Азақстан Республикасындағы салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі жүзеге асырылу ерекшеліктері

2.1 Салықтық әкімшіліктендірудің жүзеге асырылуының қолданыстағы механизмі

Қоғам дамуының барлық кезеңдерінде салықтардың дамуы мен қалыптасуы және олардың экономикалық-әлеуметтік мазмұны туралы теороиялық және практикалық тұрғыдан зерттеліп айтылып келе жатыр. Экономикалық саясттың өзгеруніе қарай жаңа салықтың түрлері және оларды алудың әдістері мен тәсілдері қалыптасып келеді. Ал, түрлі экономикалық дағдарысқа әкелетін ішкі және сыртқы факторлардың пайда болуы, рыноктық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салықтарды басқарып, оның алыну мен төленуін бақылап, зерттеп, талдап отыратын жаңа құрылымның қалыптасуына қажеттілік туындады. Мұндай қызметті атқарушы салықтық әкімшіліктендіру болып табылады.

Салықтық әкімшіліктендіру, салықтың және қаржылық тексеру әрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылық субъектілері әрекеттерінің жалпы және арнайы түрлерін қолдануды басқару, оны ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтар мен басқы да міндетті төлемдерін толықтай шоғырландырудың негізі болып табылады [36].

Бюджетке уақытылы және салықтардың толық төленуі мен есептелуін бақылап отыру бірінші орында салық органдарында заң арқылы берілген құқықтар мен міндеттерге тәуелді болады, оларға құжаттық тексерулер жүргізу, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді меншік түрімен сәйкестендіре отырып тәуелсіз заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың есептеу мен төлеуіне бақылау жүргізу[37].

Жоғарыда қарастаралған салықтық әкімшіліктендіру макродеңгей және микродеңгейде жүзеге асырылады. Макродеңгейде салықтық әкімшіліктендірудің салықтық стратегияны, салықтық тұжырымдарды, салық саясатын қалыптастыру бойынша мәселелер қарастырылады. Сондай-ақ макродеңгейде жалпы қаржы-экономикалық саясаттар жүзеге асырылады. Микродеңгейде салықтарды басқарудың кіші жүйесі, яғни салық төлеушілер мен банктердің, кәсіпорындардың салықтық әкімшіліктендіру жүзеге асырылады. Макродеңгейде бекітілген салық заңнамасы орындалады, салық қызметі органдарының тиімді жұмыс істеуі жүзеге асырылады.

Салықтық әкімшіліктендіруге бес негізгі функция тән: есеп, жоспарлау, бақылау, реттеу және мәжбүрлеу (Сурет 1). Әрбір функцияға өзіндік жүзеге асыру құралдары тән, яғни алға қойылған мақсаттарға жету үшін әдістер мен тәсілдерді қолдану. Сонымен қатар әрбір функция осы құралдарды дайындайтын және жүзеге асыратын органдармен ерекшеленеді.

Құралдарды сипаттау үшін келесі анықтамаларды білу керек: нысан – қандай да функцияның жүзеге асыру қорытындыларын жүргізу, бекіту және ұйымдастырудың регламенттелген әдісі; тәсіл – қандай да бір функцияны жүзеге асыру үшін қолданылатын алға қойылған мәселені шешу әдісі [38].

Салықтық жоспарлау функциясын қаржылық және салық органдары жүзеге асырады. Салықтық жоспарлаудың негізгі мақсаты – бұл әр деңгейдегі бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру бойынша есептердің сапалық және сандық параметрлерін қамтамасыз ""ету болып табылады.

Сурет 1- Салықтық әкімшіліктендірудің негізгі функциялары

Е с к е р т у – сурет автормен құратырылды

Салық әкімшіліктері: 1 – салық органдары, 2 – қаржылық органдар, 3- кедендік органдар, 4 – ҚР экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі агенттігі (қаржы полициясы).

Салықтық жоспарлаудың негізгі нысандары болып стратегиялық және ағымдағы салықтық жоспарлау саналады. Салықтық жоспарлаудың негізгі тәсілдері: а) экономикалық жалпы көрсеткіштерді болжамдауға негізделген жанама тәсіл; ә) салықтар бойынша салық базаларын болжамдауға негізделген тікелей тәсілдер; б) бар трендтерді экстраполяциялауға негізделген қысқартылған тәсілдер [39].

Салық бақылауы функциясын салық органдары, кеден органдары және ішкі істер органдары жүзеге асырады. Бұл функцияның негізгі мақсаты – салықтар мен алымдарға қатысты заң бұзушылықтар азаятын салықтық өндіріс деңгейін қамтамасыз ету. Салық бақылауының негізгі нысандары мыналар: салықтық тексерулер; төлемдердің уақытылы түсуіне бақылау; табыс табуға пайдаланылатын жерлерді тексеру мен зерттеу; есептілік мәліметтерін тексеру және т.б. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша тәсілдер алдын-ала, ағымдағы және кейінгі салық бақылауы деп бөлінеді.

Салықтық реттеу функциясы қаржылық, салық, және кей кездерде кеден органдарымен жүргізіледі. Бұл функцияның негізгі мақсаты – бұл мемлекеттің қазынашылық мүддесі мен салық төлеушілердің экономикалық қызығушылықтары арасындағы келісімге жету. Негізгі нысандары ретінде салықтық ынталандыру және шектеу, салық жеңілдіктері, бюджеттің әр түрлі деңгейлерінің арасында салықтық түсімдерді бөлуді айтуға болады. Негізгі ретінде келесі тәсілдер саналады: тікелей және жанама салық салу арасындағы қатынасты реттеу,салықтар, салық салу объектілерін, салық ставкаларының құрамын реттеу, т.б.

Мәжбүрлеу функциясын салық қызметі, кеден қызметі және қаржы полициясы немесе жемқорлықпен күрес органдары жүзеге асырады. Бұл функцияның негізгі мақсаты – барлық субъектілер тарапынан салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты заңнаманың міндетті түрде орындалуын, соның ішінде салық төлеушілерге салық міндеттемесін мәжбүрлеп орындауды талап ету, орындаудан жалтарған кезде белгілі бір жауапкершілікке олардың тартылуын қамтамасыз ету. Мәжбүрлеудің негізгі формаларына заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік түрлері жатады: салықтық, әкімшілік және қылмыстық. Мәжбүрлеп өндіріп алудың негізгі тәсілдеріне заң бұзушылықты өз еркімен және мәжбүрлеп орындатуды жатқызуға болады.

Салықтық әкімшіліктендіруге басқаруға қатысты функциялар тән: жоспарлау, есеп, бақылау, реттеу және мәжбүрлеп өндіріп алу. Функциялардың орындалуының өзіндік мақсаттары, нысандары және жүзеге асырылу әдістері пайдаланылады. Аталған функциялардың қысқаша сипатын, олардың мақсатын және жүзеге асырылу нысандары мен әдістерін қарастыратын болсақ ол төмендегідей (8-сурет).

Салықтық әкімшіліктендіру – салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы[40]. Осы мақсатта, аталған Кодексте салық бақылауының бірнеше әдістері бекітілген. Оның ішінде:салық төлеушілерді тіркеу есебі; салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу; бюджетке түсімдерді есепке алу; қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу; салық тексерістері; камералдық бақылау; салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі; фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері; акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу; мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру; уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.

2.2 Салықтық әкімшіліктендірудің мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орнын талдау

Мемлекеттің қаржы ресурстарын, оның бюджет ресурстарын қалыптастыру кезіндегі салықтық әкімшіліктендірудің атқратын рөлі жоғары. Қазіргі кезде салықтық әкімшіліктендіру мемлекеттік бюджетке және республиканың Ұлттық қорына көлемді қаражат түсуіне мұрындық болып отыр.

Экономикалық өсуге өту стратегиясын қамтамасыз ету үшін Қазақстанда нарықтық қарым-қатынастарына жауап беретін салық жүйесі болу керек. Қазақстанда салықтарды басқарудағы әдістерді толық пайдалану қиыншылықтары елдегі белгілі бір салық жүйесі атрибуттарының жеткіліксіздігінен туындайды. Олар: салық потенциалы және салық менеджменті. Ұлттық шаруашылықты орталықтандырылған жүйе бойынша басқару кезінде басқару қызметінің маңызды сферасы қатаң реттелінеді. Ол салықты жоспарлау мен болжау, ақпараттың анализ және қадағалау.

Бұл кез-келген жолмен дерективті құрылатын жоспарды орындалуды мақсат етті.

Әкімшілік-ұжымдық жүйеден нарыққа өту, салық салуды басқаруына терең экономикалық мағына беріп оған мүлдем басқа талаптар қойды.

Мамандардың пікірінше, елдердегі салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинау деңгейі тек фискалды органдардың қатаң бақылауынан емес, сондай-ақ тиімді заң базасын жетілдріуіне нарықтық реформалар, экономикалық активті субъектілер кіріктірілген салықтық қарым-қатынастардың өсуіне ықпал етеді.

Бұл қарым-қатынастарда басым рөл атқаратын мемлекеттің мақсаты бір жағынан фискалдық мәселені (яғни бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру) ал, екінші жағынан бақылаушылық (елдегі тиімді экономикалық өсуді ынталандыру).

Салық жүйесін әкімшілдендіру, әлеуметтік экономикалық категорияны басқарудың негізгі бір бөлігі болып табылады. Салық салуды басқаруда, оның әлеуметтілігі айқын көрінеді. Салық – бұл экономикалық категория, ұлттық кірістің бөлігі, мемлекеттің және өндіріс процессінің қатысушы арасында әр уақытта қарым – қатынасты тудырады. Салық құқығы және оны толықтыратын теоритико-практикаға негізделген ҚР ҚМ бағдарламасы бойынша, салық менеджменті – салық механизімінің барлық элементтер құрылымының өзегі болып табылады [41].

Мұндай мәліметтерді жинау мен өңдеу арқылы ағымды жылдағы салық салудың оң немесе теріс көрініс және оның инвестициялауға ықпалын салалардағы құрылымдық өзгерулерлер мен территориялардың, корпороциялардың және азаматтар кірістерінің қатынасы туралы талдау жасауға болады және оны келесі кесте мәліметтерінен байқауға болады.

Мысалға 2015 жылдан бастап салықтық түсімдердің нәтижесіне тоқталатын болсақ, оған әсер еткен факторлар- қаржы секторында болған дағдарыс, орта және шағын бизнестің дамуының төмендеуі, жалпы ішкі өнімінің төмендеуімен тұстас келді, сөйтіп салықтық түсімдердің орындалуы қиындады. Ал, 2015 жылы 2014 жылы енгізілген өзгерістердің енгізілуімен тұстас келді. Бұл, сонымен бірге 2015 жылдың бірінші жартысындағы орта және шағын бизнес субъетілеріне тексеруге мараторий жарияланған жағдайымен бірге жүзеге асырылды.

Мемлекеттік бюджеттің кірістері 2016 жылғы жағдай бойынша 101,1%-ға атқарылуы немесе жоспардағы 9 203 млрд.теңгеде іс жүзіндегі түсім 9 308 млрд.теңгені құрады.

Кесте 2 - Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің 2014-2016 жылдардағы орындалу деңгейі, млрд. теңге

2014 жылғы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдер бойынша жоспары 0,1% орындалмағаны байқалады. Ал, 2016 жылдың жағдайы бойынша салықтық түсімдердің орындалуы 107,8 пайызды құрайды.

Салықтық емес түсімдер 2014 жылы 26,8 млрд.теңгеге асыра орындалмады немесе орындалу пайызы 116,0% құрады. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер бойынша жоспар 29,1% артық орындалған. Трансферттер түсімдері 100%-ға орындалды. Ал, 2016 жылдың нәтижесі бойынша салықтық емес түсімдер 12,4пайызға артық орындалды.

Корпоративтік табыс салығы бойынша 2016 жылы 1294 млрд.теңге жоспарда бюджетке 1437 млрд.теңге түсті немесе 111,1 %. 2015 жылдағы корпоративтік табыс салығы бойынша жоспардағы 994 млрд.теңгенің орнына бюджетке 1224 млрд.теңге түсті, орындау 123,1%-ды құрады. Жоспардың орындалмауы негізгі қуат тасымалдаушылар мен металдардың бағасы төмендеуіне байланысты, сондай-ақ бірқатар кәсіпорындарда аванстық төлемдердің қайта есептелуіне байланысты болған.

Жалақыдан алынатын салықтар бойынша жоспарлар Өңірлік жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясы шеңберінде жұмыс орындарын ашу бойынша іс-шаралардың іске асырылуына, сондай-ақ 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап бюджет саласының қызметкерлері жалақыларының 25%-ға көтерілуіне байланысты орындалды.

Осылайша, жеке табыс салығы бойынша жоспар 2015 жылы 101,4%-ға орындалды немесе жоспарда 590 млрд.теңге болып, бюджетке 598 млрд.теңге түсті, әлеуметтік салық бойынша жоспар 102,1%-ға атқарылды, жоспарда 455 млрд.теңге болып, бюджетке 464 млрд.теңге түсті.

2016 жылы Жеке табыс салығы бойынша жоспар 104,6%-ға орындалды немесе 661,3 млрд. теңге жоспарда бюджетке 691,3 млрд.теңге түсті.

2016 жылы Қосылған құн салығы бойынша жоспардағы 1 445 млрд. теңгеде бюджетке 1 495 млрд. теңге түсті немесе 103,5%.

Іштегі өндірілетін тауарларға салынатын акциздер бойынша 2015 ж. жоспар 1,2 %-ға орындалмады немесе жоспардағы 163 млрд.теңгенің орнына түсімдер 161 млрд.теңгені құрады

Салықтық емес түсімдер есептік кезеңнің жоспардағы 328 млрд.теңгенің орнына іс жүзінде 369 млрд.теңге түсті немесе 112,4%-ды құрады.

Жоспарлы көрсеткіштерді негізгі аса орындау мынадай түсімдер есебінен түсіндіріледі: 1) 2016 жылға арналған жоспар бекітілмеген 12,2 млрд.теңге сомасындағы айыппұлдар; 2) жоспарланбаған дивидендтер 1,5 млрд.теңге; 3) Ресей Федерациясының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Ядролық оқ-дәрілерді кәдеге жарату кезіндегі ынтымақтастық және өзара есеп айырысу туралы келісім бойынша 6,5 млрд.теңге мөлшерде жоспарланбаған соманың түсуімен байланысты болды [42].

Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер жоспардағы есептік кезеңдегі 57 млрд.теңгеде 60 млрд.теңге түсті немесе 104,8%-ды құрады.

Жоспардың орындалуы: 1) Астана қаласы бойынша құрылыс компанияларының тұрғын үй объектілерін уақытылы тапсырылуына байланысты азаматтарға пәтерлер сатудан түскен түсімдер; 2) жер учаскелеріне төленетін базалық мөлшерлемесінің артуы есебінен жеке меншікке сатып алынатын жер учаскелері көлемдерінің жоғарылауына байланысты жер учаскелерін сатудан түскен түсімдері.

Трансферттерден түскен түсімдер 3232 млрд.теңге жоспарында 2855 млрд.теңге немесе 88,3% құрады, оның ішінде бюджеттік даму бағдарламасын қаржыландыру үшін есептік кезеңде Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық бюджетке кепілдік берілген трансферт 843,1 млрд.теңге мөлшерінде және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық бюджетке 261,5 млрд.теңге мөлшеріндегі нысаналы трансферт тартылған.

Статистикалық мәліметтерге қарағанда бюджет түсімдерінің кірісін нашар деп айтуға болмайды, өйткені салықтық түсімдер алдыңғы жылмен салыстырғанда үнемі артып отырған. Ал, 2016 жылдың нәтижесі өткен жылмен салыстырғанда 105,4 пайызға орындалған.

Осы мақсатта салық бақылауының салықтық түсімдердегі атқаратын рөлін көрсететін бірден бір көрсеткіш, ол бюджеттік түсімдердің салықтар бойынша салыстырмалы өсімі болып табылады. Оны төмендегі кестеден көруге болады.

Енді мемлекеттік бюджет кірісіндегі негізгі салықтық түсімдердің өсу қарқынын қарастырайық.

Кесте 3 - 2014-2016ж. Мемлекеттік бюджет кірісіндегі негізгі салықтық түсімдердің өсу қарқыны, млрд.тг.

Негізгі салықтардың бірі корпоративтік табыс салығы алдыңғы жылмен салыстырғанда 2015 жылы 104,7 пайызға орындалған, ол салық ставкасының төмендеуімен тікелей байланысты болды. Ал, 2016 жылы 117,3 пайызға жоғарылаған, бұл экономикалық тұрақтылыққа да байланысты. Ал, өткен 2013 жылмен салыстырғанда әлеуметтік салықтық түсімі 2014 жылы 112,5 пайызға орындалып отырғаны байқалады, бұл біріншіден, әлеуеттік салық ставкасының 11 пайызға төмендеуімен түсіндіріледі.

Қосылған құн салығының орындалуы 2015 жылда 78,8 пайызға ғана болды, ол аталған салық бойынша салық ставкасының 13 пайыздан 12 пайызға дейін төмендеуінен, сонымен бірге сырттан келетін импорттық тауарлардың төмендеуінің де өзіндік әсері болды. Сонымен бірге кедендік одақ бойынша жанама салықтардан импорттың босатылуы өз әсерін тигізіп отыр.

Енді мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердегі негізгі салықтардың үлесін қарастырайық.

Кесте 4 - Мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердегі негізгі салықтардың үлесі

Жалпы салықтық түсімдердің ішіндегі үлкен үлесті 2016 жылы корпорациялық табыс салығы құрады (25,1%). Одан кейінгі үлесті қосылған құн салығы, жеке табес салығы, әлеуметтік салық және Табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшiн түсетiн түсiмдер құрап отыр. Кейбір салықтық түсімдердің, мысалы меншікке салынатын салықтардың көбейгені, біріншіден салық базасының артқанын айғақтайды, ал салық базасы ел экономикасының тұрақтандырылып, меншік түрлерінің, әсіресе көлік қралдарының жоғарылағанын дәлелдейді. Сонымен қатар, салық базасының өсуіне салық саясатының да дұрыс жолға қойылғандығының да атқаратын маңызы зор. Салық жүйесіндегі кез келген ауытқулар басқару инструменттерінің әлсіздігінен туындайды.

Ал, жалпы салықтық түсімдердің соңғы 2014-2016 жылдардағы жоғарылауының тағы бір себебі, соңғы жылдардағы шағын және орта бизнес өкілдеріне жан – жақты қолдау көрсетіп отырғандықтан, көбінесе қызмет көрсету саласы мен сауда саласындағы қызметін жүзеге асыратын субъектілер саны көбейді, онымен қатар салық базасы кеңейді. Екіншіден, жалпы салық салынатын айналымның жоғарылауы да, кейбір құрылыс саласы сияқты өндірістік саланың дамуы, сонымен бірге, салық менеджменті, оның ішінде салықтық әкімшіліктендіру дұрыс жолға қойылып келе жатқаны да түрткі болып отыр.

Келтірілген мәліметтерден 2013-2016 жылдар аралығында салықтық түсімдердің, оның ішінде жекелеген салықтардың бюджет кірісін толтыруда қаншалықты орын алатындығын анықтап көруге болады.

Жоғарыдағы мәліметтерден салық жүйесінің соңғы даму кезеңдеріндегі болып жатқан реформалар және экономикадағы кейбір оң өзгерістердің, оның ішінде экономиканың 2015 жылдардан бастап, салыстырмалы түрде тұрақталғаны, инфляция деңгейі мен жұмысбастылық деңгейінің тұрақтылыққа бет алуы салықтардың жекелеген түрлерінің бюджетке түсу қарқынына тигізіп отырған өзіндік әсерлерінің бар екендігінен хабардар етеді.

Жалпы түсімдердегі салықтардың негізгі түрлерінің алатын орнын жоғарғы суреттен анықтап көруге болады. Әрине, оның ішінде корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық әлеуметтік салық және жеке табыс салығы сияқты жетекші салықтардың алатын орны ерекше.

Соңғы жылдардағы салықтық түсімдердің жоғарылағанын макроэкономикалық көрсеткіштердің: ішкі жалпы өнімнің, жалпы ұлттық өнімнің, жалпы ұлттық табыстың өсу деңгейімен сипатталады да, ол сәйкесінше салық базаларының кеңеюіне, соның негізінде салықтық түсімдердің жоғарылуына әкелетін объективті мүмкіндікті қалыптастырды.

2016жылдағы бюджеттің салықтық түсімдеріндегі ірі салықтардың үлесін диаграмма түрінде сипаттайық.

Сурет 3 - 2016жылдағы бюджеттің салықтық түсімдеріндегі ірі салықтардың үлесі, (%)

Е с к е р т у – ҚР ҚМ 2016 жылға арналған статистикалық мәліметтері бойынша

Әлеуметтік салықтың мөлшерлемелер көлеміне және салық салынатын базасына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Қоғамдық тұтыну қорларын қалыптастыратын (әлеуметтік бағыттағы елдерде таратылған) әлеуметтік салықтың үлесі Ресеймен салыстырғанда екі есе аз. Ол Қазақстанды Ресеймен салыстырғанда оның нарықтық қайта құрылулар жолында алға жылжығандығын куәландырады. Ресейде қоғамдық тұтыну қорларының есебінен (социалистік үлгі бойынша) ұсталатын қызметтер сферасы Қазақстанда нарықтық негізге аударылған. Мемлекеттік емес ұйымдар халыққа бұрын қоғамдық тұтыну қорларының құзырына кірген қызметтерді көрсетеді.

Халықтың өмір сүруін қамтамасыз етудің әлеуметтік сферасына мемлекет көп көңіл бөлуде. Мысалы, мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік қажеттіліктерге шығыстарының үлесі 7% өсті (бюджеттің жалпы шығыстарында 37% -дан 50% -ға дейін өсті

Әлеуметтік салықтың маңызды ерекшелігі салық салу объектісі еңбекті төлеу қоры болуында, сондықтан оны есептеу қаржыландыру көзіне қарамастан сәйкес салықтарды ұстауға дейін жүргізіледі. Материалдық және әлуметтік жеңілдіктер түрінде ақшалай және натуралды нысанда есептелген жұмысшылардың төлемдеріне бекітілген мөлшерлеме бойынша бұл салықты есептейтін жұмыс беруші – ұйымдар салық төлеушілер болып танылады.

Қазақстанда салық салудың екі түрі бар: еңбекті төлеуге әлеуметтік салықты есептеу және жұмысшылардың еңбегін төлеуден жеке табыс салығын ұстау.

Келесі салықтық түсімдердегі маңызды рөл атқаратын салықтың бірі корпорациялық табыс салығына келетін болсақ аталған салықтың 2015-2016 жылдардағы өсу қарқыны бюджет кірістерінің фискалдық реттеушісінің рөлі көп дәрежеде тікелей салықтарға тән екендігін көрсетеді. Салықтық түсімдердің құрылымында корпорациялық табыс салығының (заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы) үлесінің өсу тенденциясы сақталуда, мысалға 2015жылы 13,3%, ал 2016 жылы 4,7% құраған. Аталған салық бойынша түсімнің бірден көтеріліп кетуінің негізгі себебі, экономиканың барлық секторларындағы ірі кәсіпорындардың электронды мониторға толық енгізілу жүйесінің жетілдірілуі, салықтық әкімшіліктендірудің дамуымен қаматамсыз етілгендігімен байланысты болды және олардың салық декларацияларында барлық қаржы – шаруашылық қызметтерінің нәтижесі объективті түрде көрініс тапты.

Салық жүйесіндегі кез келген ауытқулар басқару инструменттерінің әлсіздігінен туындайды. Салық салудың барлық бағыттарының жетілдіру және үйлестірумен жұмыс істейтін салықты мемлекеттік басқару жүйесін «мемлекеттік салық менеджменті» деп айтуға болады. Біздің ойымызша, ол дәстүрлі салықты басқаруды жан – жақты алмастыру және экономикалық дамуға бағытталып отыруы тиіс.

2017 жылға негізгі міндеттер мыналар:

1. ҚР ҚМ Салық комитетінің құзыретіндегі салық түсімдерінің деңгейін ЖІӨ-ге 23% мөлшерінде қамтамасыз ету;

2. Салық органдарының жұмыстарына қоғамның қанағаттануына қол жеткізу:

Осы мақсатқа жету барысында, салық салу саласында мынадай проблемаларды шешу қажет:

- салық төлеушілерді есепке алуды жүзеге асыру және жеке шоттарын жүргізу кезінде;

- салық есептілігін электрондық түрде берген және жеке шоттарға қашықтықтан қатынауды ұйымдастыру кезінде;

- ҚҚС бойынша электрондық камералдық бақылауды жүзеге асыру кезінде;

- «Салық аудитін электрондық бақылау» (САЭБ) біріктірілген салықтық ақпараттық жүйенің (БСАЖ) мамандандырылған құрауышының көмегімен салық тексерулерін жүргізу және тексеру рәсімдерін құжаттандыру кезінде;

- жұмыс істемейтін салық төлеушілердің банктік шоттарында ақшалай қорлардың қозғалысы туралы ақпаратты алу жөнінде екінші деңгейдегі банктермен жұмыс істеу кезінде автоматтандырылған өзара іс-әрекеттің болмауы болып табылады;

- салықтық әкімшілік жүргізудің ақпараттық жүйелерін қолданудың тиімділігіне теріс әсер ететін ақпараттық технологияларды ағымдағы пайдалану.

Бүгінігі күні салық қызметі органдарында салықтан жалтарушылармен күресудің толықтай мүмкіндігі жоқ. Өйткені, саналы түрде салықтан жалтарып, бюджетке көп шығын келтіретін салық төлеушілердің ісі егер тиісті шартқа сай келсе, автоматты түрде қаржы полициясына өтуі шарт. Мұнда сонымен бірге салық органдарымен немесе қаржы полициясымен салық төлеушілердің қалай да тіл табысып кетуі, сөйтіп жабулы қазан жабулы күйінде қала беруі сияқты келеңсіз жадайлар әлі де кездеседі. Сондықтан, салықтан жалтару мәселесін қарастырған кезде екі жақты талдау жасалуы керек.

2.3 Салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі қызмет ету тиімділігін бағалау

Салықтық әкімшіліктендіру салықтық бақылауды ұйымдастырудың маңызды нысаны болып табылатындығына көз жеткіздік. Мысалға, салықтық әкімшіліктендіруді жеке сектордағы әкімшіліктендіруді ұйымдастырумен салыстыруға болмайды. Осыған байланысты, салықтық әкімшіліктендіру мемлекеттің қаржылық қызметінің салық салуға қатысты барлық тексерулерінің, оның ішінде азаматтық –құқықтық негізде жүргізілетін, салықтық міндеттеменің уақытылы және толықтай орындалуына деген басқарудың бір түрі болып табылады.

Салық комитетінің өткен және соңғы бірнеше жылдар бойғы жұмысының нәтижелеріне келетін болсақ, Салық органдарының қызметін талдау нәтижесі 2013 жылдан бастап мынадай көрсеткіштердің үнемі өсіп отырғанына куәлік етеді:

- салық органдарының 1 қызметкеріне түсетін түсімдер, 2014 жылғы түсімдер сомасы 79,4 млн. теңгені құрады, ал 2016 жылы ол 481,4 млн. теңге болды. Артық төлеудің өсу қарқынының көрсеткіші 133% болды, алғаш рет бұл көрсеткіш 2013 жылдан бастап 1% - ға дейін төмендетілді.

- мемлекеттік органдардың ішіндегі алғашқы болып электрондық форматта қызметтерді енгізген салық комитеті еді, 2014 жылы электрондық түрде ұсынылатын салықтық есеп беру көлемі 5,8 % құраған еді, 2016 жылдың қорытындысы бойынша электронды есеп беру 80% - дан асып кетті.

Көрсетілетін салықтық қызмет көрсетулер сапасын жоғарылату салық органдарының стратегиялық мақсаты болып табылады.

Берілген критериде біз 4 жыл бойы өтеусіз негізде «САНДЖ» зерттеу орталығының дербес бағалауын қолданамыз.

Сұрау жүргізудің алғашқы жылынан бастап (2013жыл) қанағаттылық деңгейінің оң динамикасы байқалып отыр.

Бизнес субъектілерінің 88% және халықтың 89% деңгейіндегі көрсеткіштер ҚР ҚМ стратегиялық жоспарының жоспарланған индикаторлары негізінде орналасқан (85% кәсіпкерлік субъектілермен және 88% халықпен).

Оң динамика мынадай қызмет көрсетулердің көлемінің параметрлерінде көріне бастағанын айтып қөрсету қажет: ақпараттың өз уақытылығы мен мазмұндылығы, қызметкерлер құрамының қанағаттылығы. Салық органдарына және оның қызметкерлерінің біліктілік дәрежесіне салық төлеушілердің сенімі өсіп жақсарып келеді.

Өткен жылмен салыстырғанда көрсетілген қызмет бойынша қанағаттану дәрежесі толықтай өсті.

Сурет 4 - Салық органдарының көрсететін «салық қызметі

сапасының» деңгейі, %

Е с к е р т у – ҚР ҚМ 2016 жылға арналған статистикалық мәліметтері бойынша

Өкінішке орай әлсіз жақтар да бар, 2015 жылмен салыстырғанда кезекте тұруда уақыттың үлкен көлемде жұмсалуы өскен.

Кезектермен күресудің бір әдісі ретінде салық органдарына орталықтарды онлайн режиминде көруге мүмкіндік беретін үш деңгейлі бейнебайқауды енгізу және орталықтарда болатын әр түрлі жағдайларға оперативті түрде жауап берудегі әрекет етуге мүмкіндік беретін сәйкес әдістемені жасап шығару жоспарлануда.

Сонымен қатар бұл көрсеткіште салық органдарында Салық комитеті мен «Атамекен» арасында келісілген Меморандум негізінде қызмет ететін «Атамекен» ЖЭА өкілдіктерінің ашылуы оң әсер етеді. Атамекеннің кеңесшілері барлық республика бойынша 14 ірі аудандарда жұмыс істейді.

Өз кезегінде салық төлеушіге салық есептілігін дайындау мен ұсынуға керекті уақыт та алаң тудырады. 2015 жылмен салыстырғанда жұмсалатын уақыт төмендегені байқалып отыр, бірақ берілген сандық көрсеткіш әлі де жоғары болып қалуда.

Бұған байланысты салықтық есептілік нысандарының оңтайландырылуы мен қысқартылуы жайлы сұрақтар өзінің өзекті сипатын жоғалтпайды.

Салық органдарының қызметінде ерекше рөлді салық төлеуден заңсыз жолмен жалтаратын салық төлеушілермен күресуге бағытталған шараларға арналады.

2016 жылы Салық комитетімен көлеңкелі экономиканы төмендетуге арналған шаралар жоспарының жобасы жасалған еді.

2014 жылы салық органдары жұмысының бақылау-экономикалық көрсеткіші айтарлықтай жақсарды.

Салық тексерулерінің нәтижесі бойынша қоса есептеу 590 млрд. теңгені құрады және 4 есеге өсті. Қоса есептеудің басым бөлігі (77%) ірі салық төлеушілердің еншісіне тиесілі. Қоса есептеу 2013 жылмен салыстырғанда 2,3 есе артық өндіріліп алынды. Оның үстіне салық тексерулерінің сапасы артты. Егер 2013 жылы шағымдану нәтижесінде қоса есептеу 5,4 млрд. теңгеге кемісе, 2014 жылы – бар болғаны 2,8 млрд. теңге болды, немесе 2013 жылға қарағанда 1,9 есеге кеміді.

Сурет 5 - Салық тексерулерінің бір қызметкерге шаққандағы саны және олар бойынша қосып есептелген салықтарыдың үлесі, %

Е с к е р т у – ҚР ҚМ 2016 жылға арналған статистикалық мәліметтері бойынша

Келесі кезекте салықтық әкімшіліктендірудің құрамдас бөлігі, оны жүзеге асырудың негізгі әдісі салық бақылауына, оның ішінде салықтық тексерулердің жағдайына келетін болсақ, бір қызмткерге шаққандағы салық тексеруінің саны орта есеппен 6,2 бірлікті құрайды. Ең жоғарғы шегі Қарағанды облысында, бір қызметкерге шаққанда 10,3 бірлікті құраған.

Ал, салық төлеушілердің салықтық тексерумен қамтылуы ең жоғарғы үлесі 47,7 пайызды құраған, бұл Қарағанды облысы бойынша қамтылған. Жалпы республика бойынша 2016 жылы кәсіпорындардың 46% жуығы салық тексеруінен өткен. Оның жартысынан астамы шағын бизнес өкілдерін қамтыған. Олар орта есеппен жылына екі рет тексеруден өткен.

Сонымен қатар, барлық деңгейдегі салық органдарының қызметтерін кешенді талдау мақсатында бір жылдан аса уақыт бұрын салық органдары жұмыстарының 12 негізгі бағыты мен 102 көрсеткішін қамтитын бағалаудың рейтингтік жүйесі әзірленіп, енгізілгенін атап өту қажет.

Соған сәйкес, аймақтық салық комитеттерінің бақылау-экономикалық жұмысының деңгейін жоғарыдағы кестеден көруге болады. Рейтингтік бағалау нәтижелері бойынша 2016 жылы Қарағанды облысы бойынша салық комитеті «Жылдың ең үздік салық комитеті» болып танылды. Аталған салық комитеті өткен жылы ең жақсы жұмыс нәтижелерін көрсетті.

2014 жыл еліміздің салықшылары үшін 2014-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы салық қызметінің даму стратегиясының әзірленіп, бекітілуімен есте қалды. Басым бағыттар белгіленді және нақты мақсатты көрсеткіштер анықталды.

Сонымен қатар, шот – фактураларды ауыстырып салық төлеуден жалтаратын жалған кәсіпорын контрагенттерінің қарсы іс – қимылдары бойынша сәйкес жұмыстар жүргізілді.

Ескеруге қатысты бір жайт, ол экономиканың өсуі кезінде, байланысты, халықаралық ынтымақтастықты кеңейтуге, Кедендік одақ негізінде өзара сауда – саттық кезінде салық төлеуден жалтару тәуекелінің өсуі байқалады.

Салықтық тексеріс кезінде анықталатын салық заңдарына қатысты бұзушылықтар көбіне шаруашылық субъектінің ішкі экономикалық қызметімен байланысты болып келеді.

Бұл бағыт бойынша 2016 жылы Ресей мемлекетімен, Литва және Италия мемлекеттерімен жұмыстар жүргізіле бастады.

Салықтық құқық бұзушылықтарды талдау нәтижесінде салық төлеуден жалтаратын салық төлеушілердің 34 типтік схемасы анықталып, олар бойынша құқық қорғау органдарының қатысуымен сәйкес іс – шараларды өткізуге қатысты жағдайлар жасалуда.

Салық органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуге ерекше назар қойылған. Салық қызметі органдарының адам ресурстарын басқаруға қатысты жеке сұрақтарды қарастыру үшін Салық комитетінде комиссия жұмыс істейді. Сыбайлас жемқорлыққа жол берілген салық органдарының басшыларының шақыруымен Комиссия отырысы өткізіледі. Сыбайлас жемқорлықты төмендету мақсатында салық органдарының лауазымды тұлғалары тарапынан Салық комитетінің веб – сайтына салық төлеушілердің салық қызметі органдарының лауазымды тұлғаларына шағымдануына ресми түрде мүмкіндік беретін «Электронды шағым кітабы» енгізілген.

Сонымен қатар, өткен жылда Салық комитетінің жергілікті бөлімшелерінде сыбайлас жемқорлықты анықтау мен оның пайда болуын болдырмау мақсатында Орталық аппаратқа тура бағынатын Кадр және Ішкі бақылау басқармаларында біріктірулер жүргізілді.

Ал 2016 жылы:

- құқық қорғау органдарымен тығыз карым – қатынасқа байланысты салық органдарының бірқатар қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне тыйым салынды;

- сыбайлас жемқорлық бойынша 43 құқық бұзушылықтардың 28 құқық бұзушылықты салық органдары өздері анықтаған еді, яғни ол 65%;

- қозғалған сыбайлас жемқорлық бойынша 46 қылмыстық істердің 35 салық органдарының бастамасымен қозғалған еді, яғни 76%.

Бақылау – экономикалық қызметтің нәтижесі бойынша 2016 жылы салық органдарынан қосымша 495,8 млрд. теңге сомасында салықтар, төлемдер және айыппұлдар есептелген. Бұл көрсеткіш өткен жылдың нәтижесінен 108% - ға артық (457,6 млрд. тенге үстінен есептелген).

Заңды күшіне енген актлер бойынша үстінен есептелген сомалар 31,4 млрд. теңгені құрады, олардан өндіріп алынғаны 11,3 млрд. тенге еді.

Осыған байланысты 2016 жылдың қорытындысы бойынша өндіріп алудың пайыздық көрсеткіші 36% құрады (өткен жылмен салыстырғанда 23,1 пайыздық пунктке өсті).

Барлық облыстық салық департаменттерінде Кеден одағындағы жанама салықтарды әкімшілендіретін басқармалар құрылған, салық органдары жаңа қызметтер (функциялар) атқарады, сонымен қатар салық органдарының қызметкерлерінің саны бұрынғыдай қалып, тіпті оңтайландыру бойынша Жарлық негізінде қысқартылған еді.

2016 жылдың 1 шілдесінен 31 желтоқсаны аралығындағы кезеңдегі түсімдер туралы мәліметтерді қарастыратын болсақ, Ресей Федерациясынан импорттан ққс түсімдері:

2015 жылдың 1 шілдесінен 31 желтоқсаны арасындағы кезең бойынша Ресей Федерациясынан импорттан ҚҚС түсімдерінің жалпы сомасы – 75668912 мың теңге.

2016 жылдың 1 шілдесінен 31 желтоқсаны арасындағы кезең бойынша Ресей Федерациясынан импорттан ққс түсімдерінің жалпы сомасы – 91162035 мың теңге.

Өткен жылмен салыстырғанда ағымдағы жылы түсімдердің өсу қарқыны 1,2 есе немесе 15493843 мың теңгені құрады.

Беларусь Республикасынан импортке ққс бойынша:

2016 жылдың 1 шілдесінен 31 желтоқсаны аралығындағы кезең бойынша Беларусь Республикасынан импорттан ққс түсімдерінің сомасы – 3737424 мың теңгені құрады (2015 жылдың 1 шілдесінен 31 желтоқсаны арасындағы кезеңде – 2914013 мың теңге).

Салықтық әкімшіліктендірудегі реформалау бойынша бірлескен жоба негізінде ҚР салық жүйесін түпкілікті қайта қарау көзделген.

«Салықтық әкімшіліктендіруді реформалау бойынша жобаны іске асырудағы жол картасы» қоғамдық ұйымдармен бірлесіп жасалатын болады.

Қарыздың күшіне енуіне барлық шарт талаптар жасалынды. Іске асыру шаралары басталып та кетті.

Келесі жылы Салық комитетімен келесі жұмыстар атқарылатын болады:

- бұрыштың ең басына қызмет көрсетуді жақсарту бойынша сұрақтар қойылатын болады. Ағымдағы жылы әкімшілік рәсімдерді регламенттеу бойынша қызмет көрсетулердегі барлық шараларды ең жақсы халықаралық стандарттар негізінде өткізу жоспарланды.

- БКМ тәртіпті сақтаудағы салықтық әкімшіліктендірудің сапасын жоғарылату мақсатында 2017 жылы БКМ жылы етіп жариялау жоспарлануда. СК – мен бақылау шараларынан басқа, БКМ – на техникалық қызмет көрсететін орталықтардың қызметін регламенттеу мен фискалдық жадыны нөлдендіру аясындағы қызметті қалыптастыру бойынша шараларды өткізу жоспары жасалған. Бұдан басқа, моральдық тозған БКМ ауыстыру, барлық нарықтарды түгендеу мен тіркелмеген кассалық – аппараттың барлығын айналымнан алып тастау жоспарланған. Бірақ, мұндай шараларды қолданудағы нәтижелілікке жету үшін, СК заңды түрде тауарларды, қызметтерді және жұмыстарды ұсыну кезінде сатушының сатып алушыға БКМ чегін ұсынбаған жағдайда, тегін түрде беруі туралы нормасын бекітуді болжамдайды.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: