II. ЦÆРДДЗОЙ ÆМÆ БОНВÆРНОН

3. Царциаты Цæрддзой.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 24–34 ф. Радзырдта йæ Мæхъиты Дауит 27/VIII–1960 азы, Челиаты хъæуæй, Дзауы районы, æнахуыргонд лæг, 63-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, Герасимы фырт.

1 Дзæла — даргъ кæрдæджы мыггаг, бийынц дзы хæхбæсты мæкъулы бæндæнтæ.

2 Нымдгæнгæ — ома, æфсæрмы гæнгæ.

3 Тæппалгъ — ома, рæсыд гуыбын.

4 Æртæбæкк и — ома, нытътъæпæн и, йæхи нылхъывта æндзæр.

5 Æртысгæн — зынджытæ исæн дзаума. Вæййы æфсæйнагæй арæзт, фæлæ таурæгъы та хъæдæй конд у.

6 Тæрфы æхсад — хæрз æхсад.

7 Сæрæн — æгъдаумæ гæсгæ афтæ фæсномыгæй дзырдтой лæгæй.

8 Талыйагау — ома, талайау, бæласы ног къалиуау.

9 Æфсæрмæг — æфсæрм кæнын искæй раз.

4. Цæрцойы кадæг.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. Радзырдта йæ Беджызаты Гæмсыр, Едысы хъæуккаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудур Герасимы фырт.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæг, 1989 аз, №1, 52–54. ф.

1 Дзала — даргъ кæрдæджы мыггаг, бийынц дзы хосбæндæнтæ.

2 Цъæнуд — цады былтыл рæзæг хъамылгæрдæг.

3 Тæрфæхсад — хæрзæхсад.

4 Бастуаг — лæгыл-иу кæм баталынг, уыцы бынат.

5. Уæларвон зынг.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 35–43 ф. Радзырдта йæ Мæхъиты Дауит, 63-аздзыд, 27/VIII — 1960 азы, Челиаты хъæуæй, Дзауы районæй, æнахуыр зæронд лæг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар Герасимы фырт.

Ацы таурæгъы вариант мыхуыр уыд: ж. Фидиуæг, 1989 аз, №1, 54–57 ф. Йæ сæргонд — «Цæрцойы мæлæт». Радзырдта йæ Мæхъиты Дауыт. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таурæгъы ис гыццыл хицæндзинæдтæ. «Цæрддзо» журналы варианты фыст у «Цæрцо», еугуыппарты хистæрæн дæр фæзыны ном — Хъамбар. Цирхъ æмæ фатфындзтæ журналы варианты Цæрцо йæхæдæг нæ кæны, фæлæ йын саразы уæларвон Сафа. Къухфысты варианты Бонвæрнон зæппадз саразын Хуыцауæй ракуры, журналы та зæппадз Хур æмæ Мæй саразынц.

1 Уарпп — хохы ном, арæх æмбæлы ирон таурæгъты æмæ аргъæутты. Дыгуронау афтæ хуыдтой нырыккон Эльбрусы хох.

2 Хæтæлæг — кæсæнцæст.

3 Фæмилдзых кæнын — ома, чысыл исты ахæрын.

4 Фæтигъ уыдзæн — ома, смæсты уыдзæн, йæ зæрдæ фæхуддзæн.

5 Фатфындз — фаты бырынкъ.

6. Уæларвон зынг (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 44–48 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæмсыр, Едысы хъæуы цæрæг, 76 азыккон зæронд лæг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Гæмсæр цагъта хъисын фæндырыл.

1 Тæлм — ома, хардзау æркасти.

2 Алдзæн — диссаг, намысаг, цæвиттонаг.

III. АХУЫ ÆМÆ НАГЪУЫЛЛÆ

7. Ахуы æмæ Нагъуыллæ

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 49–56 ф. Радзырдта йæ Мæхъиты Дауит, Челиаты хъæуккаг, 27.08.1960 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæг, 1989 аз, №2,56— 57 ф. «Ахуы æмæ Нагъуы» сæргондимæ. Къухфыстимæ рабаргæйæ дзы ис цъус ивддзинæдтæ. Нагъуыллæ журналы фыст цæуы «Нагъуы».

1 Дзæццæг — ома, дæрддзæф æрбадти.

2 Тæппалгъ — рæсыд гуыбын.

3 Сæрон — хæдзары хистæр (Б.Д.).

4 Хъан — ома, искæй сывæллоны схæссын.

5 Уæлæджин — æрвон цæрджытæ. Уæлæджин кодтой — ома æрвон цæрджытыл æй сæмбæлын кодтой.

8. Хурæмæйы амард.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 1939 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæг, 1989 азы, № 9, 58–59 ф.

1 Æддæс — иппæрд, адæмæй хицæнгонд (Б.Д.).

2 Æнæзгъæ — æнæзонгæ (Б.Д.).

3 Мадар — мадард бæгънæг, зыбыты бæгънæг.

4 Æсуæны райсом — ногæй чи ралæууа, ахæм райсом.

5 Салф — митхалас.

6 Дзуарцыртæвæр — дзуар цырты хуызы (Б.Д.).

9. Ахуыйы хъæзтытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 58–71 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд æнахуыргонд зæронд лæг, Брытъаты Урстуалты хъæу, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæгъ цъус ивддзинæдтимæ мыхуыргонд уыд: ж. Фидиуæг, 1989 аз, №2, 58–61 ф.

1 Стъæлтæ — ома, стъæлфæнтæ.

2 Фæсæцца — ома, фергъуыйау сты.

3 Æнхъæлæг — ома, чызг æнхъæл (Б.Д.).

4 Тыппæл æхст — ома, портийы æхст (Б.Д.).

5 Дзæгъæлæг — ома, дзæгъæл цæуаг лæг.

6 Къокъоси — цæфæй сæрыл цы къобос, къуыбыс фæзыны, уый.

7 Бынатдзæг — цæрæнбынат, ома, бæстон бæрæгæй, бынæттон цард кæм кæнынц, уый.

10. Ахуыйы ускуырд.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 73–76 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд, Брытъаты Урстуалты хъæу, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

11. Ахуыйы ускуырд (вариант)

Радзырдта йæ Сланты Михакъо, Брытъаты хъæуы, 1940 азы. Фидиуæг, 1989 аз, №3, 60–65 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Ацы таурæгъ, иу адæймагæй фыст уæвгæйæ, къухфысты æмæ журналы афтæ цæмæн хицæн кæнынц кæрæдзийæ, уый бæлвырд нæу.

1 Авдиугæ — авд бонцауы (Б.Д.).

2 Æрдзæтæй — сæдæтæй (Б.Д.).

3 Дзидзалæ — хи хурмæ дарын.

4 Лечъыр — хосгæнæг.

5 Умын — уый мын.

6 Фæджирд — цæсты гæй истæмæ ныджджирд кæнын, кæсын.

12. Ахуы æмæ йæ фырттæ.

Радзырдта йæ Брытъаты хъæуккаг Сланты Иликъо, 02.08.1940. Фидиуæг, 1989, №4, 59–62 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Хъуа — ома, хъуамæ.

2 Аджал — таурæгъгæнæгмæ гæсгæ — еугуыппарты адæм. Æвæццæгæн араббаг æвзагæй æрбайсгæ (араббагау — «даджджал») дзырд, кæцы нысан кæны «иблис». Ацы дзырд ма абарæн ис ирон дзырд «адзал»имæ дæр, кæцы нысан кæны «адæймаджы бонæмгъуыд».

3 Чем — хи адыл нæ уын.

4 Зæвæтдзагъд — къæхтæ химидæг цæгъдын.

5 Цъмæхид — чысыл рахид кæнын (Б.Д.).

6 Диу — фыдгæнæг бардуаг (Б.Д.). Чи зоны, æмæ персайнаг æвзаджы тæваг у.

13. Нагъуы балцы.

Радзырдта йæ Брытъаты хъæуккаг Сланты Михакъо, 02.08.1940. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæг, 1989, №4, 56–59 ф.

1 Бæгъа — ома, мæлæты маргъ, ницæйаг.

2 Цаудзыд — фыдбылыз фенæг лæг, царды зындзинад чи бывзæрста, ахæм.

3 Туацъæ — цъыфдзаст, цъыф бынат.

4 Залдзæг — æфсæн хæдон.

5 Сион — сыкъаджын.

6 Ахриман — фыдгæнæг хуыцау (Б.Д.). Ацы ном дæр, æвæццæгæн, ист у «Шахнаме»-йæ. Авестæйы хуыйны «Анхра-Майнью». Зороастрийаг дины у дунейы Фыддзинад, Ахурæ-Маздæйы ныхмæлæууæг.

7 Æбузылд — æвзæрдзинад.

8 Дзамбых — стыр дзæбуг (Б.Д.).

14. Ахуыйы лæппуты нæмттæ.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 1940 азы. Фидиуæг, 1989, №5, 60 61 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Армадард — ома, армы дарын сывæллоны.

2 Сæрой — ам амоны хæдзары хицау, хæдзары хистæр.

3 Хъулан фырт — фидар фырт (Б.Д.).

15. Ахуыйы фырттæн лæвæрттæ.

Радзырдта йæ Сланты Иликъо, Брытъаты хъæуккаг, 1940 азы. Фидиуæг, 1989 аз, № 5, 63–64 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Тылег — рогдзинад, рæузонд, рæучи.

2 Зындан — фыдæбойнаг бынат, зындон. Ам лæвæрд цæуы персайнаг формæйы æмæ æвдисæг у, персайнаг æвзагæй æрбайсгæ кæй у, уый.

3 Сынг бузныг — хуымæтæджы бузныг (Б.Д.).

4 Пысмел — схъиуд, рогдзинад, рæуыг.

5 Бæхдзоджи — бæхты дзуг, бæхæргъау.

6 Фосдзоджи — фосы дзуг, стурвос, фосæргъау.

7 Дзуарка — пæлæхсар сыкъаджын.

8 Кæрдæн — кæлмæрзæн (Б.Д.).

16. Ахуыйы мæлæт.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 77–80 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд зæронд лæг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Йæ вариант мыхуыр уыд: Фидиуæг, 1989 азы, № 9, С. 57–58. Радзырдта йæ 147-аздзыд Беджызаты Леуан 1940 азы, Едысаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таурæгъмæ гæсгæ Ахуы æмæ еугуыппарты æхсæн хæст райдыдта æндæр мотивтæм гæсгæ. Къухфысты еугуыппартæ сæ хистæры маст исынц, журналы та еугуыппартæ Ахуы цы галтыл хуым кодта, уыдоны байсинаг сты. Журналы варианты фæзыны ног хъайтар, кæцы феххуыс кæны гуыппырсартæн Ахуыйыл фæуæлахиз уæвыныл. Ног хъайтарæн йæ ном хуыйны Джамшид, кæцы, таурæгъгæнæджы ныхæстæм гæсгæ у «æнæмæлæг уæвæгой, зæххыл цы цæуы, уый чи базоны». «Джамшид» ном ист у зороастрийаг мифологийæ. Авестæйы æмбæлы куыд «Йимæ», «Джамшид» та дзурынц персайнаг æвзагыл. Ирон фольклоры ацы ном никуы æмбæлы. Царциаты таурæгътæм, æвæццæгæн, æрбахауд Фирдоусийы уацмыс «Шахнаме»-йæ. «Шахнаме»-йы Джамшид у Пишдадидты династийæ, Авестæйы та у Вивахвантæйы фырт, паддзах-фыййау, ирайнæгты паддзах «сызгъæрин дуджы».

1 Зæдæ-зæдæтæй — ома, сæдæ-сæдæтæй (Б. Д.).

2 Ахуыбат — ацы бынат ис Урстуалтæм ссæуæны. Таурæгъгæнджытæм гæсгæ у Ахуыйы мæлæн бынат.

17. Царциаты Нагъуæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 206–211 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149-аздзыд зæронд лæг, Едысы хъæуккаг, æнахуыргонд æма куырм. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1939 азы, Едысы хъæуы.

1 Хъæдласæн — у стыр æфцæг æмæ хицæнуат, ис Урстуалты, Едысмæ æввахс, Дзауы районы. Ныр дæр дзы дарынц фос.

2 Уæхсгуыпп — уæхсджытæй хæцын дыууæ лæгæй иумæ (Б.Д.).

3 Цъитийы фæзгъæртæ — ома, ам дзырд цæуы цъитийæ къæрттытæ куыд састой æмæ сæ кæрæдзийыл куыд цавтой, ууыл.

4 Фæсæццы уын — амоны, ома фергъуыйау, фæджих уын.

5 Тахой хъугом — ис Едысы хъæуы тæккæ фарсмæ, у хуымуат æмæ хосгæрсты бынат (Б.Д.).

18. Царциатæ æмæ уæйгуытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 124–136 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 144-аздзыд æнахуыргонд зæронд лæг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, январы мæйы 1938 азы.

1 Фæтдзæф — ома, фатæй æхсын.

2 Сæркъул — ома, сæрæй ныллæг акувын.

3 Гæсæн — таурæгъгæнæджы ныхæстæм гæсгæ, бæрзонд амад мæсыджы хуызæн, цы ранæй-иу хæстысты хъахъхъæнджытæ (Б.Д.).

4 Тæли — ома, дуртæй иу рæгъ ауадзын амады мидæг, кæнæ иу фæлтæр самайын, иу рæгъы равæрд дуртæй (Б.Д.).

5 Тæлмау — хардзау, тæлмау кæсын, хардзау фæкæсын.

6 Донхæссæг — ам дзырд цæуы ууыл, ома мæхицæн къайаг куы равзарин.

7 Къуыбырджын — ацы хох ис Едысы хъæуы сæрмæ.

8 Лæзгъæр — кæнæ ма йæ хонынц, «Сæгты лæзгъæр» дæр. Уый дæр ис Едысы хъæуы сæрмæ цы хох рагъ ис, уым. Лæзгъæр нысан кæны, хохы фæхстыл фос цы къахвæндаг саразынц, уый.

9 Доннук — у адаггонд, чысыл дон дзы цæуы, æнæуый та у уыгæрдæн, ис Едысы.

10 Саргъау — ис Едысы Хъугомы чысыл хохы къуылдым.

11 Хæрисгом — уый дæр ис Едысы.

12 Цыртысæр — ныртæккæ дæр хуыйны афтæ, Едысы Хъугомы.

13 Къодахджын — чысыл хох. Ис Едысы, зæгъынц таурæгътæ, зæгъгæ, ам уыд стыр хъæд, фæлæ галтæ æргæвдгæйæ хъæды къодахы цагъд кодтой, артыл сæ æндзæрстой, уыйадыл йæ ном «Къодахджынæй» баззади (Б.Д.).

14 Кæфгæр — цавæрдæр кæсаджы мыггаг.

19. Уæйгуыты уæрмытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 139–148 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Дзига, Баийы фырт, 112-аздзыд æнахуыргонд зæронд лæг. Ныффыста йæ 1945 азы Беджызаты Дудар Едысы хъæуы.

Мыхуыр уыд: Фидиуæг, 1989 азы, № 10, 88–90 æмæ 91–94 фф. Журанлы мыхуыр уыдысты ацы таурæгъы дыууæ варианты фæйнæхуызон сæргæндтимæ: «Бихъуыры фырттæ» æмæ «Нагъуыйы усгуртæ». Се ’ртæ дæр иу мотивыл сты. Сæ астæу ис æрмæст цъус хицæндзинæдтæ.

1 Калак хъæу — афтæ хуынди Царциаты хъæу, калак у гуырдзиагау «горæт» (Б.Д.).

2 Стыр фæтæн — ис Едысы хъæуы, хонынц ма йæ Тахойхъугомы фæтæн дæр (Б.Д.).

3 Æрдузы фæз — ис Едысы. Уым сты уæйгуыты уæрмытæ дæр (Б.Д.).

20. Нагъуыллæйы мæлæт.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 82–86 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæмсыр, 76-аздзыд зæронд лæг, Едысы цæрæг Урстуалты, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Цола кæнын — ома, мæллæг хаст сси.

2 Хъилдур — Урстуалты ис адæймаджы хуызæн къæдзæхгонд хъилдур. Йæ сæр асасти, фæлæ иннæ ныр дæр ис. Легендæтæй куыд бæрæг у, уымæ гæсгæ у Нагъуыллæ. Уый йæ адзал куы бызыдта, уæд йæхи дур фестын кодта æмæ баззади йæ ном Хъилдурæй. Ныр дæр ын ис фенæн. Йæ лыггонд къабаз дæр æрæджыты онг йæ уæлæ уыд (Б.Д.).

3 Чызджыты адаг — ис Урстуалты, Царциаты уæзæгæн Хурныгуылæны ’рдыгæй. Легендæтæм гæсгæ ацы ададжы æрцыди чызджытæн стыр хæст еугуыппыртимæ (Б.Д.).

21. Нагъуыллæйы мæлæт (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 88–96 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæмсыр, 76-аздзыд зæронд лæг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Мал — туджы æрмхæрдтæ (Б.Д.); цъыфдзаст фæскъæвда, цæугæдоны арфдæр ран.

2 Кул — къаннæг цад.

3 Кæрдæнтæ — кæлмæрзæнтæ.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: