Дәрістің негізгі мазмұны. 1. Жалпы тепе-теңдікті талдау

1. Жалпы тепе-теңдікті талдау. Бір адам экономикасының үлгісі

Біз жеке нарықтағы тепе-теңдік талдауын (жартылай тепе-теңдіктің талдауын) өткіздік. Енді жалпы тепе-теңдік үлгісін көрейік. Өзара байланыстар сипатына қарай нарықтар бөлінеді:

– өзара тік байланыстағы нарықтар – бір нарық фирма өндірісінің өнімі екінші нарық фирма өндірісінің ресурсы (қоры) болып келеді. – өзара тік байланыстағы нарықтар – нарық өндіріс өнімдері бір-бірін ауыстырады немесе бірін-бірі толықтырады. Жалпы тепе-теңдік үлгіде өзара байланыстар мысалы ретінде мұнай, бензин, автомобильдер және көмір нарықтарын алуға болады. Бір себептерден мұнай өндірісі қысқарады дейік, нәтижесінде бағасы өсіп кетті. Оның салдары: ұсыныстың азаюы және бензин нарығында бағаның өсуі. Бензин мен автомобильдер комплементарий – тауарлар болғандықтан, автомобильдер нарығында сұраныс пен бағалар төмендейді, ал мұнай субтитут – тауары – көмір нарығында, керісінше – бағалар өседі. Осындай өзгерістермен байланысты нарықтағы өндіріс көлемдерінің және бағалардың өзгеруі кері байланыстар әсері деп аталады. Бірақ бағалар мен ұсыныстардың бірқатар өзгерістерінен кейін (әр нарықта болып жатқан) экономикада қайтадан жалпы тепе-теңдік орнайды. Жалпы тепе-теңдік орнату мүмкіндігі жөніндегі мәселе (экономикалық қажеттілікке жеткізетін) экономикалық теорияда әлі ашық болып тұр.

Нәтижелілік өлшемі – келесі шарттарға сәйкес келу:

бар ресурстарды пайдалану

өндірушінің де, тұтынушының да әл-ауқатын жоғарылату

сұраныстың ұсынысқа теңдігі

Сонымен, біздің міндетіміз: осы тұрғыдан нарықтардың барлық жиынтығында тепе-теңдік үлгілерін қарау. Нәтижелілікке жетудің ең қарапайым үлгісін талдауынан бастайық – Робинзон Крузо экономикасының үлгісі. Робинзон Крузо экономикасының үлгісі (1 адам экономикасының үлгісі) бір ғана адамның (Робинзон Крузо) қызметін қарайық. Ол бір мезгілде бір өнімнің – бидайдың өндірушісі де тұтынушысы да және 1 ғана өндіріс факторына – еңбекке ие. Робинзон Крузо бір мезгілде жалғыз өндіруші де, жалғыз тұтынушы да болғандықтан, ол өз өзіне «жалақы» төлейді дейік.

өндіріс көлемі

В

U₃

U₂

U₁

В демалыс сағаттары

Бар болған уақыт

90 сурет. Робинзон Крузо экономикасының үлгісі

Графиктегі абцисс өсінде Робинзон бос сағаттарын, координат өсінде – оның өндіріс көлемін белгілейік. Абцисс өсіндегі В нүктесі оның бар уақытын, яғни өз қалауымен пайдалана алатын уақытын көрсетеді – оны жұмысқа немесе демалуға арнауы мүмкін. ВВ қисық сызығы – бір тауардың өндірісіне кететін өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы. Әр нүктесі бар ресурстарды (еңбекті) толық пайдалануында Робинзон өндіретін бидайдың ең жоғары өндіріс көлемдерін көрсетеді. Графикте Робинзонның парықсыздық қисық сызықтарының картасын (оның тұтыну ұнатымдарын көрсететін) салайық. Робинзонның өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтары (оның өндіруші ретіндегі қызметін көрсететін) және парықсыздық қисық сызықтарының картасы (оның тұтынушы ретіндегі қызметін көрсететін) сәйкес келуі бізге Робинзон Крузо экономикасының үлгісін береді (90 сурет). Ендігі біздің міндет – пайда мен пайдалылықты көбейтіп (жоғарылатып), нарықта сұраныс пен ұсынысты теңестіретін, өнімге және бос уақытқа деген бағаларды табу, яғни тепе-теңдік бағаларды. Ол үшін ең алдымен біз өндіруші ретіндегі Робинзонның тепе-теңдік бағаларын, сонан соң – оның тұтынушы ретіндегі тепе-теңдік бағаларын тауып, оларды салыстырамыз. Егер олар сәйкес келмесе, ары қарай іздейміз. Ең алдымен, өндіруші ретіндегі Робинзонның пайдасын өсіретін бағаны табамыз. Өнім бірлігінің бағасын Р_b, жалақы мөлшерін W, өндіріс көлемін – В, ал бос уақыт сағаттарын – n деп белгілейік. Онда өндірістің валдық (жалпы) шығындары және жалпы табыс құрайды:

ТС = W*(B –n), мұнда (B –n) – еңбекке (өндіріске) кеткен уақыт. TR = P_b* · B. Осыдан, пайда шамасы тең:

п= TR – ТC = P_b* · B –W*(B – n).

Алынған теңдеудің негізінде бірдей пайданың қисық сызығын саламыз. Алынған бірдей пайданың сызықтары бір-біріне жарыспалы, WP_b тең еңкіштігі бар, пайданың жоғары деңгейін көрсететін сызықтар координатың басталуынан жоғары тұр. Өндіруші ретінде Робинзонның тепе-теңдік нүктесі L₁ болып табылады, онда бидайдың В₁ бірлігін өндіру үшін (В – n₁) еңбек сағаттары пайдаланады. Енді тұтынушы рөлінде Робинзонның пайдалылық функциясын (қызметін) жоғарылататын бағаны тауып алайық. Робинзонның бірдей пайдасының ең жоғары сызығы бір уақытта оның бюджеттік сызығы болып келеді, себебі оның бюджетін (табысын) пайда құрайды.

Тұтынушы ретінде Робинзонның тепе-теңдік нүктесі L₂, онда бюджеттік сызық F парықсыздық қисық сызығын жанай өтеді. Сонымен, тұтынудың ең дұрыс, ұнатымды жиыны – n₂ – бос уақыт сағаттары мен В₂ бидай бірліктері. Алынған үлгіде өнімге деген сұраныс ұсыныстан аздау, ал еңбекке деген сұраныс оның ұсынысынан көптеу. Бұл Робинзон Крузоның тепе-тең емес үлгісі. Өндіруші мен тұтынушы тепе-теңдік нүктелері сәйкес келгенде ғана біз Робинзон Крузоның оптимумын табамыз. Мұнда сұраныс пен ұсыныс теңесетін бағаларға сәйкес келеді. Бір адамның үлгісіндегі бұл тепе-теңдік L* нүктесіне жетеді (92 сурет)

өндіріс көлемі

В L₁

В₁ •

L₂U₃

В₂ •

U₁FU₂

n₁n₂Bдемалыс сағаттары

Бар болған уақыт

91 сурет. Робинзон Крузо экономикасы үлгісіндегі тепе-теңдік еместік

Сонымен, бір адамның үлгісіндегі тепе-теңдік С сызығының еңкіштігімен анықталады. С – пайдаға тең сызық, сонымен бірге бюджеттік сызық. Қаралған үлгі өзін-өзі реттеуші: баға механизмінің көмегімен, ол өзін-өзі тепе-теңдік жағдайға келтіреді.

B

L^* U₃

U₁ U₂

G демалыс сағаттары

B

92 сурет. Робинзон Крузо экономикасы үлгісіндегі тепе-теңдік

2. «Таза» айырбас экономикасының үлгісі. Эджворт диаграммасы

Бір адам экономикасының үлгісі көптеген факторларды есептеуге мүмкіндік бермейді. Оның көмегімен бірнеше тауарлар нарықтарында тепе-теңдік қалай орнайтынын, сауда байланыстары қалай пайда болатынын, тұтынушылар араларында экономикалық игіліктер қалай үлестірілетінін біле алмаймыз. Бұл кемшіліктерді «таза» айырбас экономикасының үлгісі арқылы жоюға болады. Осындай үлгінің көмегімен нарықта 2 тауарды айырбастайтын 2 адамның тепе-теңдігі талданады. Сонымен, егер Робинзон Крузо экономикасының моделін «1×1×1» моделі десек, «таза» айырбас моделін «2×2×2» моделі деуге болады. «Таза» айырбас моделін талдағанда Эджворт жәшігі деп аталатын диаграмма пайдаланады.

2 тұтынушы – А және В екі тауарды айырбастайды – X және Y. Диаграмманың көлденең өстері Х тауарға тік, Y тауарға сәйкес. А тұтынушы үшін санау төменгі сол бұрыштан, В тұтынушы үшін – жоғары оң бұрыштан басталады. Эджворт жәшігінің ішіндегі әр нүкте 2 тұтынушының әр түрлі нарық себеттеріне (корзина) сәйкес, яғни диаграмманың кез келген нүктесінде Х_А +Х_В = X және Y_A+Y_B = Y.

Х_В

Y U_B В

Ү игіліктің жалпы көлемі

Y_AZY_B

Е

U_A

А

0 Х_А Х

Х игіліктің жалпы көлемі

93 сурет. Эджворт жәшігінің диаграммасы

Диаграммада әр тұтынушы үшін парықсыздық қисық сызығының жиыны бар, егер А тұтынушы үшін парықсыздық қисық сызығы әдеттегідей болса, В тұтынушы үшін олар 180⁰ айналдырылған. Сол себептен парықсыздық әр келесі қисық сызығының пайдалылығы А тұтынушы үшін жоғары, оңға қарай өседі, В тұтынушы үшін – төмен, солға қарай. Эджворт жәшігінде А және В тұтынушылар парықсыздық қисық сызықтарының қиылысу нүктесінде нәтижелі үлестіру орын алады. Нәтижелілік өлшемі – Парето – нәтижелілік. Бұндай үлестіруге Е нүктесінде жетеді. Эджворт диаграммасында нәтижелі үлестірудің нүктелері көп. А тұтынушының есептеу нүктесіне жақын орналасқан нәтижелі үлестіру нүктелері ол үшін пайдалы болады, ал В тұтынушыға жақын орналасқан нүктелер – сол үшін пайдалы.

Е₂

Е

Х игіліктің жалпы көлемі

94 сурет. Шарттар (келісімдер) қисық сызығы

Шарттар қисық сызығы 2 игіліктің мүмкін үлестірулерін көрсетеді, олардан кейінгі өзара пайдалы мәмілелер мүмкін емес.

3. Өндіріс нәтижелілігінің үлгісі. Парето – нәтижелілік

Сонымен, Эджворт жәшігін және шарттар қисық сызығын салу нәтижесінде біз 2 тұтынушы араларында 2 тауарды мүмкін нәтижелі үлестіруін алдық, бірақ олардың қайсысы ең ұтымды екенін айталмаймыз. Бұл сауалға жауап беру үшін өндіріс нәтижелілігін табуға Эджворт диаграммасын салу қажет, яғни өндіріс нәтижелілігінің үлгісін. Ол сәйкес салынады, айырмасы: тауарлар емес, өндіріс факторлары (еңбек пен капитал), олар 2 тұтынушы емес, X пен Y тауарлар өндірісі араларында үлестіріледі. Парықсыздық қисық сызықтарының орнына біз изокванта саламыз, факторлардың өндірісті нәтижелі үлестіруін табу үшін – өндірістік шарттар қисық сызығын. Егер экономика нәтижелі болса, Х тауарды өндірудің жалғыз мүмкіндігі – Y тауардың біршама санын өндіруден бас тарту. (X,Y) координаталар жүйесіндегі өндірістік шарттар қисық сызығын салғанда, біз 2 тауардың өндірісі үшін өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығын аламыз – бұл 1 тауардың өндірісі екінші тауар өндірісінен тәуелділігі. Әр нүктедегі өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтарының еңкіштігі түрленудің шекті нормасы деп аталады (95 сурет).

Y Тауары

Х Тауары

95 сурет. Өндірістік мүмкіндіктер қисық сызығы

MRT_XY түрленудің шекті нормасы (marginal rate of transformation) – Y тауардың әр қосымша бірлігін алу үшін бас тартуға қажет Х тауардың саны.

MRT_XY = MC_Y/MC_X, мұнда МС – әр тауар өндірісінің шекті баламалы шығындары

Нәтижелілік үлгісін, «таза» ауыстыру мен өндіріс нәтижелілігі үлгісін қосып, біз жалпы үлгіні аламыз, табамыз. Оның көмегімен қойылған міндетті шешеміз: өндіріс факторларын, тауарларды ең жоғары тұтыну нәтижемен қалай үлестіру керек?

Парето – нәтижелілікті көрсететін ахуал 96 суретте салынған. Парето – нәтижелі үлестіру Е нүктесінде, онда өндіруші көзқарасы бойынша нәтижелілік тұтынушы көзқарасы бойынша нәтижелілікпен сәйкес келеді. Бұл нүктедегі парықсыздық қисық сызығының (MRC) еңкіштігі өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтарының еңкіштігіне тең (MRT). MRT_XY = MRS^A_XY = MRS^B_XY

YТауары

Е

Х Тауары

96 сурет. Парето – нәтижелілік

Барлық нүктелерді қосып, пайдалылық шегін табамыз. 97 суретте көрсетілген (пайдалылық сызығын), онда U_A – A тұтынушы пайдалылығы; U_В – В тұтынушы пайдалылығы.

U_B

•Н

E

U_A

97 сурет. Пайдалылық шегі

4. Игілік, әл-ауқат экономикасының негізгі теоремасы

Әл-ауқат жаңа классикалық экономикасының негізгі теоремасы бойынша, бәсекелестің барлық шарттарын сақтай отыра, экономика Парето – нәтижелі жағдайға ұмтылады. Басқаша айтқанда, нағыз бәсекелестің бары нәтижелі өндіріс пен үлестіруді ұйғарады. Игіліктердің үлестіруі пайдалылық шегіне сәйкес деңгейде қамтамасыз етіледі. Әл-ауқат экономикасының теоремасына сәйкес қоғамдық әл-ауқат функцияларына анықтама беруге болады. Әр жеке адамның әл-ауқаты сияқты, қоғамдық әл-ауқат қоғам түтынған игіліктер сонымен анықталып, қоғамның әр мүшесі пайдалылығының жиынтық функциясы болып табылады, яғни қоғамдық әл-ауқат тең

f(U_A, U_B, …., U_n), мұнда U_A, U_B, …., U_n – қоғамның әр мүшесінің пайдалылығы. Егер «қоғам» 2 адамнан тұрса, қоғамның әл-ауқат функциясының графикалық түрі осындай болады:

U_A

U_B

98 сурет. Қоғамдықәл-ауқаттың өсуі

98 суретте қоғам мүшелерінің пайдалылығы үшін салынған парықсыздық қисық сызықтары көрсетілген. Қоғамдық әл-ауқат қоғам мүшелерінің пайдалылықтары жоғарылаған сайын өседі. Парықсыздық қисық сызықтарының жағымсыз еңкіштігі мынаны көрсетеді: егер бір субъектінің пайдалылығы азайса, қоғамдық әл-ауқатты өсірудің жалғыз тәсілі – екінші субъектінің пайдалылығын көбейту. Әл-ауқат экономикасының теоремасы күрделі математикалық есептердің көмегімен дәлелденеді. Бірақ, тіпті бәсекелес ортада да Парето – нәтижелілік тәжірибеде емес, көбінесе теорияда өмір сүреді. Оның объективтік себептері бар. Олар 4: нарық билігі, қоғамдық игіліктер, сыртқы әсерлер мен ақпараттың бір-біріне сай болмауы. Біріншісін біз қарадық, қалғандарына келесі тақырыптар арналған. Әл-ауқат экономикасының талдауына көшер алдында Парето – нәтижелілік қоғамдық әл-ауқаты мен әлеуметтік әділдікпен қалай өзара қатынаста болғандығын көрейік.

1. Әр жеке адам тілейтін үлестіруді Парето – нәтижелілік қамтамасыз ете ме? Қоғамдық әл-ауқаттың өлшеміне сай ма? Ол үшін 97 суретке назар аударайық. Графиктегі Н нүктесі Парето – нәтижелі емес: оған сәйкес үлестіру бойынша мәмілеге қатысушы жағдайының жақсаруы екіншісінің жағдайы төмендегенін ұйғарады. Сонымен бірге, Н нүктесіндегі үлестіру В тұтынушыға көбірек пайдалылық әкеледі (А тұтынушымен салыстырғанда). Сондықтан В тұтынушы осындай үлестіруді Е нүктесіндегі үлестіруден әділдеу деп санайды. Нәтижелі үлестіру әділ үлестіру деген емес. Экономикалық нәтижелілік пен әлеуметтік әділдік қазіргі замаңғы экономикасының ең өткір мәселесінің бірі. Экономикалық теорияда әділдікке деген 4 негізгі көзқарас қалыптасты:

1. Үлестірудің эгалитарлық үлгісіне сәйкес (фр. egalite – теңдік) өркениет теңдікке ұмтылу керек, яғни игіліктердің тең үлестіруіне. Бұл көзқарасты марксистер алып, оның нәтижелеріне өзіміз куә болдық. Оның жақсы жақтары да, кем жақтары да болады.

2. Унитарлық көзқарас – ол қоғамның барлық мүшелерінің жалпы пайдалылығын өсіретін үлестіруді насихаттайды.

3. Нарықтық көзқарас – нарықтық үлестіруді жақтайды тең болмаса да, экономикалық нәтижелі. Нарықтық үлестірудің нәтижелері әділ, кім қабілетті және еңбексүйгіш, сол көпке ие болады.

4. Ролсуандық көзқарас – қоғамның ең аз қамтамасыз етілген мүшелерінің пайдалылығы өсіріледі. Бұл көзқарас теңсіздікті туғызады (ең жоғары қамтамасыз етілген азаматтар жоғары салық төлейді). Бәрі де бай бола алмайды, бірақ ешкім де кедей болмау керек. Біз әл-ауқат экономика теориясын жіктей аламыз. Ол әділдік түсінігіне деген утилитарлық және нарықтық амалдардың қосындысының мысалы болып табылады. Осыдан оның барлық кемшіліктері туындайды. Қазіргі заманда көптеген нарықтар – олигополиялық және монополистік бәсекелес нарықтар. Олар нағыз бәсекелес нарықтардан ерекшеленеді. Әл-ауқат экономика теориясының артықшылығы: ол ресурстарды (қорларды) үлестіру мәселесіне анық және айқын амал ұсынады.

13-Тақырып: «Асимметриялық ақпарат нарықтары»

Дәріс сұрақтары:

1. Сапаның белгісіздігі

2. Нарық белгілері. Кепілдіктер мен міндеттемелер рөлі

3. Моральдік тәуекел. «Тапсырыс беруші – агент» мәселесі

Дәрістің мазмұны:

Жақтардың біреуі (сатушы немесе сатып алушы), екінші жаққа қарағанда көптеу ақпаратқа ие болған жағдайда ақпараттың асимметриясы (бір-біріне сай еместігі) пайда болады. Ол туралы екінші жақ біледі.

Сондықтан ақпаратқа ие жағының әрекеттерін талдау негізінде, ол ойша кейбір пайымдау, қорытындылар жасауға тырысады. Симметриялық емес ақпараты бар нарықтар мысалдарының саны аз емес. Жұмыс беруші жаңа қызметкерді жұмысқа аларда оның мүмкіндіктері жөнінде мәліметі аз (қызметкердің өзімен салыстырғанда). Несие, сақтандыру, еңбек нарықтары – симметриялық емес ақпаратты нарықтар. Бизнесте көптеген ахуалдар осымен байланысты. Симметриялық емес ақпараттың 2 түрін айырады:

Жасырын сипаттарының болуымен байланысты симметрия: мәміле жасаған жақтарының біреуі мәміле заты жөнінде екінші жаққа белгісіз бірдемені біледі;

Жасырын әрекеттерінің болуымен байланысты асимметрия: экономикалық өзара қатынастар жақтарының біреуі екінші жақ бақылай алмайтын әрекеттерді жасайды.

Ең алғашқы болып ақпараттың асимметриясын Дж. Акерлоф қарады. Симметриялық емес ақпаратты талдау үшін оның ұсынған классикалық мысалы – пайдаланған автомобильдер нарығы. Бұл талдауда пайдаланған автомобильдердің екі түрі (жоғары және сапасы төмен) сатылатын нарықты қарастыру ұсынылады (104 суреттегі график). Мұнда сатушы да, сатып алушылар да автомобильдің сапасын анықтай алады. 104 суреттегі графиктерде жоғары сапалы автомобильдерге (S_B және D_B) сұраныс пен ұсыныс жоғары, (сапасы төмен автомобильдермен салыстырғанда (S_Н және D_Н)), себебі: сатушылар да, сатып алушылар да сананы бағалайды. Жоғары сапалы автомобильдер нарығындағы тепе-теңдік баға – 10000 доллар, сапасы төмен автомобильдер нарығында – 5000 доллар, бірінші және екінші нарықтардағы сату көлемі 50000 автомобильдерді құрайды. Егер сатып алушылар тауар сапасы жөнінде толық ақпаратқа ие болған жағдайда нарықта мынадай ахуалды көруші едік.

Р_В S_B P_H

D_B S_H

D_C 5000

D_C1 D_C

D_H

D_C1

D_H

25000 50000 Q_B 50000 75000 Q_H

а) б)

104 сурет. Жоғары сапалы (а) және сапасы төмен (б) автомобильдер нарығы

Алайда, бұл нарық симметриялық емес ақпаратты нарық болғандықтан, сатушыларда, (сатып алушыларға қарағанда), тауар сапасы жөніндегі мәлімет көбірек. Алдында сатып алушылар автомобильдің сапасын орташа деп бағалайды (оны сатып алғаннан кейін ғана сапасын бағалай алады). Орташа сапасы бар автомобильге нақты сұраныс екі графикте D_С деп белгіленген, ол D_B – дан төмен, ал D_Н – нан жоғары. Сатып алушылардың тауар сапасын осылай бағалауымен 25000 жоғары сапалы және 75000 сапасы төмен автомобильдер сатылды. Сатып алушылар сатып алған автомобильдердің көбінің сапасы төмен екендігін түсіне бастағанда, сұраныс қисық сызығы жылжиды. Графиктерде автомобильге сұраныстың жаңа қисық сызығы D_С1 деп белгіленген. Бірақ, оған сәйкес сапасы төмен автомобильдердің одан да көп саны сатылады, сондықтан сұраныс қисық сызығы одан ары жылжиды. Соңында сұраныс жылжулары мынаған әкеледі: тек қана сапасы төмен автомобильдер сатылады (сұраныстың қисық сызығы D_Н орнына келеді (жылжиды)), себебі: қалыптасқан нарық бағасы жоғары сапалы автомобильдерді сату үшін өте төмен болып табылады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында сапасы төмен тауарлар жоғары сапалы тауарларды ығыстырып шығарады. Сатып алушылар тауар сапасы жөнінде ештеңе білмейді, сапасы төмен екен деп, оның нәтижесінде бағалар түсіп, жоғары сапалы тауарлар нарықтан ығыстырылады. Кейбір оқулықтарда сапа белгісіздігі мәселесі «лимондар» мәселесі деп аталады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында тауарды лимонмен салыстырады: ол туралы бейхабар адар оны тәтті екен деп алса, ащы болып шығады.

2. Нарық белгілері. Кепілдіктер мен міндеттемелер рөлі

Ақпараттың симметриялық еместік мәселесі көбінесе нарықтық белгілердің көмегімен шешіледі. Нарықтық белгілер – тауар сапасы жөнінде сатушыларға сатып алушыларды ақпараттау мүмкіндігін беретін белгіленген механизмдер. Нарықтық белгілердің әрекетін көрсету үшін еңбек нарығының мысалын алайық. Фирма 2 қызметкерді жалдағалы тұр дейік. Ақпараттың симметриялық еместігі: еңбек сатушыларының еңбектің сапасы жөнінде мәліметі көбірек, сатып алушыларға қарағанда, (олар қандай дағдыларға ие екендігін, іскерлігі және т.б. сипаттарын жақсы біледі), ал жұмыс беруші бұның бәрін белгіленген уақыттан кейін ғана біледі. Жұмыс беруші фирма (бастық) жанағы келген қызметкерлер жөнінде, яғни олардың «сапасы» жөнінде нарықтық белгілерді алғысы келеді. Жетекші белгілерді маңызды мен қосымшаларға бөледі. Сыртқы түр белгісі (есептелсе де) ең маңызды емес (нашар қызметкер де кейде сыртқы түрімен, келбетімен жақсы әсер қалдырады). Ең маңызды белгі – қызметкердің білімі мен оның жұмыс тәжірибесі. Дәл осы белгілер нәтижелі жұмыстың кепілі ретінде қаралады.

Енді осы мысалды белгілердің қарапайым үлгісі негізінде қарайық. Ол үшін барлық қызметкерлерді 2 топқа бөлейік: төмен қабілетті қызметкерлер немесе төмен нәтижелі (олардың орташа және шекті өнімділігі = 1 тең); жоғары қабілетті немесе жоғары нәтижелі (олардың орташа және шекті өнімділігі 2 тең). Осы 2 топ қызметкерлер бәсекелес фирмаға жұмысқа жалданады. Фирма өндірісінің көлемі 10000 долларға тең. Жаңағы қызметкерлер, орташа алғанда, 10 жыл қызмет істейді деп ұйғарылған. Үміткерлердің орташа еңбек өнімділігін есептейік: (1+2)/2 = 1,5, әр топтан күтілетін табыс:

10000 доллар∙10 жылға = 100000;

20000 доллар∙10 жылға = 200000.

Егер фирмалар қызметкерлерді еңбек өнімділігі бойынша теңестірсе, 1 топтың 1 жылғы жалақысы 100000 доллар, 2 топтың 1 жылғы жалақысы 200000 доллар құраушы еді. Ақпараттың симметриялық емес жағдайында фирмалар қызметкерлерді жіктей алмайды, сондықтан олар орташа өнімділік негізінде 15000 доллар құрайтын жалақыны белгілейді. Нәтижесінде, жоғары нәтижелі қызметкерлер, төмен нәтижелілермен салыстырғанда, нашарлау жағдайда болады. Автомобильдермен келтірілген мысалдағы сияқты ақпарат симметриялық еместігі тәуір қызметкерлердің мүдделеріне шек қояды. Сондықтан, олар жұмыс берушілерге өздерінің нәтижелілігі жөнінде (білім туралы белгілерді) беруге тырысады. Қызметкердің білімін сипаттайтын көрсеткіштерді (алынған дәрежелер, дипломдағы бағалар және т.б.) бір жерде жинақтап, оқу орнында оқыған жылдарын Yдеп белгілейік. Білім алу процесі (үдерісі) белгілі шығындармен байланысты, бұл шығындардың жартысы әр қабілетті адамдар үшін әр түрлі (төмен қабілетті адамдарға білім алу қиынға түседі). Оқуға деген қабілеттілік және жұмысқа деген қабілеттілік өзара тығыз байланыста. Себебі: төмен қабілетті адамдар жұмыс процесінде (үдерісінде) оқуда сияқты, көп қиындық көреді, олар қойған талаптарға сай болу үшін, көп еңбектену керек. 1 топта Y жылдарға тең кезеңде білім алуға шыққан шығындар С₁ = 40000 доллар∙Y құрайды, 2 топта – 20000 доллар∙Y. Бұл шығындар уақыт өткеннен соң жалақы түрінде табыс әкеледі. Оны В(Y) деп белгілейік. Жалақы 20000 доллар деңгейінде 2 топ үшін, 10000 доллар деңгейінде – 1 топ үшін дейік. Онда В(Y) алғашқы маңызы 100000 долларға тең – бұл білім алмаған адам 10 жылғы жұмыс үшін алатын табысы. Білім деңгейін толықтырғаннан кейін (2 топқа кіруге жеткілікті деңгей), В(Y) маңызы 20000 долларға дейін және одан да жоғары көтеріледі. Бұл білім деңгейін Y* деп белгілейік. Біздің мақсат: қызметкердің шығындарын азайтып, оның табысын көбейтетін білім деңгейін табу. Оңтайлы білім деңгейін таңдауын біз нөлдік деңгейі мен Y* деңгей араларында жасаймыз. Оңтайлы білім деңгейін таңдағанда, жеке адам білімнен алатын пайдаларды сол білімді алуға кететін шығындармен салыстырады. Екі топ үшін пайда 100000 доллардан құрайды. 1-ші топтың шығындары 40000 долларға тең, 2-ші топтың шығындары – 20000 доллар. Егер 100000<40000∙Y*, яғни Y*>2,5 болса, 1 топтың өкілдері білім алудан бас тартады. Сәйкес, 2-ші топтың өкілдері білімді Y* деңгейінде алады, егер 100000>20000∙Y*, яғни Y*<5. сонымен, білімнің тепе-теңдік деңгейі – 2,5 – 5 дейінгі жоғары болған қызметкерге фирма жоғарылау жалақы белгілеуге тиісті. Белгілер сатушыларға ақпараттық симметриялық еместік мәселесін шешуге көмектеседі: білім алған жөніндегі диплом (оңтайлы деңгейге сәйкес білім). Жұмыс өнімділігі жоғары қызметкерлер сәйкес жалақы да алады. Тәжірибеде кең қолданатын белгілер – кепілдемелер мен кепілдіктер. Ұзақ пайдаланатын тауарлардың көптеген өндіруші фирмалары (тұрмыстық және басқа техниканың) кепілдемелер мен кепілдіктерді сатып алушыларға осы тауарлардың жоғары сапасы жөнінде ақпарат беретін белгілер ретінде пайдаланады.

3. Моральдік тәукел. «Тапсырыс беруші – агент» мәселесі

Симметриялық емес ақпаратты нарықта пайда болатын тағы бір мәселе – моральдік тәуекел мәселесі. Оның мысалы – сақтандыру (ақпараттың симметриялық еместігі мәселесі ең алғашқы болып сақтандыру бизнесінде пайда болды). Бір үй иесі, өрттен қорқып, барлық сақтандыру шараларын жасайды дейік: түтін детекторын сатып алады, әрдайым электр сымдарын ауыстырады, өрт қауіпі бар ахуалдарының алдын алады және т.б. Барлық бұл әрекеттерді сақтық деп атайық та, оны ақша бірліктерде өлшейік (яғни сақтық шаралары шынында да ақша шығындарымен байланысты). Қолданған сақтық шаралары белгіленген шығындармен ғана байланысты емес, сондай-ақ белгіленген пайда да әкеледі – жоғарылаған сақтықтан шекті табыс болжамдаған залалдың шекті төмендеуіне сәйкес келеді. Сақтық шаралардың оңтайлы деңгейін анықтау үшін үй иесі сақтықтың шекті шығындарын салыстыра бастайды. Бірақ ахуал күрт өзгереді, егер үй иесі үйін сақтандырса. Оның сомасы үйдің, үй жөндеуінің, жиһаздың сомасының орнын толтыруға тиісті. Бұл жағдайда сақтықтың шекті табысы сақтандыру жоқ болған жағдайдан аздау, яғни үй иесі біледі: өрт болса, ол ұтылмайды. Үй иесі өртке қарсы қауіпсіздік шараларын қолданып, сақтандыру жағдайын тудырмағаны сақтандыру фирма үшін пайдалы. Осымен байланысты моральдік тәуекел мәселесі пайда болады. Үй өз құнынан көп асатын сомаға сақтандырылғанда, моральдік тәуекел күшееді, себебі: сақтандыру полисі бар үй иесі сақтандыру жағдайдың туғанын (болғанын) тілейді. Тәжірибеде бұл мәселе кепілдемелер мен кепілдіктердің көмегімен шешіледі (егер моральдік тәуекел сақтандыру бизнесте емес пайда болса), бірлесіп сақтандыру (полис иесі өзі сақтандыру сомасының жартысын төлейді) немесе франшизалар арқылы. Франшизалардың шарты: сақтандыру жағдайы туып, оның құны белгіленген сомадан төмен болса, полис иесі шығындарды өзі жабады, ал егер белгіленген сомадан жоғары болса, айырымын сақтандыру компаниясы төлейді. Мысалы, үйді өрттен сақтандыратын полистегі франшиза 50000 құрайды, өрт болып қалған жағдайда шығындар 40000 құраса, оларды үй иесі өзі төлейді. Егер өрттің құны (шығыны) 150000 бағаланса, 50000 соманы өзі төлейді, ал 100000 – сақтандыру фирмасы.

Ақпараттың симметриялық еместігін көрсететіп енді бір ахуал «тапсырыс беруші – агент» мәселесі. «Тапсырыс беруші – агент» қатынастары мына жағдайда пайда болады: мәміленің бір жағы (тапсырыс беруші) екіншінің (агент немесе атқарушы) қызметінен тәуелді болып, ол туралы толық ақпараты болмағанда. Мысалы, фирма директоры (немесе менеджері) жалданған қызметкерлердің қандай нәтижелілікпен жұмыс істеп жатқандары жөнінде толық ақпаратталмаған. Егер ол қызметкерлер жұмысының мониторингін жасай алса, фирманың нәтижелілігін қамтамасыз етуші еді. Қызметкер жөнінде дәл, шын, шұғыл ақпарат болмағандықтан, жұмыстан жалтару, алаң болу мәселесі туындайды, өйткені барлық қызметкерлер бірдей жалақы алады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: