Охрана памятников истории и культуры.

На працягу гісторыі вялікая колькасць фактараў спрыяла знішчэнні гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі. Сярод іх можна вылучыць две группы - прыродныя і чалавечыя (антрапагенны) фактары. Сярод прыродных фактараў неабходна паставіць на першае месца фактар часу і звязаны з ім фактар нетрываласці матэрыялу. Гэтыя рэчы паўплывалі на знікненне ў першую чаргу драўляных пабудоў на Беларусі пабудаваных звычайна раней 18 ст. Аднак найбольшую шкоду гісторыка-культурнай спадчыне прынесла дзейнасць чалавека. Можна вывлучыць шэраг фактараў антрапагеннага знішчэння ці пашкоджання гісторыка-культурнай спадчыны. Да іх неабходна аднесці: Войны, пры гэтым неабходна ўлічваць унесак як захопнікаў так і абаронцаў. Пры гэтым адбывалася актыўная згуба як матэрыяльных рухомых так і нерухомых каштоўнасцей. Дзяржаўная палітыка ў галіне захавання гісторыка-культурнай спадчыны, ці яе адсутнасць. Аднабокасць гэтай палітыкы-зацікаўленнасць у захаванні толькі некаторай часткі спадчыны і абыякавасць да іншых яе чыннікаў. Неэфектыўная дзяржаўная палітыка у галіне аховы гісторыка-культурнай спадчыны прыводзіць да згубы гістарычнай памяці, ці па просту абыякавасць народа да ўласнай гісторыка-культурнай спадчыны. Парушэнне заканадаўства аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны. Можна сюды аднесці і адсутнасць заканадаўства, ці яго непрацаздольнасць. Да знішчэння археалагічнай спадчыны спадчыны прыводзяць будаўнічыя працы, якія праводзяцца ў абыход існуючага заканадаўства. Значнай пагрозай для беларускай археалогіі з'яўляюцца "чорныя археолагі" якія праводзяць уласныя даследванні на помніках без дазволу і кваліфікацыі што прыводзіць да знішчэння і самаго помніка і да знікнення рухомых археалагічных каштоўнасцей. Як вынік іх працы з'ўленне "чорнага гандлю". Будаўнічыя працы якія прыводзяць да змены архітэктурнага аблічча гарадоў, кварталаў, будынкаў з дазволу дзяржаўных устаноў але з парушэннем заканадаўства.

Охрана памятников истории и культуры — комплекс мер и мероприятий, нацеленных на сохранение и защиту объектов, обладающих культурной и исторической ценностью. Меры включают исследование памятников, оценку их ценности, присвоение официального статуса, реставрацию и консервацию. Самая высшая степень ценности исторического памятника — включение в Список Всемирного наследия ЮНЕСКО.

Охрана памятников истории и культуры, система международных, государственных и общественных мероприятий, ставящих целью сохранение и защиту культурного наследия человечества. Охране подлежат литературные и исторические памятники, произведения архитектуры, изобразительного и декоративно-прикладного искусства, археологические находки и комплексы, имеющие национальное и международное значение. Деятельность в сфере О. п. и. и к. слагается из научно-исследовательской работы (изучение, классификация, каталогизация и публикация памятников), подготовки и издания законодательных актов (признание того или иного объекта памятником истории и культуры; принятие законов, запрещающих порчу, разрушение или перестройку памятников, вывоз памятников за границу и т. п.; разработка инструкций о порядке учёта, хранения и реставрации художественных и исторических ценностей), консервационных и реставрационных работ (см. Консервация, Реставрация), популяризации памятников как исторического наследия и культурного достояния.

Конкретные правоприменительные вопросы нашли отражение в постановлении Совета Министров БССР № 350 от 1 октября 1984 г. «О фактах грубых нарушений законодательства об охране памятников истории и культуры»[12]. В частности, этим постановлением рекомендовалось Белорусскому добровольному обществу охраны памятников истории и культуры обеспечить исполкомы местных Советов депутатов Сводом памятников истории и культуры.

К сожалению, некоторые нормативные акты, принятые после провоз­глашения Беларусью независимости, а также издаваемые в их развитие подзаконные правовые документы отличаются внутренней противоречивостью и в значительной степени не обеспечивают надлежащей правовой охраны историко-культурного наследия. На практике это приводит к низкой эффективности правоприменительной деятельности.

Именно с этого времени (т. е. уже после провозглашения Беларусью независимости) начался новый период в сфере охраны культурного наследия страны. Связан он с принятием закона «Об охране историко-культурного наследия»[13], положившего начало концептуально иному подходу к охранной деятельности государства в данной области. В дальнейшем в данный закон неоднократно вносились изменения – в большинстве случаев редакционного характера.

Этим законом упразднено разделение памятников по видам, все объекты объединены общим родовым понятием «историко-культурная ценность», минимизированы формы общественного контроля за охраной и использованием историко-культурного наследия, разбалансирована система государственного учета объектов культурного достояния народов Беларуси.­

Конституционное закрепление вопросы охраны и использования памятников истории и культуры впервые получили в ст. 68 Конституции СССР 1977 г., которая провозгласила обязанность граждан заботиться о сохранении исторических памятников и других культурных ценностей. В предыдущих советских конституциях аналогичная норма отсутствовала. Сформулированная правовая норма была в дальнейшем конкретизирована в законе СССР «Об охране и использовании памятников истории и культуры»[14], абсолютное большинство положений которого нашли свое отражение в белорусском законодательстве.

В 1994 г. Конституция Республики Беларусь закрепила право граждан на участие в культурной жизни (ст. 51). Это право обеспечивается общедоступностью ценностей отечественной и мировой культуры, находящихся в государственных и общественных фондах, развитием сети культурно-просветительных учреждений.

В соответствии со ст. 54 Конституции Республики Беларусь каждый гражданин обязан беречь историко-культурное наследие и другие национальные ценности. В Основном Законе Беларуси определены правовые основы деятельности органов государства в области культурного строительства, охраны и использования культурных ценностей, а также в регулировании всех общественных отношений.

Конституционные нормы обладают высшей юридической силой. Они выражают в концентрированном виде задачи и цели правового регулирования в данной области, служат базой для развития всей системы законодательства об охране и использовании историко-культурных ценностей[15].

Вслед за Конституцией Республики Беларусь к верхнему уровню иерархии нормативно-правовых актов об охране историко-культурных ценностей следует отнести законы «Об охране историко-культурного наследия Республики беларусь» от 9 января 2006 г., «О культуре в Республике Беларусь», «О музеях и Музейном фонде Республики Беларусь», «Об особо охраняемых природных территориях» (в части определения статуса национального парка и заповедника), Гражданский кодекс Республики Беларусь, «О Национальном архивном фонде и архивах в Республике Беларусь», «О библиотечном деле в Республике Беларусь».

Важные нормативно-правовые акты приняты в 2001–2008 гг.

Большое значение для сохранения исторического наследия имеет принятое 23 июля 2001 г. постановление Совета Министров Республики Беларусь № 1085 «О первоочередных мерах по сохранению и возрождению исторических центров городов Беларуси»[16].

Во исполнение данного правительственного постановления уполномоченными государственными органами разрабатывается долгосрочная программа реализации проектов регенерации городской застройки, имеющая важное историко-культурное значение. Весьма эффективным средством привлечения дополнительных средств на реконструкцию исторической застройки городов Беларуси может стать рекомендация органам местного самоуправления освободить собственников историко-культурных ценностей, расположенных на территории исторических городов, от долевого участия в развитии инженерно-транспортной и социальной инфраструктуры.

Речь идет о том, что субъекты хозяйствования – собственники историко-культурных ценностей при осуществлении работ по реконструкции исторической застройки будут освобождаться от обязательных для всех юридических лиц платежей, которые предназначаются для развития инженерно-транспортной (тепловые сети, водопровод, коммуникации, дороги) и социальной инфраструктуры. Тем самым высвобожденные ресурсы могут быть направлены на возрождение исторических городов Беларуси.

Причем такой финансовый стимул предоставлен только таким историческим городам, как: Минск, Брест, Кобрин, Пинск, Пружаны, Поставы, Гомель, Мозырь, Туров, Гродно, Волковыск, Лида, Новогрудок, Слоним, Щучин, Клецк, Логойск, Несвиж, Могилев, Бобруйск и Мстиславль.

Кроме того, названным постановлением утверждена Программа первоочередных мер по сохранению и возрождению исторической за­стройки городов Беларуси, которая предусматривает выполнение ответственными исполнителями (а это, прежде всего, Министерство культуры, Минстройархитектуры, Минжилкомхоз, облисполкомы и др.) следующих мероприятий:

1) паспортизация в 2001–2003 гг. историко-культурных ценностей городов Минска и Гродно;

2) разработка в 2002–2003 гг. историко-архитектурных и инженерных обоснований регенерации городов Гомеля, Несвижа, Браслава, Постав, Турова;

3) активизация работы в 2001–2005 гг. по регенерации исторического квартала «Верхний город» в Минске[17];

4) разработка (2001–2002 гг.) проекта возрождения исторического центра Гродно и представление его в Секретариат Совета Европы для возможной совместной реализации;

5) разработка плана мероприятий по регенерации исторической застройки г. п. Мир и проекта создания центра подготовки специалистов в области культурного туризма на базе Мирского замка[18].

Правительство Беларуси 6 мая 2002 г. приняло постановление № 579 «О вопросах сохранения историко-культурного наследия»[19], основное назначение которого – обеспечение государственной поддержки деятельности по учету, охране, сохранению, восстановлению и содержанию объектов историко-культурного наследия.

Данным постановлением утверждено Положение о порядке определения очередности в финансировании работ по сохранению и восстановлению материальных историко-культурных ценностей и участии в нем государства. В очередной раз было предписано закончить в 2002 г. формирование Государственного списка историко-культурных ценностей, реформировать систему органов охраны памятников, а также определить порядок государственного регулирования деятельности по возвращению историко-культурных ценностей Республики Беларусь и их реституции в случае незаконного присвоения. Заинтересованные ведомства обязывались подготовить инструкцию о составе, порядке разработки, согласовании и утверждении научно-проектной документации на производство работ на объектах, отнесенных к материальным историко-культурным ценностям. Предусматривались ассигнования на финансирование Банка сведений об историко-культурном наследии Республики Беларусь.

Постановлением Совета Министров Республики Беларусь № 651 от 22 мая 2002 г. утверждено Положение об охране археологических объектов при проведении земляных и строительных работ. Положение определяет состав и порядок осуществления государственными органами, юридическими и физическими лицами обязательных мер по охране археологических объектов при проведении земляных и строительных работ с целью использования этих объектов в интересах гуманитарного образования, науки и культуры.

Тем самым впервые на республиканском уровне начали регулироваться вопросы охраны археологических объектов, отчасти заполнив сложившийся в данной области правовой пробел.

В контексте государственных мер по восстановлению исторического наследия находится Программа мероприятий по реставрации дворцово-паркового ансамбля в г. Несвиже и замкового комплекса в г. п. Мир, утвержденная постановлением Совета Министров Республики Беларусь № 1370 от 2 октября 2002 г.[20] Этим нормативно-правовым актом предусматриваются конкретные объемы финансирования ремонтно-реставрационных работ на указанных в программе объектах. Кроме того, запланирована корректировка Национальной программы развития туризма с тем, чтобы обеспечить первоочередное включение в экспонирование на маршрутах показа наиболее значимых историко-культурных ценностей.

С целью обеспечения государственной поддержки деятельности по учету, охране, сохранению и восстановлению объектов историко-культурного наследия Совет Министров Республики Беларусь 8 октября 2002 г. принял постановление № 1395 «О системе мер, обеспечивающих проведение реставрационно-восстановительных работ на наиболее важных объектах историко-культурного наследия»[21].

К 2000 г. сформировалась законодательная база, на основе которой регламентируется перемещение культурных ценностей через таможенную границу. Большое практическое значение в данном контексте имеет постановление Совета Республики Беларусь № 557 от 21 апреля 2000г. «Об утверждении положения о порядке перемещение культурных ценностей через таможенную границу Республики Беларусь», нормы которого направлены на предотвращение нелегального оборота предметов старины и искусства[22].

Указом Президента Республики Беларусь от 4 апреля 2003 г. утвержден Порядок оборота на территории Республики Беларусь оружия и бое­припасов, имеющих культурную ценность[23].

Приоритет в подготовке белорусских национальных объектов определен Указом Президента Республики Беларусь от 8 января 2004г. №2 «Об организации работ по реконструкции части Августовского канала

18 мая 2004 г. принят в новой редакции закон «О культуре в Республике Беларусь», с введением в действие которого увязывается реформирование законодательства об охране историко-культурного наследия.

24 июля 2006 г вступила в силу новая редакция закона «Об охране историко-культурного наследия Республики Беларусь».

Таким образом, несомненно, что в 2001–2008 гг. активизировалась деятельность государственных органов по совершенствованию правовой охраны историко-культурного наследия Беларуси.

51.Монография: Гужалоўскi А.А. Нараджэнне беларускага музея. – Мн., 2001.

Праца Аляксандра Гужалоўскага прысвечана станаўленню на беларускіх тэрыторыях музеяў як сацыяльнага інстытута. У кнізе разглядаецца развіццё ўсіх музеяў Беларусі ў рамках яе этнічных межаў, якія былі створаны да 1917 г. Чытач можа прасачыць працэс станаўлення беларускага музея ад з’яўлення прыватных збораў у XI—XIII ст. да пачатку арганізацыі сеткі дзяржаўных музеяў.

Структурна праца складаецца з уводзінаў, трох раздзелаў і заключэння. Ва ўводзінах (с. 3—12) падаецца па­драбязны агляд айчынных ды замежных крыніц і гістарыя­графіі па тэме. Першы раздзел кнігі «Прыватнае збіральніцтва» (13–52) распавядае пра фантастычныя беларускія калекцыі, першыя перадмузейныя зборы пачынаючы з эпохі Вялікага Княства Літоўскага да пачатку ХХ ст. Чытач можа знайсці інфармацыю пра дзейнасць Ефрасінні Полацкай, Нясвіжскія скарбы, калекцыі Сапегаў, зборы Ганны Ябланоўскай, Канстанціна Тышкевіча, Канстанціна Тызенгаўза і г. д. Аўтар падкрэслівае, што на беларускіх землях існавала значная колькасць разнастайных калекцый, якія пазней папоўнілі фонды музеяў Беларусі, Расіі і Польшчы.

Другі раздзел «Музеі навучальных устаноў» (53—72) апісвае стварэнне першых музеяў пры некаторых свецкіх і духоўных навучальных установах Беларусі з канца ХVIII ст., што спрыяла зараджэнню адукацыйна–выхаваўчай сацыяльнай функцыі музея. У дадзеным раздзеле сабрана дакладная інфармацыя пра музеі ў Гарадзенскай медыцынскай акадэміі, Горы–Горацкам земляробчым інстытуце, духоўнай семінарыі ў Мсціславе і г. д. Акрамя таго, на пры­кладзе земскіх музеяў, нягледзячы на непрацяглы перыяд існавання земстваў, прасочваецца патрэба інтэлігенцыі ў музеях як сродку павышэння агульнакультурнага ўзроўню насельніцтва.

Апошні раздзел «Музеі навуковых устаноў» (73—104) распавядае пра складанне разнастайных калекцый з сярэдзіны ХIХ ст. Тут разглядаецца дзейнасць Тамаша Зана, а таксама Яўстафія Тышкевіча, які стаў ініцыятарам стварэння музея Віленскай археалагічнай камісіі. Таксама тут размешчаны даволі цікавыя звесткі пра з’яўленне статыстычных і царкоўна–археалагічных музеяў ды іх працу.

У заключэнні (105—106) аўтар падкрэслівае, што на развіццё музейнай справы на Беларусі паўплывалі складаныя сацыяльна–палітычныя і культурныя зрухі, наклалі адбітак адносіны Расіі і Польшчы. Напрыканцы кнігі размешчана табліца «Спіс музеяў Беларусі, заснаваных у дакастрычніцкі перыяд», дзе ёсць звесткі пра 51 музей, год заснавання, горад, ведамасную прыналежнасць і даступнасць для агляду публікай.

52. Монография: Гужалоўскi А.А. Музеi Беларусi (1918-1941гг.). – Мн., 2002.

Прапануемая кніга прысвечана станаўлеппю музейнай справы Беларусі пачынаючы ад першых ініцыятыў Савецкай улады ў гэтай галіне на ўсходнебеларускіх землях да спымення музейнай дзейнасці ў рэспубліцы ў 1941 г. Прыведзены больш за 20 ілюстрацый, некаторыя з якіх публікуюцца ўпершыню. Гэтае выданне зацікавіць як спецыялістаў-музеёлагаў, лсторыкаў, краязнаўцаў, калекцыянераў, мастакоў, студэнтаў, так і аматараў айчыннай гісторыі.

Гэтая кніга аднаго з вядучых музеязнаўцаў краіны з’яўляецца, па сутнасці, першай спробай комплекснага разгляду развіцця музейнай справы на Беларусі ў міжваенны час ад першых ініцыятыў Савецкай улады на ўсходніх землях да спынення музейнай дзейнасці ў 1941 г. На падставе шматлікіх як беларускіх, так і замежных крыніц аўтар дае грунтоўную і падрабязную характарыстыку музейнай справы таго перыяду і вызначае агульныя заканамернасці яе развіцця.

Варта адзначыць, што дасюль у айчыннай гістарычнай навуцы сустракаліся толькі асобныя публікацыі, прысвечаныя непасрэдна музейным установам, якія мелі ў большасці апісальны характар. Кніга Аляксандра Гужалоўскага стварае цэльную гістарычную карціну, комплексны навуковы аналіз дадзенай праблемы, не толькі асвятляе працэс станаўлення і развіцця музейнай справы ў міжваенны час, але і аналізуе грамадска–палітычную і сацыяльна–эканамічную сітуацыю, ва ўмовах і пад уплывам якой адбывалася музейнае жыццё.

Праца складаецца з уводзінаў, трох раздзелаў і за­ключэння. Уводзіны (3—12) акрэсліваюць перыяды развіцця музейнай справы і падаюць агульны агляд савецкіх, беларускіх і замежных выданняў і разнастайных архіўных крыніц, якімі карыстаўся аўтар.

Першы раздзел кнігі называецца «Дзяржаўныя музеі БССР» (13—68). Тут разглядаецца ўзнікненне і развіццё музейнага заканадаўства і органаў кіраўніцтва музейнай справай, стварэнне сеткі дзяржаўных музеяў у савецкай краіне, фармаванне прапагандысцкай і ідэалагічнай функцый музейных устаноў.

Другі раздзел працы «Грамадскія краязнаўчыя музеі ў БССР» (69—104) паказвае ўздым і заняпад беларускага краязнаўчага руху ў міжваенны перыяд, з’яўленне края­знаўчых музеяў і арганізацый па каардынацыі іх дзейнасці, фармаванне выдатных калекцый па гісторыі краю і спыненне дзейнасці энтузіястаў у гады рэпрэсій, імкненне партыйных ідэолагаў вытравіць памяць людзей пра свае карані і традыцыі.

Апошні раздзел кнігі «Музеі Заходняй Беларусі» (105—141) дазваляе чытачу параўнаць развіццё музейнай справы дзвюх частак краіны, якія тады знаходзіліся ў складзе розных дзяржаў. Аўтар падкрэслівае, што ў дадзены перыяд музеі як у БССР, так і ў Заходняй Беларусі знаходзіліся ў досыць складаных умовах (у першым выпадку — партыйна–ідэалагічны ціск, у другім — пазбаўленне нацыянальнай афарбоўкі). У раздзеле грунтоўна распавядаецца пра дзейнасць і лёс Беларускага музея імя Івана Луцкевіча, пра музейную справу ў Горадні, Пінску, Баранавічах, Слоніме, Наваградку і г. д.

У заключэнні (142—145) аўтар абагульняе і ацэньвае міжваенны перыяд, падкрэслівае, што, нягледзячы на ўсе складанасці эканамічнага і ідэалагічнага характару, гэта быў час, калі выпрацоўваліся прававыя нормы музейнай справы, музеі спрыялі захаванню помнікаў гісторыі і культуры Беларусі.

Адметнасцю абедзвюх кніг з’яўляецца іх добрая ілюстраванасць. У дадатку да першай можна ўбачыць як партрэты вядомых беларускіх дзеячаў Яўхіма Храптовіча і Тамаша Зана, так і выявы экспанатаў і былых экспазіцый, будынкаў, дзе захоўваліся калекцыі. У дадатку да другой працы змешчана каля 20 ілюстрацый, прычым некаторыя з іх публікуюцца ўпершыню. Сярод іх — фота­здымкі будынкаў і экспазіцый музеяў, вядомых музейных дзеячаў. Таксама тут прыведзена табліца «Музеі Беларусі, створаныя ў перыяд з 1917 да 1941 г.», дзе ёсць звесткі пра 81 музей, час іх заснавання, горад, ведамасную прыналежнасць і лёс калекцый.

Аддаючы своеасаблівую даніну пашаны рупліўцам культурнай спадчыны ў міжваенны перыяд, аўтар напрыканцы кнігі ў табліцы «Музейныя дзеячы Беларусі, пацярпелыя падчас рэпрэсій 1930–х г.» падае сціслыя звесткі пра музейных дзеячаў Беларусі, якія сталі ахвярамі сталінскага тэрору. У спіс патрапілі як агульнавядомыя імёны, так і прозвішчы кіраўнікоў рэгіянальных краязнаўчых музеяў.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: