Хæтгары бинонты сæфт

Хæтгар иугæндзон хæтæнты хатти, иуахæмы та фæцыди кæдæмдæр æмæ йын йе ’рцыдмæ Тутыры номыл галы адавдæуыд. Давгæ йæ Тутыр йæхæдæг акодта. Æртæ гуымир æфсымæры йын зонгæ уыдысты, уыдонмæ галы ныккодта æмæ сын зæгъы:

— Ацы гал мæ номыл нывонд у. Хæтгар мын æй байста æмæ йæ хъахъхъæнут.

Хæтгар йæ хæтæнæй æрцæйцыди æмæ йыл йæ галы давды хабар сæмбæлди. Фæмаст кодта бæргæ, исдуг йæхи æрсабыр кодта æмæ та ногæй хæтæнты ацыд, фырмæстæй йæ разы чи фæвæййы, уыдоныл йæ тых бакалы. Стæры цæуыны размæ йæ усы бафæдзæхста:

— Ме ’рцыдмæ мæ авд фыртмæ дæ хъус дар, тагъд дæм зындзынæн.

Хæтгар араст и, йæхицæн зæгъы:

— Ныр цæугæ кæнын, фæлæ кæдæм? Уæд та мыл исты æрцыди, уæд мæ кæм агурдзысты Царциатæ, кæнæ мæ фырттæ? Ехх, цæуон уæддæр! Цард æмæ мæлæт кæрæдзи сурынц, уыдон фыдæхæй зæххон адæм та сырх зынгæй судзынц.

Цас мæ мард дарддæр уа, уыйас хуыздæр.

Цæуы Хæтгар æмæ уыны диссаг: æртæ гуымир æфсымæры бадынц, ныхас кæнынц æмæ ныхас быцæумæ цæуы, сæ иу зæгъы:

— Цымæ айк раздæр фæзынди æви карк?

Иннæ зæгъы:

— Цымæ дон раздæр фæзынди æви зæхх?

Æртыккаг зæгъы:

— Цымæ бон раздæр фæзынди æви æхсæв?

Сæ фæрстытæн сæхæдæг дзуапп дæттынц, фæлæ нæ фидауынц: чи дзырдта айк раздæр фæзынди, фæлæ йæ уæд чи æрæфтыдта; чи дзырдта зæхх раздæр фæзынди, фæлæ йæм уæд дон чи рауагъта; чи дзырдта бон раздæр фæзынди, фæлæ уæд æхсæв кæцæй æрхастæуыди?

Хæтгар сæм бацыди æмæ уымæн сæ быцæуы хабар ракодтой. Хæтгар сæ фæрсы:

— Æз æй куы базонон уæ фарсты, уæд мын цы ратдзыстут?

— Ратдзыстæм дын Тутыры номыл нывонд цы гал уыди, уый. Авд ивазны йæ дæргъ у, æртæ ивазны — йæ уæрх.

Хæтгар ахъуыды кодта, зæгъгæ, Тутыры номыл нывонд гал мæнмæ куы уыдис, уæд æй адонмæ чи æркодта? Фæрсы сæ:

— Мæ мады æрвадæлтæй стут, фæлæ-ма зæгъут, нывонд галы уæм чи æркодта?

— Тутыр йæхæдæг, — зæгъынц гуымиртæ.

— Хорз уæдæ, æлутон нуæзт бакæнæм нырма æмæ уæ быцæу цæуыл у, уый дæр базондзыстæм.

Нуазæнтæ систой, æгæр куы нуæзтой, уæд иу гуымир зæгъы:

— Нозт фыдбылыз у, дуне бахæрдзæн, уый æдзæсгомæй арвы дуар дæр сæрæй бакæндзæн.

Дыккаг гуымир дæр зæгъы:

— Нуæзтæй иу сыкъа — цардæн у фæдзæхст, дыккаг та — арфæ, фæлæ æртыккаг — æрхæсдзæн мæлæт.

Æртыккаг гуымир зæгъы:

— Фыццаг сыкъа у зæрдæйыл хæцæг, дыккаг — расыгæн, а æртыккаг та — фыдбылыз хæссæг.

Хæтгар сæм уæд дзуры:

— Æлутонæй расыг кæны зындонмæ: цыфæнды кæнай, нæ бакæсдзæни дæ зонд, дæ коммæ.

Нал фидыдтой гуымиртæ, барасыг сты. Хæтгар сæ ноджы кæрæдзийыл ардауы, иуæн зæгъы: «ды раст дæ», стæй иннæмæн зæгъы: «нæ, ды дæ раст». Уый фæстæ æртыккагæн зæгъы: «Нæ, ды бынтон раст дæ». Уæд сæ иу фæзæгъы гуымиртæй:

— Ау, рæдийын?

Дыккаг дæр бакæны:

— Æмæ æз рæдийын?

Æртыккаг дæр фæзæгъы:

— Æгæр, æз кæм рæдийын?

Уыйадыл æртæ гуымиры схыл сты æмæ кæрæдзи амардтой. Хæтгар дзы иуы хъустæ ралыг кодта æмæ сæ иннæйы дзыхы батъыста. Дыккаджы фындз ралыг кодта æмæ йæ æртыккаджы дзыхы бавæрдта.

Хæтгар сыл фæхудти, ныууагъта сæ, йæ галы ракодта æмæ Царциатæм рацыд. Царциаты донуадзæны тæвд гал доны æрхуыссыди æмæ дон ныццауæзта. Царциатæ фæфæдис сты. Уынынц сæ дондзæуæны Хæтгары гал ныххуыссыди. Царциатæ зæгъынц:

— Дæ галы акæн, Хæтгар, дон сцад ис æмæ нæ ласдзæни.

Хæтгар сæм дзуры:

— Нуæзтджын дæн æмæ мын æхсыр бадарут.

— Ныр дын цалынмæ æхсыр хæссæм, уæдмæ Царциатæ донласт фæуыдзысты. Иу сыхы нæ фесафтай дæ усы аххосæй, ныр та нæ дæ галы аххосæй сафыс?

Хæтгар фæмæсты, галы сыкъатæм фæлæбурдта, дон ракалди æмæ Царциаты раласта. Царциатæ йæм дзурынц:

— Фервæзын нæ кæн, Хæтгар, нæ хъуццытæ дын ратдзыстæм æмæ бануаз æхсыр, цас дæ хъæуы, уыйас.

Хæтгар галы йæ сыкъатæй фелвæста, зæххыл æй фæкодта æмæ ауæрм ис, дон уæрммæ калди æмæ йæ тых фæсасти. Дыккаг ран æй ныццавта галы æмæ ног уæрмæй зæхх аззади, уæд доны тых тынгдæр æрсасти. Æртыккаг ран дæр галы зæххыл ныццавта æмæ та зæхх ауæрм ис, доны тых бынтон асасти. Царциатæ зæгъынц:

— Хæтгары тыххæй та сæфтыстæм, исты йын бакæнæм.

Маммийы бафарстой æмæ сын уый загъта:

— Йæхимæ йын ма февналут, ницы йын кæндзыстут, фæлæ фондз сыхы стут, алы сых дæр ын йæ лæппутæй иуы амарæд.

Царциатæм уый хорз фæндон фæкасти. Хæтгар йæ галы сæргæвста æмæ йæ усæн зæгъы:

— Цæуын балцы, ацы гал уал уын фаг уыдзæни.

Хæтгар фæцыди хæтæны. Царциаты фыццаг сых бацыдысты æмæ Хæтгары авд фыртæй иуы ракодтой æмæ йæ цардæгасæй къæдзæхыл бабастой. Лæппу йæ уд уым систа, амарди. Уæд дыккаг сых дæр бацыдысты Хæтгары хæдзармæ æмæ дыккаг лæппуйы рахастой, иу бæласыл æй сауыгътой, æмæ йæ уд уым систа. Æртыккаг сых дæр бацыдысты, Хæтгары зæнæгæй иуы ракодтой, хохы цъуппыл æй бабастой æмæ уый дæр йæ уд уым систа. Цыппæрæм сых дæр иу лæппуйы рахастой, иу айнæгыл æй байтыгътой æмæ уым амарди. Фæндзæм сых бацыдысты æмæ ракодтой Хæтгары фырттæй иуы æмæ йæ доны был дурты бын бакодтой, уым амарди. Уæд фондз сыхы дзурынц Маммимæ:

— Хæтгары зæнæгæй иуы ды дæр исты фæкæн, кæннод азым махыл бады.

Мамми дæр Хæтгары зæнæгæй иуы рахаста, цады йæ ныппæрста æмæ уым амарди. Хæтгарæн ма баззади иунæг лæппу Хæтæго. Царциатæ Хæтгары усы бафæдзæхстой:

— Дæ лæгæн исты куы зæгъай, уæд дæ амардзыстæм. Куы дæ фæрса йæ цæуæтæй, уæд-иу зæгъ: «Дæ агурынмæ фæцыдысты æмæ нырма нæ зынынц».

Усæн дæр цы йæ бон уыди æмæ сразы ис, зыдта Царциаты фыдмитæ.

Уалынмæ Царциатæ æрцыдысты æмæ Хæтгар дæр семæ. Хæтгар сæхимæ бауади, фæрсы йæ усы:

— Мæ зæнæг кæм сты? Цы хуызæн мæм кæсыс, нæ дын кæуыны уынд ис, нæ худыны уынд, нæ æнкъарддзинады уынд.

— Дæ зæнæг дæ агурæг фæцыдысты, кæд дзы исчи фесæфти, уæд кæудзынæн; кæд дзы исчи уæззау раны ис, уæд æнкъард кæндзынæн; кæд ма дзы исчи æгас у, уæд худдзынæн.

Хæтгар ницыуал загъта, зæгъгæ, фæзындзысты мæ фырттæ. Баизæр и, уæддæр нæ зындысты Хæтгары æхсæз фырты. Уæд Хæтæго дзуры йæ фыдмæ:

— Дæ фыртты мауал агур. Царциаты фондз сыхæй ам чи уыди, уыдонæй сæ агур.

Хæтгар йæ усы рабырста, уæхст стæвд кодта æмæ йын æй йе ’взагыл сæвæрдта, фæрсы йæ:

— Тагъд мын зæгъ, кæм сты мæ фырттæ!?

Ус мæлæтæй фæтарсти æмæ зæгъы:

— Царциатæ фæйнæ сыхæй фæйнæ фырты акодтой, иуы та дзы Мамми акодта, мæн бафæдзæхстой, мацы сдзурон, кæннод мын рахастой тæрхон — мæлæт. Агур сæ уыдонæй.

Хæтгар Царициатыл ныхъхъæр кодта:

— Мæ фыртты мын цы фæкодтат, уый зæгъут, кæннод уæ мæ маст авд хатты фылдæрæй сисдзынæн!

Царциатæ се ’гас аххосджын нæ уыдысты, иутæ дзы Хæтгаримæ уыдысты æмæ уыимæ æрцыдысты, бынаты чи уыд, аххосджын уыдон уыдысты. Уæд Хæтгармæ Мамми дзуры:

— Царциаты тæссаг фæндагыл ацу æмæ дыл дæ фырттæ æмбæлдзысты.

Хæтгар цæуы иу къæдзæхы бынты æмæ йæм зарæг райхъуысти:

Уæлæ къæдзæхыл хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Хæтгар къæдзæхмæ фæкасти æмæ уæлæ йæ мард фырт зары. Æриста йæ, йæ сæр нынкъуыста, йæ фырт ма йæм сдзырдта:

— Худинагхæссæг вæййы æгæнон. Йæ ном дæр сафы, адæмы ’хсæн та уыдзæн æнæном.

Хæтгар йæхимæ худинагæй æркасти, йæ фырты æрæвæрдта иу ран æмæ хъæды фæцæуы, мæстæй тъæппытæ хаугæ. Уæд та йæм зарæг æрыхъуыст:

Хъæды сæрмæ мын хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Хæтгар иу бæласы сæрмæ фæкасти æмæ йæ дыккаг фырты базыдта, æриста йæ бæласæй, йæ фырт æм дзуры:

— Дæ намыс сафыс, — нæ дæ уæд раст лæг, дæ цæсгом чъизи, æмæ дæ æвзæрæн хæсдзысты адæм.

Хæтгар йæхимæ æдзæсгом æркасти, йæ фырты иннæйы цур æрæвæрдта. Цæуы та дард дæр хохыл, фехъуыст æм зарæг:

Хохы цъуппыл хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Хæтгар фæкасти, хохы цъуппыл — йæ æртыккаг фырт, æриста йæ æмæ йæм йæ мард фырт дзуры:

— Дæ фыдгулыл у уæлæхох, зон йæ, куыддæр фæтыхсай, фæтых дыл уыдзæн йæхæдæг зондæй.

Хæтгар уыцы ныхæстæм йæхимæ æнæзонд æркаст, æрæвæрдта иннæты цур уый дæр æмæ фæцæуы айнæджы бынты, фехъусы та зарæг:

Айнæджы фарсмæ хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Хæтгар фæзылди айнæгмæ, суыдта йæ цыппæрæм фырты, æриста йæ, фырт æм мардæй дзуры:

— Гæды дзырд рæгъмæ ничи хæссы, чи йыл баууæнда, уый йæхи сæрæн маст дæр æрхæссы.

Хæтгар ахъуыды кодта, зæгъгæ, гæды дзырды аххосæй фесæфтысты мæ зæнæг. Уый дæр иннæты цур æрæвæрдта æмæ доны былтыл араст и. Фехъусы та зарæг:

Мæнæ доны был хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Хæтгар тынг смæсты ис, йæ сæр батылдта æмæ йæ фæндзæм фырты иннæты цур æрæвæрдта. Уый дæр æм дзуры:

— Мæнгард лæгæн-иу йæ дзыхы арф фæд ныууадзы сау калм, æмæ свæййы дзыллæты сафæг.

Хæтгар йæхимæ мæнгард æркасти, калмыл йæхи абарста. Фæцæуы цады былтыл, фехъусы та зарæг:

Уæ цады фарсмæ хъæдур хор,

Махæн Хæтгар — хъæбулхор.

Фæкасти цадмæ Хæтгар æмæ йæ æхсæзæм фырты уырдыгæй мардæй райсы. Мард фырт æм дзуры:

— Æцæг лæг тохы нæ сæтты сомы, тæппуд лæгæн та судзгæ разайы цъутхал йæ комы.

Ам дæр та Хæтгар йæхимæ тæппуд æркасти, йæхи æцæг лæгыл нал банымадта, уыцы фырты дæр иннæты цур æрæвæрдта. Маст сыл кæны æмæ фæрсы йæхи: «Ау, мæ фырттæ Царциатæн цы кодтой? Цавæр æнæзæгъ [1] хабар мыл сæмбæлди? Æгæр, афтæ рæдийын?» Зондæй бацæуын хъæуы Царциатæм, уымæн æмæ «Дыууæ уды ’хсæн „ау“ дæр хылы хос, æдылыимæ зæндджын лæг никуы аскъæрдзæн хизмæ йæ дзуг фос».

Рахæссы Хæтгар йæ æхсæз фырты мардæй æмæ йæ усы ауыны йæ дзыккутæй бастæй. Фæрсы йæхи Хæтгар: «Ай та ма цы кодта?» Æриста усы дæр æмæ рацыд сæхимæ, æрæвæрдта сæ иу ран Ныхасы æмæ фæрсы Царциаты:

— Зæгъут мын, чи уыди аххосджын мæ фырттæ æмæ мæ усы марды, кæннод мын авд хатты туг бафидут.

Царциатæн гæнæн нал уыдис æмæ Маммимæ бацыдысты, ныззоныгыл æм кодтой, зæгъынц ын:

— Мах дæ фыд, дæ мады уазæг, сæфæм Хæтгарæй. Ацы хатт нæ фервæзын кæн, кæннод нæ авд хатты фервæзын кæн, кæннод нæ авд хатты сисдзæн туг.

Мамми ныхасмæ рацыдис, мæрдтæм бакасти æмæ Хæтгармæ дзуры:

— Адон Царциаты къухæй мард не сты.

— Уæдæ кæй къухæй мард сты? — афарста Хæтгар.

— Дæ мард фыртты куы æмбырд кодтай, уæд дын ницы загътой?

— Загътой, — зæгъы Хæтгар, — мæ фыццаг фырт дзырдта: худинагхæссæг æгæнон у; дыккаг фырт дзырдта: намыс сафæг лæг нæу; æртыккаг дзырдта: фыдгулыл уæлæхох хъæуы; цыппæрæм дзырдта: гæды дзырдмæ хъусын нæ хъæуы; фæндзæм фырт дзырдта: мæнгард лæг калм у; æхсæзæм дзырдта: тæппудæй лæг хъуамæ ма цæра. Сæ зарæджы мæ хъæбулхор хуыдтой.

— Омæ дын раст дзырдтой, — зæгъы Мамми, — аххосджын сæ мад уыд, æгæнон уыд, намыс сафæг, уæлæхох кодта дæуыл, гæды ныхас дын кодта, калмы æвзагæй дæм дзырдта, тæппуд дæ хуыдта. Лæппутæ ма дын сæ зæрдæйæ амыдтой хъæдур хор, æртыдтаис æй кæнæ къæдзæхы, кæнæ хъæды, кæнæ къуыппыл, кæнæ айнæджы цур, кæнæ донбыл, кæнæ цады цур, уæд дæ фырттæ фервæзтаиккой. Ды уый нæ бакодтай, æмæ амардысты. Дæ ус йæхицæн фæтарсти æмæ йæ дзыккутæй йæхи æрцауыгъта. Ам Царциатæ аххосджын цæмæй сты?

Хæтгар ницыуал загъта, зæппадзы бавæрдта йе ’хсæз фырты æмæ йæ усы та зæппадзы сæрыл хъенæй сæвæрдта. Цы иунæг фырт ма йын баззади, уый хуынди Хæтæго. Царциатæ та Маммийы фæрцы аирвæзтысты.

Цæры Хæтгар йæ иунæг фырт Хæтæгоимæ. Уымæн ус æркодта Донбеттыртæй. Хæтгар æддæмæ нал касти, зæронды хуыз райста йæ бинонты фæстæ. Хæтæго арæх цуаны цыди йæ фыдау, куы та хæтæнты хатти.

Хæтæго иуахæмы фæцыди хæтæны. Иу хохыл суыдта саг, æстдæссион уыд, сурынтæ йæ систа, фехста йæ фатæй. Саг фæцæф и, фæлæ аирвæзти. Хæтæго йæ тугвæдыл цыди æмæ бахауди иу лæгæтмæ. Хъуыды кæны: бацæуид лæгæтмæ æмæ уæд та исты фыдбылызыл сæмбæлди, ма бацæуа æмæ уый та худинаг, тæппуды нысан у, чи йæ базона, уый йыл худдзæни. Зæгъы:

— Æнæ пайда лæг — уæлдай уаргъ хæссын. Хъару кæмæ нæй, уый цы баххуыс уа дæ уды тæссæн?

Алæууыди цасдæр, стæй байхъуыста лæгæтмæ æмæ дзы хъæрзын цæуы. Хæтæго фæныфсджын ис, фæфидар æмæ зæгъы: «Цæй, бацæуон!» Бацыди лæгæты хуылфмæ, уыны дуар, бакодта йæ къахæй, бахызти мидæмæ æмæ мæнæ иу ус хуыссы сынтæгыл, хъæрзы. Хæтæго йæм дзуры:

— Цæуыл хъæрзыс, мæ хойы хай?

— Дæ хойы фæндиаг у, фæлæ Хæтгары фырт Хæтæгойыл йæ мад йæ рустæ фæтона, уый мæ фехста æмæ мæлын. Æз Царциатæм уынынмæ цыдтæн, фехъуыстон: сæ иу сых байсæфти æмæ саджы хуызы цыдтæн. Хæтæго та мæн æхсгæ фæкодта.

Хæтæго хорзау нæ фæци, фæлæ зæгъы:

— Оххай, уæдæ мæ хо куы дæ, нæ дæ базыдтон, æз Хæтæго дæн. Мæнæн мад нал ис, нал дæр — æфсымæртæ, нæдæр мын хо ис, фæлæ дын ницы хос ис де сдзæбæх кæнынæн?

— Бæргæ мын ис, хъуазы æхсыр мæ куы уаид, уæд фервæзин.

Хæтæго лæгæтæй рагæпп ласта, хъæды смидæг ис, иу хъуазы рацахста, йæ фæдыл æй раласта лæгæтмæ. Дзуры рынчынмæ:

— Мæнæ дын хъуаз.

Ус хъуазы радыгъта, хъарм æхсыр ацымдта æмæ фервæзти. Хъуазы ауагътой æмæ сæ кæрæдзийыл фæцин кодтой. Хæтæго йæ фæрсы:

— Цæмæн иунæг дæ, кæнæ дын лæг нæ уыди, кæнæ — зæнæг?

— Лæг мын бæргæ уыди, — зæгъы ус, — иухатт цуаны уыди æмæ амардта сагтæ, йæ фæндаг уыди Уарппы бæрзæндыл. Уым дауджытæ бадтысты, мæ лæгæн йæ сагты байстой. Уый сæ нæ лæвæрдта æмæ фæхыл сты, уæлдайдæр Тутыр, æмæ мын мæ лæджы сæ арты баппæрстой, физонæджы сыгъд бакодта, уæдæй нырмæ дæн иунæг. Мæ лæджы тыххæй мæхи саг уымæн фестын кодтон, сфæлмæцыдтæн мæ цардæй, зæгъын, Царциатæм фæцæуон æмæ ныр зоныс, цы мыл æрцыдис, уый.

— Уæдæ æз дауджытæй дæ лæджы туг райсон, — зæгъы Хæтæго.

— Иунæгæй цæуæн дын нæй, раздæр фен дæ фыды, уый дын зæгъдзæн, цы дæ хъæуы аразын, уый. Дæ усы дæр-иу демæ акæн, феххуыс дын уыдзæни.

Хæтæго сæхимæ æрцыди, йæ фыдæн зæгъы:

— Æз Царциаты идæдз усы федтон лæгæты цæргæ, хъуамæ йын йæ лæджы туг райсон бардуæгтæй, тынгдæр Тутырæй, æмæ ма дæу афæрсынмæ æрцыдтæн, афтæ мын загъта Царциаты идæдз.

— Раст дын загъта, — загъта Хæтгар, — уымæн йæ лæджы бардуæгтæ амардтой бæлвырд. Дæ мады кæрдæн дæ цонгыл бабæдт æмæ дын мады зæрдæйы ныфс дæтдзæн. Мæ хотых райс æмæ дын дæ фыды тых дæтдзæн, дæ усы демæ акæн æмæ дын дæ хъару фылдæр кæндзæн, уæд басæтдзынæ бардуæгты.

Хæтæго райста йæ фыды хотых, йæ мады кæрдæн йæ цонгыл æрбаста æмæ йæ усы, Донбеттырты чызджы, йемæ акодта Уарппы бæрзæндмæ. Бардуæгтæ уым тымбылæй уыдысты. Тутыр ауыдта Хæтæгойы æмæ зæгъы:

— Чидæр нæм ссæуы, йæ мады кæрдæн йæ цонгыл тыхт, йæ фыды хотых йæ армы, йемæ Донбеттырты чызг.

Бардуæгтæ хъуыдытæ кодтой, уæдæ чи уыдзæни, зæгъгæ, банхъæлмæ кастысты. Уæдмæ Хæтæго схæццæ ис æмæ дзуры бардуæгтæм:

— Сымах ацы арты кæй сиахсы басыгътат?

— Никæй басыгътам, — зæгъынц уыдон.

— Басыгътат, мæ хо идæдзæй бады.

Райдыдта сæ цæгъдын Хæтæго. Хæтæгойыл исчи тас куы æрцæйуадзы, уæд Донбеттыры чызг ныцъцъæхахст ласы æмæ уый дурдзавдæй аззайы, афтæмæй сæ æмбис фæкодта. Сæ сæры къуыдыртæ сын Уарппы бæрзæндæй бынмæ тылдта æмæ сæ зæппадзы размæ æмбырд кодта. Хæтгар сæ уыдта æмæ цинæй марди, йæ фырт Хæтæго афтæ кæй басгуыхти, ууыл. Бардуæгтæй иу Чырчы [2] хуынди, лæгæт арæзт ын уыди æмæ бардуæгтæ уырдæм сæхи бакалдтой. Бахизæныуæззау дуртæ ныффæлдæхтой. Хæтæго сæ пырхытæ систа. Уацилла сæм касти æмæ Хуыцауæн зæгъы:

— Кæнæ Хæтæгойы амар, кæнæ де ’мсæр бардуæгты фервæзын кæн, бынысæфт кæнынц.

Хуыцау смæсты ис Хæтæгомæ. Хох рафæлдæхта æмæ Хæтæго йæ быны фæцис. Уæд Хæтæгойы ус ныцъцъæхахст кодта, Хуыцау дзы фæтарсти æмæ агæпп ласта. Хæтæгойы ус йæ цæгат — Донбеттыртæм фæуади æмæ сæм дзуры:

— Уæ, бынысæфт фæуат! Хæрынæй цæрынмæ кæй фæрцы цардтæн, уыцы Хæтæгойыл Хуыцау хох рафæлдæхта æмæ йæ фервæзын кæнут.

Донбеттыртæ рафæдис кодтой. Бардуæгтæ Хæтæгойы марды нæ лæвæрдтой, æгас къуыри фæратухæн-батухæн кодтой. Уæд сыл æрталынги æмæ æрулæфыдысты, Добеттыртæ талынджы Хæтæгойы марды рахастой, фæмаст ыл кодтой æмæ йæ бавæрдтой йе ’фсымæрты зæппадзы. Бардуæгтæ нæ базыдтой Хæтæгойы Добеттыртæ куыд ахастой, уый, æмæ кæрæдзи фæрсынц:

— Хæтæгойы мард хохы бын куы ис, уæд Царциатæ кæй æвæрынц сæ зæппадзы?

Хуыцау сын зæгъы:

— Царциатæ ахæм адæм сты, сæ мард искуы нæ ныууадздзысты, Хæтæгойы марды хохы бынæй ахастой.

Уæд Хæтæго мардæй рагæпп ласта æмæ зæппадзы бахизæны хæлиу ныллæууыди, зæгъы:

— Нæ бахиздзынæн зæппадзмæ, уадз хурмæ сау кæнон, цалынмæ мын бардуæгтæй иуы нæ ныффæлдисат Бардуæгтæ сæм кæсынц æмæ дзурынц:

— Цымæ, цæуыл тухæн кæнынц Царциатæ, сæ марды цæуылнæ бавæрынц?

— Æз æй базондзынæн, — зæгъы Тутыр, — æз сæм бакæсон.

Тутыр Царциатæм фæраст и. Донбеттыртæ йæ ауыдтой æмæ йæ æрцахстой, Хæтæгойæн æй ныффæлдыстой, стæй Хæтæго зæппадзмæ йæхæдæг бахызти. Тутыр фæлдыстæй раздæхти фæстæмæ, ныггуыбыр кодта йæхи, ссыди бардуæгтæм æмæ сын зæгъы:

— Цы не ’мбæлы, ахæм ми мын бакодтой Царциатæ, ныффæлдыстой мæ Хæтæгойæн.

Хуыцау зæгъы:

— Уæдæ абонæй фæстæмæ фæткæн уæд мардæн фæлдисындзинад. Дæуæн та, Тутыр, нырæй фæстæмæ дæ боны кусарт мауал чындæуæд, фæлдыст кæй æрцыдтæ, уый тыххæй.

Æцæгдæр Тутыры бон кусарт ничиуал кæны ныр дæр.

Хæтгары мард

Хæтгар базæронд йе стыр мæстыты фæстæ. Æддæмæ дæр нал хызти. Уæд Мамми гуымиртæн загъта:

— Уæ, фесæфат, гуымиртæ, Хæтгар базæронд ис, сæрæн нал у, амарут æй æмæ уæ уæд Царциатæ ныууадздзысты цæрын.

— Куыд æй амарæм, Царциатæ йæ цуры сты? — фæрсынц гуымиртæ.

— Уый ахæм лæг у, æмæ йын зæрондæй дæр стæры æнæцæугæ нæй, йæ разы бабадут.

Æцæгæйдæр зæронды хуыз райста Хæтгар, стæры арæх нал цыди, нал ын зæнæг баззади, нал æм ус касти, фæлмæцыди æмæ йе ’фсымæртæн зæгъы:

— Æгæр фæлмæцын, ме ’фсымæртæ, цæрдтæй мæрдтæм хæстæгдæр лæууын, фæлæ ма иу хатт цæуын стæры, мæхи уæддæр аирхæфсон, мæ мид-зæрдæйы мауал тыхсон.

Сразы сты йе ’фсымæртæ.

Хæтгар иу бон сыстади æмæ дард кæдæмдæр фæцыди, кæдæм фæцыди, уый Царциатæ зонгæ дæр нæ бакодтой. Гуымиртæ хъуыддаг базыдтой æмæ барвыстой Царциатæм.

— Уæ фыдæлтæ нæ фыдæлтæн афæдзæй-афæдзмæ хъан фидæг уыдысты. Ныр авд азы рацыди æмæ «а-ма» куы ницæмæй кæнут, уæд цы хабар у?

Царциатæ зæгъынц:

— Мах хъан никæмæн фыстам, нæдæр бафиддзыстæм. Лæвар хай никæмæн дæттæм.

Гуымиртæ та зæгъынц:

— Хъуыддагыл быцæу — рæстæджы фæндаг. Уæ зæрдыл дарут: уе сæфты сахат у махæн хæснаг.

Царциатæ сæм уæддæр нæ байхъуыстой æмæ гуымиртæ тынг смæсты сты, дыккаг хатт та сæм барвыстой:

— Кæд хъан нæ фидут, уæд нын хæдзарæн чызг раттут.

— Æнæхъæуæг чызг махмæ нæй, — зæгъынц Царциатæ, — нæдæр нæм æппаринаг чызг ис.

Гуымиртæн сæ маст сæхсысти, смæсты сты. Маммийы фæрсынц:

— Царциатæй нæ маст куыд сисæм?

— Сæ тыхджындæр Хæтгар у, — зæгъы Мамми, — уый уал амарут. Стæры ис, ныр тагъд зындзæни фæстæмæ, йæ разы бабадут æмæ йæ амардзыстут.

Гуымиртæ хины нуæзт Маммийæ райстой æмæ Хæтгары разы бабадтысты.

Иу бон Хæтгар фæзыны рæгъæуттимæ, скъæры сæ размæ. Гуымиртæ йыл цинимæ сæмбæлдысты, дзурынц æм:

— О, бирæ цæрай нæ хæрæфырт, зæрондæй дæр ма фос чи скодта. Куыдтæ нын цæрыс? Абад не ’хсæн æмæ басихор кæн немæ.

Хæтгар се ’хсæн рабадти æмæ йын гуымиртæ хины нуæзт дарын байдыдтой, цæстмæ æппæлд дзы кодтой. Хæтгар цадæггай расыг кодта, йæ зæрдæ схъæлдзæг и æмæ зæгъы гуымиртæн:

— Мæнæй уе уонджы тас ис æмæ мæ уымæн æппæлут, кæнæ та мын цæстмæ митæ кæнут барæй, фыдæлтæ-иу дзырдтой: чи кæмæй тæрсы, уымæй æппæлы, цæстмæхъус ныхас æндæры цæстмæ уымæн фæкæны.

Гуымиртæ зæгъынц:

— Уанцон нæу, нæ хæрæфырт, нæ зоныс ахæм ныхас: йæ хистæры цур цæстми чи кæны, уый у æнæууæнк, йæ бафхæрæджы зæвæттæ стæры. Мах ахæм адæм не стæм æмæ дын тауистæ [1] нæ кæндзыстæм.

Хæтгар зæгъы:

— Цæстмæхъус ныхас — фыдбылыз хæссæг, рæстаг ныхас та къæбиц дзаг кæны, у фарнæгджын фæззæг.

Гуымиртæй иу Фыдæгъуыз хуынди, сæ ардауæг дæр тынгдæр уый уыдис, дзуры Хæтгармæ:

— Рагон æмбисонд дын ракæнон, æви æрыгон?

— Рагон æмбисæндтæ мæхицæй фылдæр чи зоны, кæд мын кæныс, уæд æрыгон.

— Иухатт фыны федтон, — зæгъы Фыдæгъуыз, — цыма хъамылы хуы хуыссыди, уæлæмæ дзы нал стади. Йæ хицау æм ныццыди, фæрсы хуыйы: «Рахиз æддæмæ, æргæвдгæ дæ кæнын». Хуы зæгъы: «Дæхæдæг мæм æрбахиз æмæ мæ акæн». Цымæ цы амоны ай?

— Сымах хуытæ стут мæ разы æмæ хъамылы хуыссут, æз дæн уæ хицау æмæ уæ æргæвддзынæн.

Гуымиртæ нал суагътой Хæтгары дзурын, ныррасыг æй кодтой. Хæтгар расыгæй æрфынæй æмæ йæ гуымиртæ сбастой, куырдадзмæ йæ фынæйæ баластой. Йæ сæр ын куырдадзы æртгоммæ бадардтой, куынц сдымдтой æмæ Хæтгары сæр арты басыгъд. Йæ гуыр ын, æртæ фæндаджы кæм хицæн кодтой, уым, лæууæгау, сæвæрдтой. Хæтгары гуыр-иу чи федта, уый-иу дзырдта:

— Цымæ чи уыдзæни ацы æнæсæр лæг? Цавæр йæ сæр бахордта? Гуыры бæсты раздæр йæ сæр бавæрдтаид.

Царциатæ дæр-иу æй федтой æмæ иу хатт зæгъынц:

— Ай Хæтгары мард ма уа, фæлæ йæ сæр цы фæци, чи у йæ марæг?

Суа зæндджын лæг уыди, фат хæрдмæ фехста æмæ зæгъы:

— О, ме сфæлдисæг! Кæд ай Хæтгары гуыр у, уæд йæхимидæг æртæ зылды æркæнæд. Фыдми йын кæм бачындæуыди, уым та мæ фат сæмбæлæд.

Хæтгары гуыр йæхимидæг æртæ зылды æркодта. Фат æхситгæнгæ атахти æмæ гуымирты куырдадзы уæлкъæсæр сæмбæлди. Суа йæ фаты тахтмæ касти гæсæнæй, бамбæрста хъуыддаг. Йæ уæлæ скъуыд дзабыртæ æмæ бызгъуыр дарæс скодта, стæй гуымирты куырдадзмæ фæцыди.

Гумирты куырд кусы, цæгъды иу æфсæн хъæсдарæгыл æмæ дзуры:

— Уæ, дæ бинонтæ амæлой, цавæр хъæбæр æфсæн дæ, уас [2] Царциаты Хæтгары марæг фæуай.

Суа, мæгуыр лæджы дарæсы мидæг уæвгæйæ, дзуры куырдмæ:

— Дæ хорзæхæй, ацы куырд, иу туас-ма мын рацæгъд, дардæй цæуын æмæ мæ дзабыртæ арæхсон, ныппырхытæ сты.

Куырд æм бакæстытæ кодта, фæлæ йæ нæ базыдта, ай Суа у, уый. Туас ын ацарæзта, Суамæ йæ радта æмæ Суа йæ дзабыр рæхсыныл схæцыди æмæ фæрсы куырды:

— Дæ хорзæхæй, ацы куырд, цæйдæр Хæтгары кой кодтай, æмæ чи у?

— Уымæй мæ ма бафарстаис, — зæгъы куырд, — иу хæрæг цыдæр уыди. Ацы æфсæны хицау гуымирты Фыдæгъуыз у, уый Хæтгары сæр ацы æртгомы басыгъта, йæ рæгъау ын йæхицæн атардта, йæ гуыры та йын, æртæ фæндаджы кæм хицæн кæнынц, уым, лæууæгау, сæвæрдта. Цы нæ ис, мыййаг, ууылты куы цæуай, уæд-иу æм бакæс.

Куырд куынцгоммæ куы фæзылди, зынгдзæгъдæн куы скодта, уæд Суа æмбæхст цилхъ фæцъортт ласта æмæ куырды къубал бæрзæйы ’рдыгæй атæхын кодта, стæй зæгъы:

— Хæрæг дæр уыдтæ æмæ куыдз дæр. Ме ’фсымæры марджытæй уыдтæ æмæ йыл хæц.

Куырды сæр слыг кодта Суа, фатыл æй абаста æмæ йæ фехста гуымиртæм. Куырды гуыр Суа барданы [3] мидæг рахаста. Гуымиртæ йæ ауынынц æмæ дзурынц:

— Уæ, бабын уат Царциатæ, сæ мардæн сæр нæй, афтид гуыры куыд ныгæндзыстут.

— Сымах бабын уат, йæ марды æнæгуырæй чи ныгæндзæни.

Гуымиртæ фæсæццæд [4] сты. Сæ куырдадзмæ бауадысты æмæ сæ куырд уым нал ис. Уæд иу гуымир сæ куырды сæр фатыл æрбахаста æмæ зæгъы:

— Мæнæ нæ куырды сæр нын æнæгуырæй мæрдтæ сæхимæ нæ райсдзысты, Царциатæй йын йæ гуыр райсæм.

Уæд гуымиртæ Царциатæм ныббырстой æмæ сæ кæрæдзийæ бирæ фæцагътой. Гуымиртæй-иу чи фæмарды ис, ууыл æлæндон кодтой æмæ та-иу сæ мард раудæгас. Суа хабар базыдта, æлæндоныл фæнык акодта æмæ мæрдтæ нал æгас кодтой. Гуымиртæ цагъды райдыдтой æмæ лидзынмæ фесты, сæ куырды сæр дæр сæ æрбайрох ис, фæлæ сын сæ фæстæ сæ куырды гуыр фехстой æмæ уый скъæфыныл фесты.

Царциатæ гуымирты куырды сæр Хæтгары бæрзæйыл бандæгътой æмæ йæ зæппадзы бавæрдтой. Гуымиртæ та сæ куырдæн æлыгæй сæр скодтой æмæ йæ уыдон дæр баныгæдтой.

Иу бон гуымиртæ Царциаты зæппадзы цур фæцæйцыдысты æмæ сæм сæ куырды сæр дзуры:

— Уæхи айсут, æз Хæтгары гуырыл сагъд дæн æмæ мæ йæхицæй нæ уадзы фæхицæн кæнын, фынæй у, куыддæр райхъал уа, афтæ уæ фæцæгъддзæни.

Гуымиртæ фæтарстысты æмæ лидзынмæ фесты мæстджынæй.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: