Царциаты сæфт

Царциатæ ахæм рауадысты æмæ нал Хуыцауы зыдтой, нал дзуарæн куывтой, сæхиуыл фæхæцыдысты. Никæмæн баргæ кодтой, никæй нымайгæ кодтой. Хуыцау сæм æрæрвыста:

— Цы кæнут, Царциатæ, цæмæн фыдæх хæссут, æви уын æрхъуыдыйы аккаг дæр нал дæн?

Царциатæ загътой:

— Мах нæхицæн Хуыцау дæр стæм, мах нæхицæн æппæт дæр стæм, бирæ хорздзинадæй нын хай ницы бакодтат, уæ хорздзинады тæххæй махæй дывæр хорздзинад фæхъæуы. Искуы нын уæхи иу хатт уæддæр куы равдисиккат.

Хуыцаумæ хъыг фæкастысты Царциаты ныхæсты æмæ сын фыддæрагæн митæ байдыдта. Сæ бæх байраг нал ардта, сæ хъуг рæуæд нал ардта, сæ фысæн уæрыкк нал цыди, сæ дугъонтæ дугъы нал фæрæзтой, иуыл сын кæлгæ кодтой.

Царциатæ зæгъынц:

— Атæппæт Хуыцауы фæндæттæ сты. Цыфæнды нын кæнæд, ма басæттæм, цалынмæ нын йæхи иу æвдыст нæ ракæна, уæдмæ.

Хуыцау та фыдохдзинад æмæ йæ азардзинад фæфылдæр кодта. Царциатæн фос цæуæт кæнын куы нæуал уагъта, уæд Царциатæ фыддæр бырсын байдыдтой, фос никæмæн уагътой, истой тыхæй æмæ се ’ххормагдзинады сафтой.

Уæд та Хуыцау дæтты басур кодта, ома Царциатæ дойныйæ мæлдзысты, ома кæд басæттиккой. Уымæй дæр та ницы рауад. Загътой Царциатæ:

— Цыфыддæр митæ кæнæд Хуыцау, ма басæттæм.

Царциатæ доны бæсты туг нуазын байдыдтой æмæ сырх уадул кæнын райдыдтой, сæхи доныхуыппы та сæ фосæн лæвæрдтой.

Хуыцаумæ та ацы хъуыддаг дæр æркасти хъыг æмæ сын сæ хуымты æхсæв кæрдинаг кодта, боны та цъæх æвзар уагътой.

Царциатæ загътой:

— Дыууæ хатты Хуыцауы бон нæ баци нæ басæттын, ма басæттæм ныр дæр.

Саджил фатфындзтæ [1] аразын байдыдтой æмæ-иу æхсæвыгон сæ хуымтæм рацыдысты Царциатæ, саджил фатфындзтæй æфсиртæ æхстой æмæ уымæй цардысты.

Хуыцауы бон та æртыккаг хатт дæр нæ бацис Царциаты басæттын. Уæд сыл стыр азар скæнын кодта, азар Царциатыл низ бафтыдта æмæ Царциатæн сæ устытæ ницы аххосæй сывæллон нал ардтой, ныххуысчъытæ сты.

Царциатæ тынгдæр смæсты сты. Хуыцауы ныхмæ сæ дуæрттæ бæрзонд скодтой, зæгъгæ, кæннод Хуыцау зæгъдзæни, нæ хæдзæрттæм цæугæйæ æмæ нæ хæдзæрттæй цæугæйæ нæ сæр Хуыцауæн фæгуыбыр кæнæм æмæ йæхицæй ныббуц уыдзæни.

Хуыцаумæ уый фыддæр хъыг æркасти. Царциатыл рын бафтыдта, уæддæр нæ састысты. Рынимæ дæр хæцыдысты. Уæд сыл Зынджы бардуаджы бафтыдта ноджы æмæ сыл уый арт суагъта. Царциатæн сæ фылдæр басыгъди. Сæ бон цалынмæ уыди, уæдмæ æвæрдтой мæрдты сæ зæппæдзты, фæлæ зæппæдзтæ мардæй байдзаг сты.

Царциатæ ингæнтæ къахын байдыдтой. Бонæй æвæрдтой къæй, фæрстæм дæр афтæ, уæлийæ дæр къæй, стæй та уый уæлæ дæр мард йæ алывæрсты къæйтæ æвæрдтой, æмæ та уый уæлæ дæр къæй æвæрд, афтæмæй-иу иу ингæны дæс-фынддæс зианы кæрæдзи уæлæ æвæрдтой, се ’хсæн къæйтæ уыдаид, цыдис [2].

Боны фæстагмæ Царциатæн сæ бон ныгæнын нал уыдис æмæ-иу мæрдты фæрсæвæрд [3] акодтой, стæй сыл иу фæлтæр сыджыт æркалдтаиккой æмæ та ногæй мæрдты фæрсæвæрд ракодтаиккой æмæ та сыджыты фæлтæр ногæй, афтæ хуызы се ’ннæ æрдæг ныгæд цыди Царциатæн [4].

Чи ма сæ баззади, уыдон уæддæр нæ састысты. Уæд сыл зæхх фегом ис Хуыцауы зондæй æмæ сыл стыр лæсæн рацыди [5]. Лæсæн тæвд лами æмæ тæвд дуртæ йæ разæй ласта. Чи ма уыди Царциатæй, уыдоны лæсæны быны кодта. Сæ мыггаг аскъуыди Царциатæн. Фæйнæрдæм ма лыгъдысты, фæлæ сыл тæвд дон лами сыджытимæ калдис æмæ куынæг кодтой, мыггагыскъуыд фесты Царциатæ. Цалдæрæй ма аирвæзтысты Царциатæ. Уыдон уыдысты Едыса æмæ йæ авд фырты. Едысайы авд фырты иу ададжы куыд лыгъдысты, афтæ сыл дуртæ ракалдысты æмæ фесæфтысты. Уыйадыл уыцы ададжы схуыдтой «Лигдонат» [6], ома лидзæг æфсымæрты бынат. Едыса аззади иуварс æмæ загъта:

— Мах сæфæм, фæлæ нæ ном ам баззайæд. Уыйадыл Едыса кæдæм балыгъди, уыцы тъæпæн бынаты схуыдтой Едысайы номыл — Едыс [7], ныртæккæ Едыс цы хъæу ис, уыцы бынат.

Фесæфтысты уыйадыл Царциатæ. Хуыцау сын йæхи уæддæр нæ равдыста, сæ ном баззади Едысы хъæуы. Ныр дæр сæ цæрæн бынат «калактæ» [8] хуыйнынц.

59. Царциаты сæфт (вариант)

Царциатæ Едысы калачы [1] цардысты. Уыдон уыдысты уæйгуытæ æмæ Нарты рæстæджы. Царциатæ тынг фыдуаг уыдысты. Хæцыдысты Нарт æмæ уæйгуытимæ. Хæтæнтæм сæм хæцынмæ цыдысты. Уæйгуытæ цардысты Едысы уæллаг фарс, Царциатæ та Едысы къуылдымыл.

Нарт æмæ уæйгуытæ Хуыцауимæ лымæн уыдысты, сæ ныфс нæ хастой Царциатимæ хæцын æмæ æдзухæй куывтой Хуыцаумæ:

— Хуыцау, Царциаты фесаф!

Нæ фæндыди Хуыцауы Царциаты фесафын, фæлæ уыдон афтæ фыдуаг рауадысты æмæ Хуыцауы дæр ферох кодтой, сæ дзуæрттæн дæр ныууагътой. Уæд дзуæрттæй, Хуыцауы номыл чи уыд, уыдон дæр Хуыцаумæ хъаст кодтой Царциаты тыххæй, зæгъгæ, мах дæр ферох кодтой.

Уыйадыл Хуыцау смæсты ис Царциатæм.

Царциатæм нал хор, нал хос зайын кодта. Хос-иу куы ныккарстой, уæд сын-иу æй дымгæ фæхастаид.

Царциатæ уæд сæ гутон æфсæнæй раивтой зæххы бындзарыл дæр къæхтæй æмæ сæ бырст фæйнæрдæм фæтынгдæр кодтой. Сæ уæлкъæсæртæ бæрзонд скодтой, кæннæуæд, дам, Хуыцау æнхъæл уыдзæн сæ сæрæй мæнæн кувынц, зæгъгæ.

Хуыцау тынгдæр смæсты ис æмæ сæ бынтон сæфыны фæнд скодта. Хъуг сын рæуæд нал ардта, фыс — уæрыкк, сæ хуымтæ бон цъæх æвзар уагътой, æхсæв та кæрдинаг кодтой.

Царциаты хистæр Едысо хуынди, уый зæгъта:

— Мах сæфты къахыл лæууæм, фæлæ ам нæ ном баззайæд.

Уыйадыл Едысы хъæу баззади Едысойæ, ома Царциаты номæй. Уæд Царциатæ хæсгарды хуызæн саджил æфсæйнаг дардтой фаты бырынкъыл æмæ-иу æй фехстой хоры æфсиры. Гъе уый-иу цы алвыдта хоры æфсирæй, уымæй цардысты.

Царциатæ сæ фосы хæрд фесты æмæ сыдæй скъуыйын байдыдтой. Чи ма сæ аззади, уыдоныл та мит ныууарыд æмæ сæ фесæфта.

Афтæмæй Царциатæй змæлæг нал баззади. Абон дæр цъитийæ лæууынц. Царциатæн ма сæ хæдзæртты систæ Царциаты уæзæгыл лæууынц пырхытæ æмæ кæлдтытæй. Сæ мæрдтæ дæр сæ уæзæгыл ныгæд сты. Куы сæ къахтой, уæд дзы разыны Царциаты стæгдартимæ сæ сылгоймæгты бирæ фæрдгуытæ, усы къухдарæнтæ, бурæй цонджы сахсæнтæ.

Царциатæ Хуыцауы ницæй сæфт сты. Едысæгтæн-иу хур рæстæг куы хаста, уæд-иу Царциаты мæрдты скъахтой æмæ-иу уæд æнæскъæвдайæн хос нæ уыди.

60. Царциатæ куыд фесæфтысты (вариант)

Царциатæ Едысы калачы цардысты. Ныр дæр ма сæ хæдзæртты систæ Царциаты уæзæгыл амадæй лæууынц, сæ мæрдтæ дæр уым ныгæд сты æмæ сæ куы скъахынц, уæд дзы разыны фæрдгуытæ, усы къухдарæнтæ, бурæй цонджы сахсæнтæ, æндæр сæм ахæм ницы зыны.

Цардысты Нарт æмæ уæйгуыты рæстæджы. Нарт фæсхох уыдысты, уæйгуытæ та ам, ныр дæр сæ галуан Ходзы [1] цур ис «Уæйгуыты галуан».

Уыдысты тынг фыдуаг адæм. Хæцыдысты Нарт æмæ уæйгуытимæ, хæтæнмæ сæм хæцынмæ цыдысты. Царциатæ афтæ фыдуаг æмæ тыхджын уыдысты æмæ Хуыцауы дæр ницæмæ дардтой, кувгæ дæр ын нал кодтой. Сæ къæсæртæ бæрзонд скодтой, кæннод, зæгъгæ, Хуыцау афтæ зæгъдзæн: «Сæ сæрæй мын кувынц». Нарт æмæ уæйгуытæ та Хуыцаумæ хъаст кодтой, куывтой йæм: «Хуыцау, Царциаты фесаф».

Раджы-иу хур рæстæг куы ахаста, уæд-иу æй Хуыцауы æфсон кодтой æмæ-иу Царциатæ тыхджындæр бырсын райдыдтой. Сæ гутон уыдис æфсæн, хæцыдысты фат æмæ æрдынæй. Сæ кусæнгарз дæр уыд æфсæн, æмæ сæ фыдуагдзинад нæ уагътой. Уæд сыл Хуыцау сафыны фæнд скодта æмæ Царциатæн хор нал зади, хъуг сын рæуæд нал ардта, фыс-уæрыкк, сæ хуымтæ-иу бон цъæх æвзар уагътой, æхсæв та-иу кæрдинаг уыдысты. Царциатæ хæсгарды хуызæн саджил æфсæйнаг дардтой фаты бырынкъыл æмæ-иу уый цы алвыдтаид хоры æфсирæй, уымæй цардысты.

Уæд сæ фос æргæвдын райдыдтой æмæ сын хæрд фесты æмæ сыдæй аскъуыдысты. Чи ма дзы баззад, уыдоныл та мит ныууарыд, æмæ сæ уый фесæфта. Царциатæй иу Едысо хуындис. Уый загъта: «Мах сæфæм, фæлæ ма нæ ном баззайæд» æмæ Едыс баззад Царциаты номæй. Уый фæстæ фесæфтысты, змæлæг сæ нал баззад. Уæдæй фæстæмæ бæрзонд хæхтыл мит нал батад æмæ абон дæр цъитийæ лæууы.

Раджы-иу хур рæстæг куы ахаста, уæд-иу Царциаты мæрдты скъахтой æмæ йын уæд æнæкъæвда нæ уыд, ома Хуыцауæн уый хъыг вæййы.

Уæйгуытæ æрцахстой Царциаты уæзæг æмæ фезнаг сты Нартимæ. Уæйгуыты хистæр Хъамбар уыди, уымæн йæ усы аскъæфтой Нарт иу фынæйы афон. Уæйгуытæ хæтæны ацыдысты æмæ дыууæ хохы Схсæн Нарты размæ бабадтысты. Фæлæ уæйгуытыл цыдæр æнамонды фынæй бахæцыд æмæ-иу иу мæй фынæй баисты, иу мæй та фынæй нæ зыдтой. Сæ фынæй афон æрцыд æмæ афынæй сты. Нарт сæ базыдтой æмæ рахъуызыдысты. Уæйгуытæ раздæхтысты фæстæмæ æмæ сыл низ сыстади. Чи ма дзы баззад, уыдон бафынæй сты. Сæ хъал кæныны рæстæг æрцыд, фæлæ нал райхъал сты æмæ фесæфтысты. Сæ мæрдты сын Царциаты мæрдтыл баныгæдтой, иннæтæ та хурмæ ныссау сты.

Нарт Хъамбары усы сæ хистæр — Хуройæн радтой усæн. Афтæ фесæфтысты уæйгуытæ æмæ Царциатæ. Се стæгдар ма сын ссарынц Царциаты мæрдты къахгæйæ.

ФИППАИНÆГТÆ

Царциаты таурæгътæ хицæн чиныгæй цæуынц фыццаг хатт. Кæй зæгъын æй хъæуы, ацы æмбырдгондмæ дæр таурæгътæн се ’ппæт хаст не ’рцыдысты.

Чиныджы таурæгътæ лæвæрд цæуынц, цы ’взагыл фыст æрцыдысты, уымæ нæ бавналгæйæ.

Алы таурæгъмæ дæр лæвæрд цæуы фиппаинæгтæ: кæцæй ист у, йæ радзурæг æмæ йæ ныффыссæг чи у, кæм ма рацыди мыхуыры.

Фиппаинæгты цы æнæзонгæ дзырдтæ æмбæлы, уыдонæн сæ фылдæр хай æмбарынгонд цæуынц, таурæгъгæнджытæ, кæнæ сæ таурæгъгæнджытæй чи ныффыста, уыдоны тæфсиргондмæ гæсгæ. Дзырдæмбарынгæнæн тексты фæстæ (Б.Д.) кæнæ (С.У.) кæм лæууы, уый нысан кæны: Беджызаты Дудармæ кæнæ Цабаты Уасомæ гæсгæ тæфсиргонд, æмбарынгонд.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: