Ж??гір ханны? м?дени-а?арту саласында?ы ?ызметі

Хан?зіні??ол астында?ы халы?ты? сауатын ашу, Еуропа м?дениеті мен білімін енгізу саласында?ыруар к?п ж?мыстар ат?арды. 1835 жылы Ж??гір ханны? тікелей н?с?ауы бойынша м?сылман мешіті ашылды. Хан?аза? ауылдарында?ы молдаларды? санын арттырды. Олар хатшылы? ж?не рухани?стаз міндеттерін?оса ат?арды. Хан Алла?а?алай к?лшылы? етуді??лгісін?зі бас болып?йретті. Ресейді? зерттеуші?алымы А. Алекторовты?айтуына?ара?анда,

“ хан бірде-бір рет намазын?аза?ылма?ан, ж?ма сайын с?лтандармен бірге мешітке барып т?р?ан, рамазан айындагы ораза кезінде онда та? ат?анша болып ж?рген. ”
1841 жылы Ж??гірді??з бастамасы бойынша ал?аш?ы зайырлы мектеп ашылды. Ж??гір хан онда?ы ш?кірттерді? тізімі мен саба??лгеру ба?аларын жылына?ш рет?зі?арап, тексеріп отыр?ан. Ол мектепті? б?кіл шы?ынын?з?аржысыны? есебінен?теген. Ж??гір хан?аза? балаларыны? Ресейді? о?у орындарында о?уын жа?тап?ана?ой?ан жо?, сонымен?атар балаларды Санкт-Петербургта, М?скеуде, Астраханда, Саратовта,?азанда ж?неОрынборда о?ыту?а жеке?зі к?п к?ш-жігер ж?мса?ан. М?селен,?зіні??ол астында?ы халы?ты? балаларын о?ыту?шін Орынборда?ы Неплюев кадет корпусынан 10 орын берілуіне?ол жеткізген. Б?кей Ордасына барып о?ы?андарды? бір?атары кейінірек к?рнекті инженерлер, орманшылар,?скери?ызметшілер,?алымдар ретінде да???а б?ленді.

Ж??гір хан барлы? жерде іс?а?аздарын жургізу т?ртібін енгізді, жеке?зіні? мура?ат?ызметін??рды. Денсаулы? са?тау саласында хан ж??палы аурулар?а?арсы егу практикасын енгізді. Оны? к?ш-жігер ж?мсауы ар?асында Ішкі Ордада аурухана ж?не д?ріхана ашылды.

Ол далалы? жа?дайда бірінші болып Ішкі Орданы? топонимикалы? ж?не географиялы? картасын жасатты. Ж??гір хан а? аулауды?те жа?сы к?рді. Ол?ару-жара? палатасын ашу ж?нінде де бастама к?терді. Біра? оны жасау?за? жылдар?а созылды. Онда сирек кездесетін?ару-жара? т?рлері, соны? ішінде орыс патшаларыны??аза? хандары мен с?лтандарына сый?а тарт?ан мылты?тары мен?ылыштары да болды. Палатада?ымбат ба?алы,?шекейлі ер-т?рмандар, ат?бзелдері, ж?гендер, сауыттар, дулы?алар,?ал?андар са?талды.

?ару-жара? палатасында Ж??гір хан?зі бас болып, экскурсиялар?ткізіп т?рды, тіпті Хан ордасы жанында?ы мектепті? о?ушыларынан?зі емтихан?абылдап та ж?рді. Б?кей ханды?ыны? билеушісі к?шпелі?аза?тарды? отыры?шылы??мір салтына к?шуін?олдап, к?термелеп отырды, ш?п шабуды?йретті. Ол мал т??ымын асылдандыру ісіне де белсене араласты.

Ресейді? еуропалы? б?лігінен ауыл шаруашылы???рал-саймандарын к?птеп жеткізуге н?с?ау берді. Ж??гір а?аш отыр?ызу ісіне к?п к??іл б?лді. Оны? тікелей н?с?ауы бойынша 50 мы? гектар жерге а?аш отыр?ызылып, к?галдандырылды. А?ашты кескен, сындырып б?лдірген айыпты адам?а 25 рет д?ре со?ыл?ан. С?йтіп бір кездегі??м бас?ан ш?л дала г?лденген ал?ап?а айналды.

Ж??гір ханны? прогресшіл мемлекет?айраткер ретінде сі?ірген е?бектері елеусіз?алмады. Ол Б?кей ханды?ын бас?ару ісіндегі жетістіктері?шін 1-д?режелі?асиетті Анна орденімен марапатталды. Ж??гір хан 42 жасында генерал-майор шеніне ие болды, ал 43 жасында?азан университеті?ылыми ке?есіні???рметті м?шесі болып сайланды.

2.3 Ж??гір ханны??айтыс болуы

Ж??гір хан 1845 жылы?айтыс болды. Оны? отбасында екі?йелі, алты?лы,?ш?ызы?алды. Ж??гірді? т?рт?лы Ресей императорыны? а?шалай ж?рдемін алып т?рды. Оларды? б?рі де Императорлы? паж корпусында арнаулы курстарда о?ып, сол кездегі е? тамаша білім алып шы?ты.

Ж??гір?айтыс бол?аннан кейін Еділ мен Жайы? арасына хан та?айындау то?татылды. Патша?кіметі Ішкі Орданы Ресейді? отаршылды? бас?ару ж?йесіне енгізу саясатын ж?ргізе бастады. 1846 жылы Ішкі Орданы бас?ару?шін?діл с?лтан (Б?кейді??лы) т?ра?асы болып та?айындал?ан Уа?ытша Ке?ес??рылды. Оны???рамына с?лтандар тобынан екі?кіл ж?не мемлекеттік м?лік министрлігінен бip ке?есші енді. Кейіннен Уа?ытша ке?есті бас?ару?шін Ресей шенеунігі та?айындалды. С?йтіп патша?кіметі б?л айма?та?ы отаршылды??кімшілікті? жа?дайын ны?айта т?сті. 1872 жылыІшкі Орда Астрахан губерниясыны???рамына берілді.

III. Ішкі Орда аума?ыны? картасы.
Хан Ж??гір Б?кей ордасына келген?алым-зерттеушілерді ерекше??рметпен?абыл ал?ан. Осы??ірде бол?ан Г.С. Карелин, В.И. Даль, т.б. хан?йіні??она?жайлылы?ына ризашылы?тарын естелік—зерттеулерінде жазып к?рсетеді. Б?лардан бас?а Б?кей ордасында 100-ден астам Ресей ж?не шетел зерттеушілері бол?ан.
1842 ж. Ж??гірді??тінішімен белгілі картограф, Орыс жа?рапиялы??о?амыны? м?шесі Я.В. Ханыков Б?кей ордасыны? аума?ты? картасын жасайды.
Жа?а ханды?ты орыс жерлері мен бекіністі шептер жан-жа?ынан?оршап т?рды. Жайы? бойында –?скери шепті? казактар форпосттары, солт?стігінде – Жа?а?зен шебіні? форпосттары, батысында – т?з жолдарыны? бекеттері мен Астрахан казак?скерлеріні? тос?ауыл отрядтары,?алма?тар жайлаулары, о?т?стігінде – Каспий те?ізіні? жа?алауларында?ы орыс?оныстары орналасты. Ханды? шы?ыстан батыс?а?арай 350 ша?ырым ж?не солт?стіктен о?т?стікке?арай 200 ша?ырым жерлерді?амтыды. Жайы?ты? батыс жа?алауына к?шіп бар?ан?аза?тарды? кері?айтуларына р??сат етілмеді.
1815 жылы?кесі м?рагерлік салт?а с?йкес ханды? та?ты Ж??гірге берген. Алайда, Ж??гір хан жас бол?анды?тан, Б?кейді? тапсыруы бойынша ханды?ты Б?кейді? інісі Шы?ай с?лтан бас?арады. 1823 жыл?а дейін Ж??гір Астрахан губернаторы Андреевскийді??йінде т?рбиеленіп, еуропаша білім алады. Сол жерде ханды?ты?кімшілік т?р?ыдан бас?ару?діс-т?сілдерін?йренеді. 1823 жылдан бастап билік хан та?ыны? за?ды м?рагері Ж??гірді??олына к?шеді. Б?кей?лы Ж??гір хан билік??р?ан кезе?де саяси жа?дай шиеленісіп т?р еді. Сол т?ста?ы бас?ару мен жер б?луде жіберілген кемшіліктерге орай, ол халы??а?арсы бір?атар?рекеттерге бару?а м?жіб?р болды. Б?л жа?дайды Ресей?аза? ханды?ы аума?ын отарлау ма?сатында?тымды?олдана білген.?аза? хал?ы?шін негізгі экономикалы? шектеулерді? бірі?аза?тар?а Каспий те?ізі, Жайы? пен Еділ?зендеріні? жа?алауларында?ы аума??а?оныс аудару?а тыйым салынуы еді. Шаруаны? б?л?зендерден балы? аулау?а ж?не мал суару?а???ы жо? бол?ан. Ж??гір ханны? ж?ргізген саясатыны? а?ыры И.Тайманов пен М.?темісов (1836-1837) баста?ан шаруалар к?терілісіне?келіп со?тырды. Б?л к?терілісті? негізгі сипаты Ресей отарлаушылары мен феодалдар саясатыны жасал?ан?арсылы? еді. Ж??гір хан к?терілісті Ресей?скеріні? к?мегімен басып тастайды. Орыс губернаторынан?кімшілік бас?ару?дістері бойынша ал?ан д?рістері Ж??гірді? ж?ргізген саясатына?лкен ы?пал етті.Ханды?ты бас?ару??рылымында ол бір?атар реформаларды ж?зеге асырды. Билік ж?ргізуді бас?аратын ж?йеге руханият?ызметі — ахун (?ажы) енгізілді.Ахунны? негізгі білімі ханды?та рухани білім беру болды. Б?л реформалар барысында рухани?ызметкерлер саныны??згеруі орын алды.Сонымен бірге м?сылман мектептері мен медреселерді? санын к?бейтті. Ж??гір хан билік еткен т?ста Б?кей ордасында 1832 жылы сауда ж?рме?кесі (хан ж?рме?кесі)?йымдастырылып, д?рігерлік б?лімше, 1838 жылы д?ріхана, м?ра?ат ашылып, ханды?ты? ал?аш?ы картасы жасалынды. Ж??гірді? бас?аруымен Б?кей ордасында?аза?ты? шеберлері жаса?ан аса??нды?скери?ару-жара?тар са?талатын м?ражай??рыл?ан.
Ж??гір хан сауатты адам бол?ан. Ол араб, парсы,орыс, татар, неміс тілдерін жа?сы білген. 1841 жылы Ордада Ж??гір хан?з?аражатына жо?ары мектеп ашып, М.Бабажанов, М.Бекм?хамедов, К.Шы?аев, та?ы бас?алар білім ал?ан. Сол жылы Ж??гір Б?кей?лы?азан университеті жанында?ы?ылыми ке?еске??рметті м?ше болып сайланып,1843 жылы генерал-майор ата?ын алады. Ж??гір хан асыл т??ымды жыл?ыларды?сірумен айналыс?ан. Ол?аза? шежіресін жинаумен,халы?ты??деби шы?армаларымен ш??ылданып,?зі де к?птеген эпикалы? туындылар жаз?ан.1844 жылы?азанда Ж??гірді? «М?хтасар?л-фик?айат» атты е?бегі жары? к?рген.
Ж??гір хан т?сында Б?кей ордасында бас?аруды? жа?а ж?йесі енгізіліп, ханды? билер бас?ар?ан 12?кімшілік орталы??а б?лінеді. Билер мен хандар ке?есі, тархандар институты?айта??рыл?ан.
Ж??гір хан екі мемлекет субъектілері арасында?ы экономикалы??атынастар?а бір?атар?згерістер енгізді. Ол отыры?шы?мірді жа?тады, сонды?тан да б?л процесті??ріс алуы?шін жерге жеке меншікті енгізген. Ол салы? жинауды к?шейту ба?ытында да бір?атар істер ат?арды. Мемлекеттік сауда саясаты тауар айналымыны? к?лемін е? жо?ары же?гейге дейін ке?ейту ж?не к?пестерді? а?ылып келуі?шін ж?рме?келер?йымдастыру ба?ытында ж?ргізілді.
Ханды?та Кіші ж?зден шы??ан 5 мы? жан?я болды, 19?. 50 жж. Б?кей ордасында 300 мы? адам т?рды (50 мы? жан?я).
Б?кей ордасы тарихында ма?ызды орын алатын о?и?а — Исатай Тайман?лы мен Махамбет?теміс?лы баста?ан 1836—1838 жж. халы? к?терілісі. Б?л — патша?кімшілігі мен хан-с?лтандар?а?арсы к?терілген халы?ты? азатты?ы?шін баста?ан бой к?теруі болды.
1845 жылы тамызды? 11 Б?кей ордасыны? саяси, м?дени, экономикалы? жа?ынан дамуына жол бастап, б?л?лкені? бас?ару ісіне к?птеген?згерістер енгізген?лы реформатор,?аза? даласыны??лы жа?артушысы Хан Ж??гір Б?кей?лы?айтыс болады.
Хан Ж??гір д?ние сал?аннан кейін хан та?ы Паждар корпусында о?ы?ан Ж??гірді? баласына Сайып-Керейге к?шті. Хан д?режесі берілгенде бас?а Ж??гір Б?кей?лыны? балаларына сия?ты тегі Шы??ысхан деп?згертілді.
1847 ж. Сайып-Керей хан?айтыс болады, Б?кей ордасында?ы ханды? бас?ару??рылымы жойылып, жа?а?кімшілік — Уа?ытша Ке?ес??рылады. Уа?ытша Ке?ес 1847—1917 жж. аралы?ында билік ж?ргізеді, орталы?та ж?не жергілікті жерлерде жазбаша іс ж?ргізу енгізілді.
1860 ж. Б?кей ордасы 7?кімшілік б?лікке б?лінеді. Олар: Тар?ын,?алма?, Нарын,?амыс-Самар, Талов?исымдары ж?не І, ІІ Те?із жа?алауы округтері.?рбір?кімшілік б?лікті?кім-правительдер бас?арады.
1872 жылы Ішкі Орда Астрахан губерниясыны???рамына берілді.

Орытынды

XVIII?. Ая?ы – ХІХ?. басында Кіші ж?здегі?аза? хал?ыны? ед?уір топтары Жайы? пен Еділ?зендеріне к?шіп, 1801 Ішкі, я?ни Б?кей ханды?ын??рды. Басында Жайы?ты? о? жа?асына бес мы?дай отбасы?тті. Кейін ар?ы бетінен а?ылып келу?се берді. 1828 жылы Б.х. хал?ы 10225 ша?ыра? болды. 1845 жылы 30 мы?нан астам ша?ыра??а жеткен, 1860 жылы оны? хал?ы 26 209 ша?ыра?тан т?р?ан.??рылу себебі: Жайы?ты? о? жа?асына?ткен?аза?тар те? м?лшерде бай?лына да, жетіру?а жататын адамдардан т?р?ан.1. М.П. Вяткин Ішкі Орданы???рылуына шаруашылы???лдырауы, жерді? тарлы?ы,?ата? шаруашылы? да?дарысы ж?не феодалдану?рдісіні? тере?деуі?кеп со?ты деп сана?ан.?аза?тарды? Жайы?ты? о? жа?асына, «м??гілік боданды??а»?туі?з бастауын 18?. 50 – жылдарынан алатын?рдісті? логикалы??орытындысы бол?ан. 2. В.Ф. Шахматов біршама?згеше к?з?араста болды: ол Еділ мен Жайы? арасында ханды???рылуын, бірінше кезекте патша?кіметіні? отаршылды? саясатыны? н?тижесі деп?арастырды. 3. Ханды???рылуыны? негізгі себебі отаршылды? саясатты? к?шеюі салдарынан к?птеген к?шпелі?ауымдарды? б?рын?ы к?шіп ж?ретін орындарында?алуыны? м?мкін еместігі деп есептеу керек. 18?. ая?ына?арай хан билігіне?арсы жаппай бой к?терулер басталды. Кіші ж?зді? о?т?стігінде?аза?тарды??оныстарын к?шпен басып алу ж?не ауылдарын тонау саясатын ж?ргізген Хиуа ханды?ы болды. 19?. басында Хиуа ханы Сырдарияны? бойына к?шіп ж?рген?аза?тарды? бейбіт ауылдарына шабуыл жасады. Мы?да?ан отбасы о?т?стікке к?шіп бармауы т?сінікті болды. Бір?ана амал Жайы?ты? о? жа?асына к?шу?ана?алды. Б?рын да к?шпелі?аза? б?л жерлерден?ткен болатын. 19?. ая?ында Жайы?ты? о? жа?асына, «ішкі жа??а»?туіні? сипаты, себептері?згерді.?кімет р??сат беруге?ажет деп тапты. Халы?ты? сеніміне кіруге?міттенді.?кімет б?ны орындайтын сенімді адамды іздей бастады. Сол кезде хан Ке?есінде т?ра?алы? етуші Б?кей с?лтан сондай т?л?а болып шы?ты. Ол Ресей императорына Жайы? пен Еділ бойында «м??гілік т?ру»?шін р??сат с?рады. 1801 жылы 1 наурызда І Папвел жарлы?ымен р??сат берілді. К?шіп кетушілер негізінен Сырым Дат?лыны??оз?алысына?атыс?андар еді. К?шіп кеткендерді? т?рмыс – тіршілігі – Кіші ж?здегідей болды. Патша?кіметі Б?кей ордасын «?лгілі» айма?ы етпекші болды. Жер иеленушілер иерархиясы?алыптасты. Е? ірісі –хан, Одан кейінггі жерлер басшылар?а, хан ке?есіні? м?шелеріне, билерге, ірі байлар?а беріліп отырды. Кедей шаруалр к?бейе бастады. К?бісіні??з жері болма?анды?тан, жерді жал?а алып отырды. Орадада сауда жа?сы дамиды: 1. ауылдарды? шаруашылы? жа?ынан ны?аюы ммен тауар – а?ша?атынастарыны? таралуы; 2. ханны? к?термелеу саясаты; 3. Ішкі Орданы? саудагерлерге?олайлы орналасуы. Ішкі Орда Ресей?шін мал ж?не мал шикізатын ірі жеткізіп берушіге айналды. 1827 жылы І.О-дан 400 мы?дай?ой, 3 мы? жыл?ы, 2925 сом болатын т?рлі?німдер ж?нелтілген. 1824 жылы та??а отыр?ан Б?кейді? баласы Ж??гір патшаны? толы??олдауына с?йеніп, халы?ты??л – ау?атын жа?сартты. 1827 жылы Жас??с жерінде хан ордасын салдырды. 1841 жылы Тор?ын?зеніні? бойында жаз?ы орданы салдырды. Халы??ыс?ы?йлерді сала бастады. Балаларды Саратов, Казань?а, Неплюев кадет корпусына о?у?а жіберіп отырды. Біра? сонымен?атар Ж??гір хан Ресейді? феодалды? т?ртіптер орнатты. Б?кей с?лтанды 1812 жылы 7 шілдеде ресми т?рде Б?кей Ордасыны? ханы деп к?терді. 1815 жылы?лгеннен кейін билікті?лына м?сиет етіп?алдырды, к?мілетке толма?ан?а дейін орданы інісі Шы?ай с?лтан?а тапсырды. 1823 ж. 22 маусымда хан Ж??гір деп та?айындал?ан грамота?а?ол?ойылды. Ол 20 жылдан астам уа?ыт билік етті. Б.О. патша?кіметіне т?уелді болды. 1827 жылы??рыл?ан хан Ке?есі 12 биден –?рбір ру бас?армасынан бір – бір биден т?рды. 10 С?лтан «хан депутаттары» деп аталды. 12 старшыннан т?ратын «базар с?лтандары» да бол?ан. Міндеттері баж жинау, сауда орындарын?ада?алау болды. 1845 ж Ж??гір хан?айтыс болады. Осы кезде б?кіл?аза? жерінде хан билігі жойылып, І.О. – да хан билігін?алпына келтірмейтін болып шешілді. Оны бас?ару орыс шенеунігі бас?ар?ан уа?ытша ке?еске к?шті.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: