Знакі прыпынку ў зьлітым сказе.

I. Коска.

ПРАВІЛА 7. 1) Калі падобныя члены зьлітага сказу ня зьвязаны ніякімі злучнікамі, то аддзяляюцца коскамі, за выключэньнем апошняга члена, пасьля якога коска ня ставіцца; напр.: Кругом круціць завіруха, гуляе, шуміць. Восень халодная, чорная, хмурная сунецца ціха, нячутна штодня.

2) Але коска ня ставіцца, калі два падобныя члены зьвязваюцца злучнікам і альбо злучнікамі ды, да, або, ці, якія таксама можна замяніць злучнікам і; напр.: Перад ім цьвілі і пахлі лугі і нівы залатыя. Сонца высока стаіць на небе ды (=і) бяз жалю паліць землю. Прыляцела ластаўка з далёкага выраю ды (=і) зашчабятала. Жыў сабе дзед да (=і) баба. Жыта жнуць, вяжуць, сушаць, звозяць у гумны або (=і) складаюць у копы. Жыта сушаць на сонцы ці (=і) дома на печы ды (=і) мелюць у жорнах або (=і) ў мліне.

3) Коска ставіцца, калі аднакія члены зьвязаны злучнікамі: а, але, ды (=але), да (=але); напр.: Саха і барана самі не багаты, а ўвесь сьвет кормяць. Паехаў баранаваць, але да поля не даехаў. Жыта злажылі, ды (=але) не надоўга. Шырокі двор, да (=але) невялікі збор.

4) Таксама ставіцца коска, калі злучнікі паўтараюцца, напр.: Будуць ветры за вугламі выць і плакаць, і стагнаць. У раньнюю вясну ні ў полі, ні ў лесе няма ні ягад, ні кветак, ні грыбоў. Ні цьмы тэй, ні сьнегавай плесьні. То лясок, то луг, то поле, то лужок зялёны.

5) Калі другі выказьнік у зьлітым сказе выражае пазьнейшае дзеяньне або вынік з першага, то ставяць коску нават перад адным злучнікам і; напр.: З захаду насунулася цёмная хмара ды закрыла ад людзей гарачае сонца. Ідзе жняя, і еесела пяе. Я быў хворы, і ня мог прыйсьці на лекцыі.

Увага 1-ая. Трэба адрозьніваць злучнік і ў зьлітым сказе ад злучніка і, якім пачынаецца новы сказ з сваім асобным дзейнікам; тады перад і ставіцца коска. (Сонца прыгрэе, і сьнег растае. Хутка расьце жыта, і цешыцца сэрца працавітага гаспадара).

Увага 2-ая. Злучнік “і” можа быць памацняльным словам, напр.: Вот і ўсё. Вот і добра. І туз часам ваду возіць.

У такіх разох злучнік “і” часта мае значэньне прыслоўя “нават”, “таксама”, напр.: Няўжо-ж ты і (=нават) гэтага ня ведаеш? Прышло і (=таксама) лета.

Практыкаваньне 7. Сьпісаць ды заўважыць знакі прыпынку ў зьлітным сказе.

Конік, сошка і араты мерна йдуць па полі. Назіму абміраюць і вужакі, і жабы, і яшчаркі. Сонца даўно ўжо зьвярнула з поўдню, але сьвяціла яшчэ горача. Працуюць людзі, поту ня чуюць, аруць і сеюць, і барануюць. Песьні, крык і гоман слухаў дзед Завала. І зелень, і кветкі, і песьні, і неба вясёлая яснасьць. Тут былі і старыя, і малыя, бабы і дзеці. Вераб’і і вароны, і галкі любяць жывіцца атрускамі ад чалавечай яды. Адны вочы і плачуць, і сьмяюцца. Вербы і вольхі калышуцца глуха. Сінія хвалі шумяць і бурляць. Ляціць і бусел, і жураў, і дрозд запеў і засьвістаў.

Цьвёрдую глебу рэж, уздымай. Надышла хмара з громам, з маланкаю. Зацьвіла яблыня, сьліва і груша. Весела і хутка, мінюта ў мінютку сойдзе нам час. У стуку і груку забудзем мы муку працы свае. Ціха, важна, спакойна, густа і страшна пранёсься ў небе першы гром. Над лесам бліснула яркая, борздая маланка ды накрыж перасекла хмару.

Павеяў вецер, і пагнаў перад сабою пыл і сухое лісьце. Край неба блішчаў шырокаю чырвонаю стужкаю. Цемната ўсё гусьцела і гусьцела ды закрывала ад вачэй і поле, і лес. Зоркі блішчалі і пераліваліся дзіўным блескам. Круглы месяц запаліў ліхтарык ды ціха сьвяціў над чорнай зямлёю. Поле, луг і гай, і лес схаваліся ў цьме ночы. Дрэвы, гумны, хаты абліліся ціхім сьветам месяца.

Сядзіць наш дзядзька, пазіхае і служку-стоража чакае. Ляціць машына, грозна дыша і сівым дымам цяжка пыша. Чалавек бачыць вачыма, чуе вушамі, нюхае носам. З гліны людзі робяць цэглу, гаршкі, а з пяску—шкло. На чужыне птушкі гнёзд ня ўюць, песень не пяюць, а толькі цярпліва чакаюць, калі кончыцца наша зіма. Мор і голад, і паводкі іх спалохаць не маглі. Лес наступаў і расступаўся, лужком зялёным разрываўся. Садок быў, праўда, невялічкі: дзьве вярбіны да тры дзічкі. За хатай поле пачыналася, дзе рос авёс, ячмень і грэчка.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: