуыйы гæппæл-иу бахуыдта [3] Къаукъаз, æрхуы зæгæлтæ-иу ныкъкъуырдта æмæ-иу æй стæй уæрмы ныппæрстой, цалынмæ амардаид, уалынмæ-иу уым уыдис.

Къаукъаз сарæзта зæппадзтæ, цæмæй алчидæр йæ мард уырдæм куыд хастаид. Алы бинонтæн йæхи зæппадз уыдис. Къæлæтджынтæ сæ хъус-иу дардтой, кастысты, цæмæй алчи йæ марды уым куыд бавæрдтаид, цæмæй йæ хицау ма бахордтаид йæхи марды.

Куы-иу рабæрæг ис, мард зæппадзы нал ис, уæд-иу къæлæтджынтæ марды хицауы-иу йæхи ныппæрстой зæппадзы мидæг æмæ уый уæд удæгасæй хъуамæ амардаид.

Кæд та-иу рабæрæг ис, марды бирæгъ аскъæфта, уæд раздæр-иу лæгтæ бацыдысты зæппадзмæ æмæ-иу иронвæндаг кодтой æмæ-иу æддейæ мидæмæ дзырдтой: гъе, рацу, ныр дæ рæстдзинад рабæрæг ис, æмæ зылын нæ дæ, кæд-иу нæ рацыдис, уæд та-иу устытæ æрбацыдысты æмæ-иу хъарæг кодтой, афтæ-иу хъарæг кодтой, æмæ цыфæнды мæллæг-иу уыдаид æххормагæй, уæддæр-иу йæ зæрдæмæ бахъардта устыты иронвæндаг æмæ-иу тыххæй-фыдæй рабырыдис зæппадзæй. Бирæтæн-иу сæ бон нал уыдис рацæуын сæ зæппадзæй, фæлæ адæм уыдоны дæр-иу рахастой зæппадзæй æмæ сæ-иу чи фæдзæбæх ис, чи та-иу амардис.

Къаукъазæн æввахс цы Царциатæ цардис, уыдоны æхсæн тагъд фесæфтис Царциаты цъаммар хъуыддæгтæ. Адон сæ табуты дæр аскъуыдтой, адæм дзырдтой:

— Чи у уыцы лæг, ахæм дзæбæх æгъдæуттæ чи æрымысыдис? Нæ цæстæй нын фенын кæнут, мах цæттæ стæм уымæн æххуыс кæнынмæ.

Кæд Къаукъазы адæм бырстой табуты ныхмæ, уæддæр табуты адæмæй бирæ нæ цагъдысты, уымæн æмæ куыддæриддæр-иу айхъуыстис Къаукъазы фæндтæ, уæд табуты адæмтæй бирæтæ-иу сæхи къæлæтджынты ’рдæм истой æмæ сæ табуты дæр мардтой. Сæ зæрдæмæ-иу цыдис Къаукъазы фæндтæ.

Табутæ æмæ сæ адæм-иу куы лыгъдысты, уæд фæдæг хъæнджынты-иу аппæрстой хъæдты, къудзиты бын та сывæллæтты æппæрстой, йæ бон кæмæн нæ уыдис, æмæ йæ бон дугъ кæнын кæмæн нæ уыдис, ахæм гыццыл сывæллæтты. Стæй-иу сæ Къаукъазы æфсад фæстейы куы сырдта Царциаты, уæд хъомыл сывæллæттæ та-иу сæ куы федтой лæбурджыты, æмæ хъусгонд дæр сын куы уыдис — къæлæтджынтæ, дам, сывæллæтты нæ хæрынц, уæд сæм ацы сывæллæттæ хъæдмæ-иу сæхæдæг рацыдысты къæлæтджынтæм.

Уæд къæлæтджынтæ бæлæстæ-иу ракодтой, сæ уæлæ къабузтæ-иу æрæвæрдтой æмæ сæ уæлæ сывæллæтты лæгдыхæй-иу сластой уыцы ранмæ, фос, сæгъ, фыс кæмыты-иу уыдис.

Ацы фосы сæхимæ-иу æрцахуыр кодтой, чырыстон фосы [4] та-иу бынтондæр æрбахæдзарон кодтой, кæцыты сын бирæ уыдис, æмæ афтæ хъомыл кодтой ацы ард сывæллæтты.

Бонтæ цыдысты, мæйтæ цыдысты æмæ æгас Царциатыл тагъддæр æмæ тагъддæр хъуысын байдыдта: уый хуызæн лæг разындис, лæджы хæрын чи нæ уадзы, æмæ ахæм хъуыддаг, дам-иу, чи аразы, уымæн, дам-иу, йæ сæр æрхуыйæ бахуыйы æмæ йæ уæрмы æппары.

Бирæ табу-иу уыдис æмæ-иу куы фехъуыста Къаукъазы æгъдæуттæ, уæд йæхи къахæй-иу æрбацыдис Къаукъазмæ, æрзоныг-иу кодта йæ разы æмæ йын-иу загъта:

— Дæ рын бахæрон, Къаукъаз, æз дæр разы дæн де ’гъдæуттыл цæуынæн æмæ мын радт куыст де ’гъдæуттæм гæсгæ, æмæ æз дæр афтæ кусдзынæн, архайдзынæн, де ’гъдæуттыл цæудзынæн, дзырд дын дæттын, Къаукъаз.

Уæд Къаукъаз ацы табуйæн афтæ-иу загъта:

— Ацу адæммæ, архай не ’гъдæуттæм гæсгæ, дæ хъус дар къæлæтджынтæм, уæлæсинтæм, дæлæсинтæм æмæ кæд исчи рацæуынмæ бахъава, æмæ не ’гъдæуттæ хала, кæнæ та сусæгæй байдайа лæджы фыд хæрын, уæд уайтагъд хъусын кæн махæн, къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн.

Афтæмæй-иу, мæ хур, байдыдтой кусын ацы табутæ.

Ноджы тагъд æмæ тагъд, ноджы дард æмæ дард, æгас Царциаты æхсæн айхъуыстис Къаукъазы æгъдæуттæ. Цин кодтой æмæ йæм æрвыстой лæгтæ, де ’гъдæуттыл, дам, Къаукъаз, нæ сæртæ æвæрæм, табутæ, дам, мах сурæм, марæм, дам, сæ. Мах дæр, дам, айс къæлæтджынты, уæлæсинты æмæ дæлæсинты æхсæн, æмæ Царциаты æхсæн цард æмæ уаг фылдæр сфидар кæнæм.

Смæллæг сты табуты æгъдæуттæ.

Цыдысты къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ бæлæгътыл доны мидæг æмæ хъусын кодтой æгас Царциаты адæмтæн:

— Ахæм лæг, дам, фæзынд, йæ ном Къаукъаз, дам, кæмæн у, æмæ, дам, чи рауагъта æгъдау — лæджы, сывæллон хæрæн нал, цъаммар хъуыддæгтæн, дам, бынат нал ис, мад, дам, хъуамæ зона йæ фырты, хо йе ’фсымæры.

Ацы стыр хъуыддаг хъуыстис æмæ хъуыстис суанг Царциаты цæрæн бæстæты кæрæттæм.

Ирон

Къаукъазæн лæппу райгуырдис, кæцыйæн йæ ном схуыдта Ирон.

Цыдæриддæр уыдысты къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ, алкæмæн загъта:

— Абонæй фæстæмæ не ’гъдæуттыл чи цæуа, уый хуындзæнис ирон æмæ иуыл хондзысты сæхи мæ лæппутæ иронтæ, куыд Нартийы цот.

Уый ус Нарти хуындис.

Рацыдис та рæстæг æмæ Къаукъазæн райгуырдис дыккаг лæппу дæр, кæцыйæн радта ном Къив.

Хъомыл байдыдта ацы лæппутæ.

Табуты кой сæфын байдыдта.

Цыдысты мæйтæ æмæ азтæ.

Æгас Царциатæ, цыдæриддæр уыдысты, цыдысты æмæ лæгъстæ кодтой Къаукъазæн:

— Мах дæр дæ фыццаг лæппуйы номыл иронтæ стæм ныр, мах аппæрстам Царциаты æгъдæуттæ.

Къаукъаз æнæнхъæлæджы стыхджын ис.

Къаукъаз æмæ Нартийæн та райгуырдис æртыккаг лæппу. Йæ ном та радтой Гæрæм.

Цыдысты йæм хурыскæсæнæй, хурныгуылæнæй, йæ рахиз фарсæй, йæ галиу фарсæй цыдæриддæр уыдысты æмæ йын лæгъстæ кодтой Къаукъазæн:

— Де ’гъдæуттæ иттæг хорз сты æмæ сæ мах исæм. Мах дæр иууылдæр стæм иронтæ, дæ хистæр лæппу ирон куыд у дæ зæрдиаг, мах дæр афтæ айс.

Рæзтис æмæ рæзтис Къаукъазы дзыллæ.

Иу ныхасæй, Царциаты адæмæн нал ис уромæн. Иуыл цыдысты куыд иу фарсæй, афтæ иннæ фарсæй Къаукъазмæ, Дзауы комыл, Дзæуæджы комыл, бæхвæндагыл.

Абон дæр ма Къаукъазы æгъдæуттæм гæсгæ баззадысты номæн ирон адæмы æхсæн Дзæуæджы хъæу, Дзауы ком. Се ’хсæн уыдис бæхы фæндаг, уымæн æмæ дзæуæджытæ цыдысты Къаукъазмæ.

Нартийæн та райгуырдис цыппæрæм лæппу — йæ ном та Гуыдзи.

Къаукъаз афтæ сфидар ис æмæ йæхæдæг зилын байдыдта, куыд йæхи цæстæй федтаид, хъуыддаг куыд уыдис, дзырдта сын — лæг хæрæн нал ис, цъаммардзинад хъуамæ фесафат.

Райгуырди та лæппу Къаукъазæн, йæ ном та — Æрмæг.

Ирон — хистæр лæппу — кæд нырма æнæхъомыл у, фæлæ афтæ дæсны у, æмæ Къаукъазæй бирæ хъадджын [1] нæу зондæй, кæд нырма лæппулæг у, уæддæр йæ къæлæтджынтæ, йæ уæлæсинтæ, йæ дæлæсинтæ фылдæрæй-фылдæр байдыдтой, стыр зæрдиагæй архайынц æмæ кусынц Къаукъазы æгъдæутты тыххæй.

Къаукъазæн йæ цæст кæйонг æххæстис, уыдон дзæбæх сфидар кодта.

Цæуын байдыдтой бæлæгътæй дæттыл къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ æмæ æвналын байдыдтой æддæты дæр.

Къаукъазæн та лæппу райгуырдис. Уымæн та йæ ном радтой Уырси. Къаукъаз йæ хистæр лæппуйы, Ироны, арвыста къæлæтджынтимæ, уæлæсинтимæ, дæлæсинтимæ иумæ уыцы табуты ныхмæ, кæцытæ нырма сæхи нæ радтой Къаукъазæн, æмæ сæ адæмы тыххæй хæцын кæнынц Къаукъазы æгъдæутты ныхмæ.

Ирон йæ къæлæтджынтимæ, уæлæсинтимæ, дæлæсинтимæ байдыдта бырсын уыцы фарс табутыл, кæдæм æй арвыста йæ фыд. Уый æдде та Ирон уым хъуамæ сфидар кодтаид Къаукъазы æгъдæуттæ.

Кæд табутæ тыххæй урæдтой сæ адæмы æмæ сæ тыххæй хæцын кодтой Ироны ныхмæ, уæддæр Царциаты адæм-иу куы базыдтой, цæй тыххæй хæцы Ирон æмæ цы æгъдæуттæ хъуамæ æрхæсса, уæд-иу мингай лыгъдысты табутæй æмæ сæхи лæвæрдтой Иронæн, нал сæ фæндыди хæцын табуты æвварс.

Царциатыл айхъуыстис хъæр, иууылдæр бирæ рæттыл сæ табуты Царциатæ сæхæдæг дæр, дам, цæгъдынц.

Лæмæгъ кодта табуты тых. Уымæ гæсгæ иттæг тагъд лыгъдысты табутæй Царциаты адæм, æмæ Ироны тыхтимæ лæууыдысты. Иронтæ фылдæрæй-фылдæр кодтой, æмæ тыхджын æмæ тыхджындæр кодтой.

Къаукъаз Царциатимæ тохы мидæг уæлахиз куы кодта, адæймаджы хæрын куы сафта, адæмæн куы дзырдта: амæй фæстæмæ, дам, адæймаджы фыд хæрæн, дам, хъуамæ мауал уа, ног æгъдæуттæ, дам, хъуамæ æрæвæрæм, зæгъгæ, уæд ацы дзæбæх фæндтæ куы хъуыстой иннæ адæмтæ, уæд уыдон дæр цыдысты Къаукъазмæ æмæ йын дзырдтой:

— Мах дæр айс дæ лæппу Ироны номыл, куыд дæ хъæбултæ, мах дæр иронтæ уыдзыстæм.

Ноджы рæзтис æмæ рæзтис Къаукъазы дзыллæ.

Райгуырдис та лæппу Къаукъазæн, Дайран та йæ ном.

Къаукъазы лæппутæй чи хъомыл кодтой, уыдон афтæ лæгъстæ кодтой Къаукъазæн:

— Ауадз нæ къæлæтджынтимæ, уæлæсинтимæ, дæлæсинтимæ, Царциаты басæттынмæ.

Бонæй-бонмæ размæ цæуынц иронтæ æмæ сæ тых фылдæр æмæ фылдæрдæр кæны.

Къæлæтджынты, уæлæсинты æмæ дæлæсинты къухты кæцы Царциатæ хауынц, уыдон нал дзурынц мах, ома, Царциатæй стæм, иууылдæр дзурынц:

— Мах, дам, иронтæ стæм, мах, дам, Къаукъазы лæппутæ стæм.

Къаукъазæн, цалынмæ йæ лæппутæ нæма рахъомыл сты, уалынмæ уый нырма афтæ дæрдтæм нæ цæуы, нырма тæрсы йæ цотæн, мачи сæ адава.

Йæ урс бæхыл сбады Къаукъаз. Дзæуæджы хъæуы ’рдæм дæр акæсы, Дзауы комы ’рдæм дæр акæсы. Уый зоны: уыдон сты Царциаты кæмттæ.

Къаукъаз-иу касти йæ бæхы хъустæм æмæ йын-иу бæх хъустæ разил-базил кодта. Уыцырдæм-иу адардта йæ хъус, кæцы ’рдыгæй уыди табутимæ тыхджындæр хæст. Уымæй-иу базыдта Къаукъаз, кæцырдыгæй фылдæр æххуыс хъæуы. Бæхы хъус ын-иу амыдта.

Иу лæппу та райгуырдис Къаукъазæн. Ном ын радта Апха. Нарти — сывæллæтты хицау, цырддзæстæй кæсы сывæллæттæм æмæ сæм иттæг хорз зилы.

Кæд сывæллæттæ нырма æнахъомыл сты, уæддæр сæ фыды тагъд-тагъдæй афæрсынц:

— Нæ æрвыст æфсымæртæ кæм сты? Чи зоны, æххуыс сын хъæуы, уæд мах дæр цæттæ стæм, ма тыхс, нæ фыд Къаукъаз, кæд мах нырма æнахъомыл стæм, уæддæр де знæгтæн ницы ауадздзыстæм, æгас Царциаты мах сирон кæндзыстæм.

Йæ лæппуты æрвиты хæстмæ Царциаты табуты ныхмæ. Арвыста та Къивы хурыскæсæны фарсы ’рдæм, йемæ та йын Къаукъаз радта тыхтæ: къæлæтджынты, уæлæсинты, дæлæсинты.

Уыцы рæстæджы хæцæнгæрзтæ ахæм нæ уыдысты, гъеныр цы хуызæн сты, фæлæ уыдысты лæдзджытæ, дуртæ.

Дынджырдæр уæрмытæ-иу скъахтой, сæхуыдтæг-иу дард бамбæхстысты, бæлæстæ-иу акалдтой æмæ-иу сыфтæртæ уæрмытыл бамбæрзтой.

Куы-иу бахæццæ сты къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ Царциатæм, уæд-иу фæстæмæ ралыгъдысты æмæ-иу сæ фæдыл расайдтой Царциаты æд табутæ æмæ-иу афтæмæй уæрмыты нызгъæлыдысты.

Уыцы ран-иу цы Царциатæ баззадысты, уæрмыты-иу чи хаудысты, уыдонæн сæ тых-иу фæлæмæгъ æмæ сæ-иу къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ æнцонтæй-иу бырстой, ахстой-иу сæ.

Уыди-иу афтæ дæр, æмæ уыдон, чи-иу баззадысты, уыдон сæ хылæй сæхæдæг цыдысты къæлæтджынтæм æмæ сын-иу лæгъстæ кодтой:

— Ма нæ амарут, мах дæр иронтæ стæм, мах дæр Къаукъазы лæппутæ стæм.

Ацыдис азтæ æмæ та Нартийæн лæппу райгуырдис Лæгкъиз.

Мингæйттæй лидзынц Царциатæ Къаукъазы къæлæтджынтæм, уæлæсинтæм, дæлæсинтæм, лæгъстæ сын кæнынц:

— Айсут нæ уе ’хсæн, нæ тыхтæ сиу кæнæм æмæ иумæ хæцæм табуты ныхмæ. Никæй уал фæнды Царциаты табутимæ цæрын.

Царциатæ цыдæриддæр уыдысты, куыд дзырдтам, иудадзыгдæр цардысты доны былтыл. Ницæуыл фæлмæцыдысты хæринагыл къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ.

Царциатæ доны мидæг куыд кæсаг, афтæ рацу-бацу-иу кодтой æмæ донæн йæхимидæг кæсæгты мардтой æмæ дзæбæх минас кодтой. Къæлæтджынты, уæлæсинты, дæлæсинты стонгæй нæ уагътой.

Рацыдис азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Нартийæн та райгуырдис лæппу — Лази.

Кæд нырма лæппутæ æнæхъомыл сты, уæддæр зондæй тынг æххæст сты æмæ Къаукъаз æрвиты хурныгуылæны ’рдæм ноджы иу лæппуйы — Гæрæмы.

Къаукъаз йæ æфцджытыл [2] рацу-бацу кæны уæлбæхыл, йæ бæхы хъустæм кæсы. Цыма бæх амоны, кæм иттæгдæр хæст ис æмæ зындзинад ис. Къаукъазæн уыцы бæх комкоммæ амоны, кæм иттæгдæр хæст ис, кæм дзы хъæуы баххуыс кæнын. Кæд æвзагæй нæ дзуры бæх, уæддæр йæ хъустæй афтæ амоны, цыма Къаукъаз сахуыр ис йæ нысæнттæм æмæ æмбары бæх цы амоны. Уыцырдæм Къаукъаз цæттæ кæны æхсæвæй-бонæй.

Рацыди та рæстæг æмæ та Къаукъаз ноджы æрвиты хуры ныгуылæны рахизфарсы ’рдæм Гуыдзийы æмæ Æрмæджы.

Ацыди та азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъаз æмæ Нартийæн лæппу та райгуырдис. Ацы лæппуйæн та Къаукъаз æмæ Нарти ном радтой Мангол.

Кæд нырма нæма рахъомыл сты Уырси æмæ Дайран, уæддæр æрбацыдысты сæ фыд Къаукъазмæ æмæ йын загътой:

— Ауадз мах дæр, не ’фсымæртæн баххуыс кæнæм. Ратт нын къæлæтджынты, уæлæсинты, дæлæсинты æмæ цæуæм не ’фсымæртæн æххуыс кæнынмæ. Æмæ иумæйагæй басæттæм не знæгты: табуты æмæ Царциаты.

Къаукъаз сæ арвыста хурыскæсæны ’рдæм.

Рæзынц кæстæр æфсымæртæ. Цæттæ кæнынц сæхи æхсæвæй-бонæй. Уаты улæфынц æмæ мæт кæнынц — не ’фсымæртæ, дам, тынг зын хъуыддаджы сты æмæ, дам, мах ам адджынæй фынæй кæнæм.

Кæд нæма рахъомыл сты, уæддæр Къаукъаз ноджы арвыста хурныгуылæны ’рдæм дыууæ лæппуйы — Апхайы æмæ Лæгкъизы.

Ацыдысты та азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъазæн æмæ Нартийæн райгуырдис та лæппу, кæцыйæн ном радтой Фарсу.

54. Иронтæ

Царциаты табутæ иннæ æддагон адæмтимæ лымæн байдыдтой, куы фæуынгæджы сты, уæд.

Къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ бонæй-бонмæ уæлдай кæнынц æмæ æлхъивынц табуты се ’мдзæхдонтимæ.

Хорз чи сгуыхынц уæлæсинтæй æмæ дæлæсинтæй, уыдон Къаукъаз комкоммæ къæлæтджынтæм схизын кæны, ирон ном сын дæтты. Иронтæ къæлæтджынтæй уæлдæр уыдысты. Иу ныхасæй, чи-иу фесгуыхт къæлæтджынтæй, уæлæсинтæй, дæлæсинтæй, уыдон-иу фæстагмæ иронтæ-иу систы.

Йæ хъуыды Къаукъазæн уый уыдис, æмæ фæстагмæ Царциаты ном хъуамæ фесæфа, иууылдæр хъуамæ иронтæ суыдаиккой.

Табутæ-иу кæй æрцахстой æмæ-иу хъаст кæуыл цыдис, цыма ацы табу хыл кæны Къаукъазы размæ, уый æдде ма лæджы фыд дæр хордта, уыцы табу-иу æрбакодтой Къаукъазмæ æмæ-иу йæ сæрыл тæнæг æрхуыйы нысан бахуыдтой æмæ-иу æй уæрмы ныппæрстой.

Къаукъазæн арфæтæ кæнынц æмæ йын дзурынц:

— Ныр дæ æгъдæуттæй нæ сывæллæттæм нæ бон у æмæ æдасæй кæсæм. Ныр сæ скъæфæг ничиуал уыдзæнис, ничиуал сæ хæрдзæни.

Цыдис азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъазæн та лæппу райгуырдис, Пъорту та йæ ном.

Хуры ныгуылæны галиу фарсæй дзырд æрцыдис, куыд уым æххуыс хъæуы. Къаукъаз та дыууæ лæппуйы уырдæм арвыста Лазийы æмæ Манголы.

Айхъуыстис, ома, хурныгуылæны йæ рахизфарсы, йæ галиу фарсы цыдæриддæр зæххытæ сты, уым ахаудис Царциаты хъуыддæгтæ æмæ фæзындысты иронтæ æмæ уыдон кæй фæтыхджын сты.

Къаукъазмæ ласынц дарæсæн цæрмттæ, лæгуынæй æмæ хъуынджынæй, уыдонимæ алы хæринаг: хост нартхор, хост мæнæу хæрынæн, фыдызгъæл фосы, фысы, сырды, саджы, хуыйы æмæ цыдæриддæр хъæуы, хъуынджын цæрмттæ — зымæгонæн, лопо цæрмттæ — сæрдыгонæн. Иу ныхасæй, къахыдарæс, æрчъитæ, къогъодзитæ, къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн алцыппæтæн хæссынц. Сæ къухы цыдæриддæр æфты хæринаг, урсаг уа æви æнæуый хæринаг, иууылдæр къæлæтджынтæн, дæлæсинтæн æмæ уæлæсинтæн хæссынц; теуатыл, бæхтыл, дзыгуынтыл — хурыскæсæнæй йæ рахиз фарсæй æмæ йæ галиу фарсæй, ноджы хурныгуылæны рахиз фарсæй æмæ йæ галиу фарсæй ласынц Дзауы комыл, Дайраны комыл, Дзæуджыхъæуыл.

Бæхы фæндаг сæхгæдис-иу айас теуатæй, бæхтæй, дзыгуынтæй; бæхы фæндаг иуыл-иу сæхгæдтой фæллойтæ.

Фæсивæд цыдысты сæхæдæг æмæ йын лæгъстæ кодтой:

— Мах дæр арвит къæлæтджынтимæ, уæлæсинтимæ, дæлæсинтимæ, кæд сын æххуыс хъæуы хæсты. Мах дæр амæй фæстæмæ иронтæ стæм æмæ дæ лæппутæ стæм. Мах разы стæм дæуæн баххуыс кæныныл, цæмæй лæгхор адæмæн, Царциатæн, сæ кой цæрæнбонты куыд фесæфа.

Цыдысты та азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъазæн та лæппу райгуырдис. Ацы рæстæджы уымæн ном радтой Кæджи.

Ацыппæт адæмимæ хуры ныгуылæны ’рдæм æрвиты иу лæппуйы та — Фарсуйы.

Бавнæлдтой стыр дæттыл хидтæ аразынмæ. Сæ уæлæ цæуынц къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ, æнцон сын у фæсте Царциаты табуты сурын [1].

Къаукъаз кæй иста йæхимæ, уыдонæн лæвæрдта нæмттæ, къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ æмæ дæлæсинтæ, иу ныхасæй сын лæвæрдта хуызтæ.

Уæлæсинты, дæлæсинты, куы-иу фесгуыхтысты, уæд-иу уыдоны хизын кодтой къæлæтджынтæм.

Царциаты адæмæй чи задысты фæсте æмæ сæ къухы чи æфтыдысты, уыдон-иу кæугæйæ-иу дзырдтой:

— Мах дæр абонæй фæстæмæ стæм иронтæ æмæ уыдзыстæм Къаукъазы лæппутæ.

Фæзындис дынджыр агтæ, фыцæн агтæ, арæзт уыдысты æрхуыйæ. Фенцон ис хæринаг аразын. Кæнæ уæдмæ къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ иуыл физонæг арæзтой.

Рацыдысты азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъаз æмæ Нартийæн райгуырдис лæппу, кæцыйæн ном радтой Алгъуыз.

Къаукъазмæ та алырдыгæй ноджы цæуы лæвæрттæ. Хæссынц ын цæрмттæ, къахыдарæс, сæрды дарæсæн лопо царм æмæ хъуынджын цæрмттæ — зымæгонæн. Адæмæн æхсызгон у æмæ афтæ аразынц, цæмæй къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ æмæ дæлæсинтæ мацæмæй схъуаг уой æмæ цырддæр, фидардæр хæцой æмæ тых кæной табуты адæмтыл, Царциатыл.

Айæппæт фæллойæн æфтауцтæ аразынц, Къаукъаз сын куыд амоны, афтæ. Дзауы комы рæзы æфтауцгæ, Дзæуджыхъæуы рæзы æфтауцгæ, Дайраны комы рæзы æфтауцгæ. Хъæдæрмæгæй аразынц æфтауцтæ, цæмæй ма бамбийой къахыдзаума, уæлæдарæс, хæринаг.

Ацы æфтауцтæ аразынц куыд хæдзаргонд, аразынц айхуызæн æфтауцтæ алы ран æмæ адон Къаукъазæн сты, куыд фидар бындуртæ, хурыскæсæны ’рдыгæй, хурныгуылæны ’рдыгæй, йæ рахизфарсы ’рдыгæй, йæ галиу фарсырдыгæй.

Тынг дæсны кусæг сты иронтæ, æмæ тынг зæрдиагæй дæсны кусджытæ кусынц.

Æрвитынц та ног æххуыстæ къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн. Алы æххуыстимæ Къаукъаз арвиты та йæ æртындæсæм лæппуйы, Пъортуйы.

Къаукъазмæ дзырд хæссынц, зæгъгæ, къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ афтæ хъæбатыр хæцынц, æмæ табутæ лидзынц сæ адæмтимæ, цартиатимæ, цæст сыл нæ хæцы. Ацы æгъдауæн хидтæ тынг æххуыс кæнынц къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн æмæ уыдон бонæй æмæ æхсæвæй хидтæ аразынц, цæмæй сæ æнцонæй дæр æййафой табуты сæ Царциаты адæмимæ æмæ сын æнцондæр уа сæ ахсын.

Æрæмбырд та ис минтæ сгуыхт лæппутæ, сæхи иронтæ чи схуыдта. Æрæмбырд сты æххуыс кæнынæн къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн.

— Мах дæ лæппутæ стæм æмæ дæ лæппутæн æххуыс кæнынмæ цæуæм, — дзурынц Къаукъазæн.

Ацы рæстæджы та Нартийæн æмæ Къаукъазæн лæппу райгуырди, Дзæхи та йæ ном.

Ацы æфсæдтимæ, ног иронтимæ та Къаукъаз радта йæ дыууæ лæппуйы. Адон ныр кæд нырма æнахъомыл сты, уæддæр сæ Къаукъаз нæ уромы. Лæппутæ сæхæдæг тырнынц æмæ уромæг дæр сæ нал ис. Афтæ цырдæй цæуынц се ’фсымæртæн æххуыс кæнынмæ.

Уыцы нæуæг адæм, сæхи иронтæ чи схуыдта, Къаукъаз та уыдонæн радта къæлæтджынты, уæлæсинты, дæлæсинты нæмттæ æмæ арвыста семæ йæхи дыууæ лæппуйы Кæджийы æмæ Алгъуызы.

Адон арвыста æххуыс кæнынмæ уыцырдæм, кæцырдыгæй дзырдхæсджытæ ныхас хастой Къаукъазмæ, ома, дам, уым æмæ уым хъæуы æххуыс кæнын.

Дзырдхæсджытæ цæуынц æмæ Къаукъазмæ хæссынц дзырд — табутæ æмæ сæ æмдзу адæм Царциатæ, дам, уыйонг смæллæг сты, æмæ, дам, лидзынц къуыппытæм, æфцæджытæм. Хизынц æфцæджытæм æмæ сæхи, дам, æппарынц къæдзæхтæй. Табуты адæм сæхи дæттынц къæлæтджынтæн, уæлæсинтæн, дæлæсинтæн, сæ разы кæугæйæ:

— Ма нæ амарут, табутæ лидзынц, мах дæр иронтæ стæм, Къаукъазы лæппутæ.

Ацыдысты та азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъазæн æмæ Нартийæн райгуырдис лæппу, Алæг та йæ ном.

Æххуыс цæуы алырдыгæй ноджы. Æфтауцытæ та дзаг кæны куыд хæрдæй, афтæ дарæсæй. Зымæгон дарæс — хицæн, сæрдыгон дарæс — хицæн. Æфтауцыты бадынц бийджытæ. Куыд сæрдыгон цæрмттæй, афтæ зымæгон цæрмттæй бийынц пысултæ, афтæ къахыдарæс дæр бийынц, рæхсынц. Æрвитынц хæсты быдырмæ, хæхтæм дарæс, къахыдарæсæй, уæлæдарæсæй, хæринагæй теуатыл, дзыгуынтыл, бæхтыл.

Рацыдис азтæ, мæйтæ, бонтæ, æмæ та Нарти æмæ Къаукъазæн райгуырдис лæппу Хæзар.

Ирон фæсивæд кафынц, зарынц, сæ къæхтыл нал лæууынц фырцинæй.

Къаукъаз сын ахæм æгъдæуттæ сарæзта, æмæ сæ цот фылдæрæй-фылдæр кæндзæнис Царциатæн æдасæй. Зæххы цъар сæ сæртыл исынц къæлæтджынтæ, уæлæсинтæ, дæлæсинтæ фырцинæй — Царциатæ рæхджы скуынæг уыдзысты, зæгъгæ.

Рацыдис азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ та йæ дыууæ фырты æрвиты Къаукъаз хæстмæ. Адон сты Дзæхи æмæ Алæг. Адонæн семæ æрвиты амæй-ай хуыздæр лæппуты — ирон фæсивæды. Æрвиты сын семæ хæринаг, дарæс, цы рæстæгæн сæ цы бахъæуа, уый бæрц.

Дзырд хæссынц дзырдхæсджытæ:

— Иттæг дард стæм, фæлæ табутæ никуал зынынц. Æддагон адæмты арæнтæм бахæццæ стæм. Фæрсынц нæ уыдоны адæм: «Цы æгъдæуттæ рæзы Къаукъазмæ?»

— Махæн не ’гъдæуттæ фыццагæй дæр сты æмæ лæг лæджы фыд хъуамæ мауал бахæра. Мах сæ цæгъдæм лæджы æфхæрджыты, сæ хистæрты, нæ сыл ауæрдæм, кæм сæ арæм æмæ ахсæм, уым сын сæ сæртыл æрхуытæ хуыйæм, уæрмыты сæ æппарæм æмæ сæ сыдæй марæм. Æддагон адæмæн ацы ныхæстæ иттæг æхсызгон уыдис æмæ нын арфæтæ кодтой.

Кæстæр лæппу кæд нырма æнахъомыл у, уæддæр куры Къаукъазæй:

— Арвит мæ, ме ’фсымæртæн баххуыс кæнон, Царциатимæ хæст хъуамæ мæныл адих уа.

Къæлæтджынтимæ, уæлæсинтимæ, дæлæсинтимæ сцæттæ кодта Къаукъаз йæ кæстæр лæппуйы æмæ йæ арвыста хæстмæ.

Дзырдхæсджытимæ хæссынц бонæй-бонмæ, райсомæй-изæрмæ, куыд хурыскæсæнæй, афтæ хурныгуылæнæй, йæ рахиз фарсæй, йæ галиу фарсæй табутæ æд Царциатæ никуал сты, æмæ сæ ном дæр фесæфтис. Кæд ма иуæй-иу рæтты ма исчи баззадис, уыдонимæ дæр тох цæуы.

Иу ныхасæй Царциатæ фесæфтысты æмæ иууылдæр иронтæ систы.

Къаукъазы тох табуты ныхмæ цыдис сæдæ азты, сæдæ азты, цалынмæ Къаукъазы фæндтæ иууылдæр нæ сфидар сты Царциаты æхсæн.

Азтæ ацыдис, мæйтæ ацыдис, бонтæ ацыдис, æмæ хæсты быдырæй раздæхтис Къаукъазы хистæр лæппу Ирон.

Йæ фыдæн дзуры Ирон:

— Арфæ ракæн хурæн — йе скæсæнæй, йæ ныгуылæнмæ, йæ рахиз фарсæй, йæ галиу фарсæй, иууылдæр иронтæ сты, Царциатæн сæ табутимæ кой дæр никуал ис æмæ иууылдæр бындзагъд систы. Ды, мæ фыд, Къаукъаз, мæ мад Нарти, базæронд стут æмæ уæ ныр дзæгъæл нал ныууаддзынæн. Нæ фæсивæд кæмыты æмбæлынц æддагон адæмтимæ, æддагон адæмтæ сæ фæрсынц: «Цы дзинад уæм ис, цæй тыххæй цæгъдут ацы адæмы?» Уыдон сын дзурынц: «Уымæн æмæ лæджы фыд хæрын хъуамæ мауал уа, хъуамæ сывæллон рæза æдасæй, хъуамæ хъомыл кæна, хъуамæ ног æгъдæуттæ æрæвæрæм, хъуамæ лæгхордзинад фесæфа æрмæст махмæ нæ, фæлæ сымахмæ дæр æрæвæрæм айхуызæн æгъдæуттæ».

Æддагон адæм иттæг бацин кодтой æмæ чи фехъуыста ацы ныхæстæ, лидзын байдыдтой иронтæм, Къаукъазмæ.

Æддагон адæм, нæ алыварс чи сты, уыдон дæр куы базыдтой, ахæм æгъдæуттæ кæй æрхаудис, лæджы хæрын кæй нал хъуамæ уа, уæд сæ хистæртимæ тох байдыдтой, цæмæй лæгхордзинад мауал уыдаид æмæ ног æгъдæуттыл хъуамæ уыдон дæр байдайой цæрын сæрибарæй.

Табутæй фервæзтысты Ирыстоны.

Къаукъаз йе ’стдæс лæппумæ æрдзырдта, фæстæмæ сæ хæдзармæ æркодта, сарæзта æстдæс фæлысты нысантæ — иуыл æртын æхсæз æмæ сын загъта:

— Сымах æрвитын æгас Ирыстоны хъахъхъæнынмæ. Ацæут хурыскæсæны ’рдæм, йæ рахизфарсы ’рдæм, йæ галиуфарсы ’рдæм, хурныгуылæны ’рдæм, йæ рахизфарсы ’рдæм, йæ галиуфарсы ’рдæм. Дæттын уын бынæттæ, æрвитын уæ бынæттæм. Уæ бынæтты хъуамæ ирон фæсивæдæй æфсад саразат, кусгæ дæр хъуамæ кæной ацы æфсæдтæ æмæ хъахъхъæнгæ дæр хъуамæ кæной йæ алыварс. Абонæй фæстæмæ нал уыдзысты нæдæр къæлæтджынтæ, нæдæр уæлæсинтæ, нæдæр дæлæсинтæ. Дæттын уын æгъдауæн æмæ фæткæн: аразут зæппадзтæ — хæдзары цал удгоймаджы уыдзæн, уал. Афтæ саразут зæппадз, æмæ лæгбæрц куыд уа зæппадзы æрхуыссæнтæ. Бинонты цал райгуыра, уал ног зæппадзы сарæзтæуа. Галиудзинад чи кæна, уыдон удæгасæй хъуамæ ныххизой зæппадзмæ æмæ афтæ хъуамæ амæлой. Кæд зæппадзы чи бахауди, уымæн фæстагмæ рæстдзинад разына, уæд зæрæдты бакæнут æмæ уыдон сын хъуамæ зæгъой: «Тæрхонмæ гæсгæ ды зылын дæ, рахиз зæппадзæй æмæ адæмы æхсæн æрзил, бакус, куыд иннæтæ». Кæд зæрæдты ныхасмæ нæ æрцæуа, уæд сылгоймæгтæй саразут иронвæндаг æмæ уыдон хъарæджы рæстæджы дзурдзысты: «Ды мæлæтæн æвгъау дæ, ды бахаудтæ зынджы хуымæтæджы, цæрынхъуаг дæ, рахиз æмæ дæ адæмимæ, ирон адæмимæ цы дзырд радтай Къаукъазæн — æз дæн ирон, зæгъгæ, æмæ хъуамæ цæрон ирон дзыллæимæ Къаукъазы æгъдæуттыл. Хъуамæ рахизай». Кæд та сын нæ рахиза, уæд та йæм ноджы иронвæндаг кæнынц зæронд лæгтимæ æмæ йын лæгъзтæ кæнынц.

Кæд йæ бон нал у æмæ уыйонг ахауди, уæд æм æрвитынц фæсивæды æмæ йæ рахæссынц æддæмæ æмæ йын æххуыс кæнынц, кæд ма, дам, раздæха. Кæннод, кæд амæла, уæд фæстæмæ зæппадзы æвæрынц.

Иу ныхасæй, Къаукъаз йæ лæппуты адих кодта æгас Ирыстоныл, хæйттæ сын радта, æгас Ирыстоны байуæрста йе ’стдæс лæппуйæн.

Алы ран, Къаукъазы лæппутæ кæм сты, уым Къаукъазы лæппутæн æвзæрст лæгтæ чи сты, æууæнкджын лæгтæ æмæ уыдоны расидтмæ чи нæ байхъуса, уыдон дæр хъуамæ зæппадзы ныххауой.

Кæд йæхæдæг, æвзæрст лæг, æууæнкджын лæг исты галиудзинад сараза Ирыстонæн, уæд Къаукъазы лæппутæн йæ фыдæй бар ис æмæ ахæм æвзæрст æууæнкджын лæджы дæр ныппара зæппадзы.

Къаукъаз цы æстдæс фæлыст нысæнттæ сарæзта йе ’стдæс лæппуйæи, уыдонæй алы фæлыстæй иутæ ныууагъта йæхимæ, иннæтæ радта лæппутæн æмæ сын загъта: «Уый уын нысæнттæ, ахæссут, иутæ сымах уæнт, иннæтæ — мæнмæ. Исты зындзинады куы ныххауат, уæд мын ацы нысан æрвитут æууæнкджын лæгимæ æмæ уæ уæд æз базондзынæн, кæцы лæппу бахауд зындзинады. Кæд уæм цин, хорздзинад уа, уæддæр мын хъусын кæнут. Хистæр лæппу Ирон, Къаукъаз куы базæронд, уæд хæдзары баззадис.

Æхсæв æмæ бон рæзынц хъæутæ, сахартæ. Æгас Ирыстоны уыцы хорздзинæдтæ, дæсныдзинæдтæ, кæцытæ уыдис Царциаты адæмтæн, баззадис æгас Ирыстоны: хæдзар аразыны дæсныдзинад, бæлæгътæ аразыны дæсныдзинад. Æфсæйнаг аразындзинад дæр фæзынд Къаукъазæн. Ацы дæсныдзинады фæрцы æхсæвæй-райсоммæ фæзынын байдайы сахартæ æмæ хъæутæ.

Хъусынц ацы хорз æгъдæуттæ æмæ куыстытæ Ирыстонæй æддæдæр цы адæмтæ цæрынц, уыдон æмæ сæм цæуынц Къаукъазы æрвыст лæппутæм æмæ сæ курынц:

— Æрцæрæм мах дæр ам. Мах дæр фæнды иронтæ суæвын, мах дæр фæнды уе ’гъдæуттыл цæрын, мах дæр фæнды нæ сывæллæтты схъомыл кæнын, куыд иронтæ.

Цæвиттон хъуыддагæй, махæй æддæдæр уыдысты иннæ адæмтæм хистæртæ, кæцытæн сæ нæмттæ уыдис Къамбиз æмæ Псаманит [2]. Псаманитæн уыдис цъусдæр адæм æмæ уыдис иу лæппуйы хицау. Къамбизæн та зæнæг нæ уыдис, уæд æрæмысыдис Къамбиз æмæ Псаманитмæ уазæгуаты бацыдис, кæд, дам, мын йæ лæппуйы аргæвдид, уыцы хъуыдыйæ. Псаманит Къамбизæн иттæг хорз бафысым ис, фæлæ йын йæ иунæг лæппуйы уæддæр нæ аргæвста. Къамбиз куы аздæхтис, уæд бартхъирæн кодта:

— Ды мын хорз фысымдзинад нæ радтай мæнæн, зæгъгæ, гъеныр æз дын схос кæндзынæн, дæ лæппуйы дын мæхæдæг аргæвддзынæн.

Ирыстонæн йæ ном куыннæ айхъуыстис æддагон адæмтæм дæр æмæ сæ хистæрты онг дæр, ома, Ирыстоны адæмы æргæвдæн, дам, нал ис.

Уымæ гæсгæ Псаманит стардта йæ лæппуйæн йемæ йæ фæллой, цыдæриддæр уыдис, сæвæрдта теуатыл, дзыгуынтыл, бæхтыл æмæ йæ лæппуимæ рарвыста, уыцырдыгæй æввахсдæр чи уыдис, Къаукъазы уыцы фыртмæ æмæ йын лæппу загъта:

— Курын дæ, уый дын мæ фыды фæллой, цыдæриддæр у, уый дын мæ адæм. Сымах стут æстдæс æфсымæры æмæ мæн дæр айсут нудæсæм æфсымæрæн. Мæ фыды фæллой цыдæриддæр у, уыдон дæр сымахмæ хæссын. Къамбиз нæм æрцыдис æмæ хъуамæ мæ фыдæн мæн аргæвдын кодтаид, куыд уазæгæн.

Къаукъазы лæппу йæхи æууæнк лæгæн радта йæ нысан æмæ Псаманиты лæппуйæн загъта:

— Ацу мæ фыдмæ æмæ акæн демæ ацы лæппуйы дæр, фæллой ам баззайæд.

Йæ фыдæн ныстыдта [?]: «Йæ адæмтæ дæр мæнмæ радта. Гъеныр дын цы аскъуыддзаг кæна мæ фыд, ууыл баззайдзæн».

Æрцыдысты Къаукъазмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, йæ сæрæй йын акуывта лæппу, йæ зонгуытыл æрлæууыди, балæгъстæ кодта, загъта йын:

— Дæуæн ис æстдæс лæппуйы æмæ дæ курын, мæн дæр айсай нудæсæм лæппуйæн.

Ноджы йын радзырдта, цæй тыххæй ралыгъдис хæдзарæй, радзырдта йын Къамбизы хъуыддаг.

Къаукъазæн ацы хъæстытæ куы ракодта лæппу, уæд ын Къаукъаз загъта:

— Исын дæ, ды уыдзынæ мæнæн нудæсæм лæппу, дæ ном уыдзæнис Саулæг. Æрвитын дæ мæнæ мæ лæппумæ йæ нысанимæ фæстæмæ, цæмæй Псаманиты адæмы йæхимæ æрбакæна, йæ адæмы йын Иры фæсивæдимæ схæццæ кæна, Къамбизы ныппырх кæна, йæхи йын æрцахса Къамбизæн æмæ мын ардæм æрхæццæ кæна.

Цалынмæ уыдон ныххæццæ уыдаиккой Къаукъазы лæппумæ, уалынмæ Къамбиз базыдта Псаманиты лæппу кæй ацыдис Ирыстонмæ, Къаукъазмæ хъаст кæнынмæ.

Кæй зæгъын æй хъæуы, Къамбиз схæцыдис æмæ йæхи доны баппæрста.

Ацы æппæт адæм, Иры фæсивæд æмæ Псаманиты адæм куы балæбурдтой Къамбизы адæммæ, уæд уыдон загътой:

— Къамбиз нал ис, фæлæ мах нæхи дæттæм Къаукъазы адæмæн. Махæн тынг æхсызгон у, уæ къухы кæй бахаудыстæм æмæ уе ’гъдæуттыл кæй цæрдзыстæм. Махæн æхсызгон у, Къамбиз йæхи доны кæй баппæрста.

Уæд Къаукъазы лæппу йæхимæ райста Къамбизы æмæ Псамаииты адæмты æмæ сын хистæрæн баурæдта Саулæджы. Уыдон дæр уыцы æгъдæуттыл баурæдта, цы ’гъдæуттæ йын Къаукъазæй дзырдгонд уыдис.

Рацыди та рæстæг. Къаукъаз иттæг смæллæг ис, рацарди фондзсæдæ азы, фæлæ йæ лæппу Ирон, кæд уый дæр базæронд ис, уæддæр йæ фыды фæдзæхстытæ йæ бон у нырма æххæст кæна.

Амардис Къаукъаз.

Рацыдысты та бирæ азтæ, мæйтæ, бонтæ. Нарти дæр амардис. Ирон архайы. Нартийы цот сбирæ сты, мæ хур. Бирæ цот сын баззадис.

Ирон дæр амардис.

Рацыдысты та бирæ азтæ, мæйтæ, бонтæ æмæ Къаукъазы лæппутæ дæр иууылдæр фæмардысты рæстæгæй-рæстæгмæ, фæлæ сæ цот, Нартийы цот, баззадис. Уыдон сбирæ сты. Абон дæр ма Ирыстоны хъуысы Нарты цот бирæ кæй уыдысты, уый.

Нартийы цотæй разæй чи ацыдаид, схистæр уыдаид Ирыстоны, уый уыдис Гуыдар.

Гуыдар афтæ арæзта Ирыстоны æмæ куыд Къаукъаз. Цыдæриддæр æгъдæуттæ фæлтау ныууагъта, уыдоныл фидар хæцыди Гуыдар. Кæд æмæ Къаукъаз æфсæнгарз кусæндæттæ, хъæдæрмæджы кусæндæттæ, пысулы кусæндæттæ арæзта, уæд Гуыдар уымæй уæлдæр ницы сарæзта.

Хистæрдзинад кодта Гуыдар. Алырдæм цыдис Гуыдар æмæ афтæмæй хистæрдзинад кодта. Гуыдармæ дæр афтæ цыдысты, куыд Къаукъазмæ, айсут нæ, зæгъгæ, Ирыстонмæ. Мах дæр, зæгъгæ, сымах æгъдæуттыл архайдзыстæм. Ныр ма, дам, махмæ афтæ рæхджы нæ фесæфдзæнис лæгхордзинад æмæ нæ мах фæнды нæ сывæллæтты, нæ цот рахъомыл кæнæм, куыд иронтæ.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: