Саясат әлеуметтануы

1. Саясат түсінігі

Саясат дегеніміз мемлекеттің, саяси қайраткердің, саяси партияның және т.б. саяси күштердің мақсатты түрдегі, рационалды іс-әрекеттері. Саяси ғылымда саясат түсінігін айқындаудың негізгі үш тобы бар.

1. Социологиялық айқындамалар тобы. Экономикалық-саясатты экономикалық тұтыныстар, мақсаттар мен мүдделердің іске асуына бағытталған іс-әрекеттер. Социологиялық-саясатты қоғамдық топтар арасындағы өз мақсаттарын іске асыру үшін бақталастық. Құқықтық-саясатты мемлекеттің заңды қорғау, азаматтардың жаратылыстық құқықтарына кепілдік беруге бағытталған іс-әрекеттері деп түсіндіреді. Этникалық-саясатты жалпыға бірдей жеткілікті өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған іс-әрекеттер дейді.

2. Түпкі өзектілік (субстанция) айқындамалар тобы. Саясат дегеніміз – билікті басып алуға, ұстап тұруға және өз мақсатына жету үшін пайдалануға бағытталған іс-әрекеттер, яғни билік үшін күрес. Институционалистер-саясатты мемлекет, саяси партиялар іс-әрекеттері мен өзара күресі деп анықтайды. Антропологиялық айқындама-саясатты адамдар арасындағы өркениетті қарым-қатынас формасын ұйымдастыруға бағытталған іс-әрекеттер деп түсіндіреді. Егес-ымыраластық теориясы (М.Дювержье) саясатты бір-бірімен қатал күрес нәтижесінде ымыраластыққа келуге мәжбүр болған екі күресуші топтың бірлесіп өмір сүруге бағытталған шаралары дейді.

3. Ғылыми-құрылымдық айқындамалар тобы. Саясат бүкіл қоғам жетістігі үшін қажетті шешімдер даярлау, қабылдау және тәжірибелік іске асыру. Телеологиялық айқындама саясатты саналы түрдегі, мақсатты ұжымдық іс-әрекеттер дейді. Жүйелілік айқындама-саясатты қоғамның басқа салалары үстінен үстемдік құратын, басқа салаларда өзара байланыстыратын өте күрделі әлеуметтік жүйе деп түсіндіреді.

Саясат нысаны (формасы) – бұл адамдар мінез-құлқын реттеп, қоғам дамуына тұрақтылық беретін саяси институттар. Мыс., мемлекет, саяси партиялар.

Саясат мазмұны – нақты саяси бағытқа тән мақсаттар мен құндылықтарды айқындайтын шешімдерде көрініс табады.

Саяси билік түсінігі

Билік өмірде ең кең таралған түсініктердің бірі. Саяси билік болса қоғамдағы басқа билік түрлерінің ең жоғарғысы. Саяси билік түсінігін анықтауда әртүрлі көзқарастар бар: 1) телеологиялық айқындама билікті алға қойған мақсаттарға жету қабілеті дейді; 2) бихевиористік айқындама бойынша билік ерекше мінез-құлық түрі, яғни біреулер бұйрық беріп ал қалғандары бағынатын қарым-қатынастар нысаны; 3) психологиялық айқындама бойынша билік адамның психологиялық ұмтылысын қанағаттандыру құралы; 4) реляционистік айқындама бойынша билік субъектісінің әртүрлі әдістер мен құралдар көмегімен объектіні толық бақылауда ұстауы.

Негізінен саяси теорияда мынадай жалпы айқындама бар: саяси билік – бұл дәстүрдің, күштің, беделдің, экономикалық механизмдердің көмегімен жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттеріне әсер ету қабілеті.

Саяси билік субъектісі

Саяси билік саясаттың белсенді бастамасы, яғни саяси шешімдер қабылдаушы жақ. Субъекті ретінде жеке адам, ұйым, адамдар тобы, халық және БҰҰ атынан халықаралық қауымдастық та көріне алады. Биліктік қарым-қатынас пайда болуы үшін субъекті белгілі бір қасиеттерді иеленуі тиіс: 1) билік етуге деген еркінің, талпынысының болуы; 2) өз ісінде білікті болуы тиіс; 3) атқарылып жатқан нақты іс мәнінен толық хабардар болуы тиіс; 4) өзіне бағыныштылардың көңіл-күйі мен жағдайынан толық хабардар болуы тиіс; 5) саяси билік қорларын толық пайдалана білуі тиіс; 6) беделді болуы тиіс.

Саяси билік объектісі

Саяси биліктің бір ғана объектісі бар. Ол бағыныштылық. Биліктік қатынастар екі жақты мінезге ие. Егер бағыныштылық билікке тәуелді болса, белгілі бір дәрежеде билікте бағыныштылыққа тәуелді. Мұндай қағиданы түсіну өзінің саяси-тәжірибелік көрінісін азаматтық бағынбаушылық акцияларында тапты.

Бағыныштылық әртүрлі факторларға тәуелді: бағыныштының өз табиғатына; оған қойылған талаптар мінезіне; әсер ету құралдарына; нақты қалыптасқан саяси жағдайға; тұрғындардың саяси мәдениетіне.

Шын өмірдегі бағыну өте күрделі мінезге ие. Ол мынадай негіздерге сүйенеді: 1) билік алдындағы қорқыныш; 2) ұзақ жылдар бойы қалыптасқан бағыныштылық әдеті; 3) шешімдерді іске асыруға деген жеке қызығушылық; 4) билік иелеріне деген сенім; 5) билік иелерінің беделі; 6) билік пен бағыныштылық сәйкестігі.

Қорқынышқа негізделген билік өмірі әдетте ұзақ емес. Сол сияқты әдетте негізделген билікте ұзақ өмір сүрмейді. Жеке мүддеге негізделген билік анағұрлым тұрақты болып табылады. Сенімге негізделген биліктің күші идеология не белгілі бір діни қағидаларға сүйенеді.

Көптеген зерттеушілер пікірінше тұрақты бағыныштылық билік иелерінің беделіне негізделеді. Өз кезегінде бедел мынадай түсініктерге сүйенеді: ғылыми; іскерлік (біліктілігі, тәжірибесі); моралдық (адамгершілік қасиеттері); діни (әулиелігі); мәртебелік (қызметіне құрмет). Бағыныштылар мен билік иелері сәйкестігінің екі себебі бар: а) азаматтар бір мезгілде билік субъектісі де (басшыларды сайлап, оларды бақылайды) әрі билік объектісі де (с. басшылық шешімдерін орындайды) болып табылады. Мұндай жағдай демократиялық саяси жүйелерде қалыптасқан; б) бағыныштылар мен билік иелері мүдделерінің бір жерден шығуы. Мыс., ұлттық мүддені қорғау идеясы.

Саяси билік қорлары

Бір адамдардың екіншіге бағыныштылығының ең негізгі әлеуметтік себебі саяси билік қорларының әртүрлі бөлінісі. Саяси билік қоры дегеніміз жеке адамның немесе топтың басқаларға әсер ету үшін қолданатын барлық мүмкіндіктер жиынтығы. Саяси теорияда билік қорларын ең маңызды өмірлік салаларға сәйкестендіріп бөлу қолданылады: 1) экономикалық қорлар. Бұлар қоғамдық өнеркәсіп пен тұтыныс үшін қажетті материалдық құндылықтар, барлық материалдық құндылықтардың жалпы эквиваленті – ақша, құнарлы жерлер, пайдалы қазбалар, тағам өнімдері, және т.б.; 2) әлеуметтік қорлар – бұлар әлеуметтік артықшылықтар беру мүмкіндіктері, қызмет орны, бедел, білім, медициналық қызмет, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б.; 3) мәдени-ақпараттық қорлар – бұлар ақпарат, оны алу мен тарату құралдары (БАҚ); ғылыми-зерттеу институттары және т.б.; 4) күш қолдану қорлары – бұлар күш қолдану органдары мен құралдары. Мемлекетте бұған әскер, полиция, қауіпсіздік қызметтері, сот, прокуратура және олардың ғимараттары мен түрмелер сияқты заттық атрибуттары болып табылады. Әдетте бұл қор ең белсенді билік қоры болып саналады. Себебі оны қолдану адамды оның өмірі, бостандығы мен меншігі сияқты ең жоғарғы құндылықтарынан айырады.

Саяси элита түсінігі

Элита - қоғамның ең таңдаулы бөлігі, тәуелсіз, құбылмалы артықшылықтары бар топ. Өте көрнекі психологиялық, әлеуметтік және саяси қасиеттердің иегерлері. Мемлекеттік билікке әсер етіп, ол қабылдаған шешімдерді іске асыруға тікелей қатысушылар. Элита негізінен мына қасиеттерге ие: ұйымдастырушылық қабілеті, материалдық жақсы жағдайы, моралдық және интеллектуалдық артықшылықтары. Элита адамзат өркениеті дамуының бүгінгі кезеңінің нақты шындығы. Оның өмір сүруіне мынадай негізгі факторлар әсер етеді: 1) адамдардың психологиялық және әлеуметтік теңсіздігі, олардың қоғамдық істерге қатысу мүмкіндігі мен тілеуінің әр түрлілігі; 2) қоғамдағы еңбек бөлінісінің заңдылығы басқару еңбегімен кәсіби негізде айналысуды талап етеді; 3) басқару еңбегінің жоғары қоғамдық маңыздылығы; 4) әр түрлі әлеуметтік артықшылықтар алу үшін басқару қызметін кеңінен пайдалану; 5) басшыларды толық түрде қоғамдық бақылаудың ешқандай да мүмкін еместігі; 6) бұқараның саяси пассивтілігі, әдетте олардың күнделікті мүддесі қоғамдық-саяси істерден тысқара жатады.

Саяси элита өз ішінде үш топқа бөлінеді: 1) жоғарғы-мемлекеттік маңызды шешімдерді қабылдаушылар; 2) орта-қоғамдық мүддені білдірушілер, яғни саяси партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстар жетекшілері; 3) әкімшілік-нақты мемлекеттік басқару қызметін іске асырушылар, яғни жоғарғы шенеуіктер. Жоғарғы саяси элита өз кезегінде екіге бөлінеді, саяси билікті тұтас иеленген элита және мемлекеттік билікке қысым көрсетуші контрэлита. Контрэлита өте ықпалды, бай қаржы-өнеркәсіптік топтардан құрылады.

Қазіргі демократиялық елдерде элитаға бақылау жасау механизмі әртүрлі мемлекеттік және қоғамдық институттардан тұрады, бұлар: сайлау, өкілеттік билік, БАҚ, қоғамдық пікір туғызу, қысым жасау топтары, саяси партиялар және т.б. Элитаның әлеуметтік өкілеттілігі мен сапалық құрамына оны толықтыру жүйесі үлкен әсер етеді. Толықтыру жүйесі кімдер таңдап алынатындығын, таңдау тәртібі мен өлшемі қандай, таңдаушылар мақсаты қандай екендігін айқындайды. Қазіргі уақытта саяси элитаны толықтырып отырудың негізгі екі жүйесі қалыптасқан:

1. Гилдий жүйесі үшін сипатты белгілер: а) жабық, жоғарғы қызметтерге талапкер адамдарды өз ішінен таңдау; б) элита мүшесі болу үшін формалды талаптар көп қойылады, мыс., жасы, білімі, лауазымы, партия мүшелігі және т.б.; в) селекторат (таңдаушылар) шағын, жабық топтан тұрады. Ол бірнеше адам болуы мүмкін.

2. Антрепренерлік жүйенің сипатты белгілері: а) жоғары қызметке талапкер адамдардың ашық таңдалуы; б) аздаған талаптар болуы, мыс., тек жеткілікті білімді болу сияқты адамның жеке қасиетіне қарау; в) селекторат (таңдаушылар) қоғамдық пікірмен санасады; г) таңдаудың жоғары бәсекелестігі; д) жеке қасиеттер арқасында элита құрамына өту мүмкіндіктерінің болуы.

Саяси режим түсінігі

Саяси режим – басқарушы топ өз үстемдігін іске асыру жолында қолданылатын тәсілдер мен әдістер жүйесі. Ол саяси жүйе қызмет атқаруының нақты көрінісі мен қоғам өміріндегі барлық саяси аймақтардың нақты сипатын береді. Саяси режим нақты қоғамды, нақты уақытта болатын саяси жағдай. Қоғамда қандай саяси режим екендігін мына белгілерге қарап айыруға болады: 1) саяси басқару жүйесіндегі мемлекет басшысының ролі; 2) өкілеттік мекемелерді сайлаудың тәртібі мен тәсілі; 3) заң шығарушы және атқарушы билік араларындағы өзара қарым-қатынас; 4) тәртіп сақтау органдарының қоғамда алатын орны; 5) басқарушы топтың мемлекеттік емес органдарының қоғам өміріндегі ролі; 6) саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың жағдайы.

Саяси режим түрлерін айқындауда әр түрлі тұжырымдар бар. Соңғы кездегі көзқарастарға сәйкес Демократиялық және Демократиялық емес деген түрлерге бөлінеді. Демократиялық режимдер Парламенттік (Швеция), Президенттік (АҚШ), Аралас (Австрия) деген түрлерге бөлінсе, Демократиялық емес режимдер Автократиялық (Иран), Авторитарлық (Сауд Аравиясы), Тоталитарлық (Солтүстік Корея, Куба).

Саяси теорияда қабылданған классикалық айқындама саяси режимдерді үш түрге бөлуге негізделген: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.

Саяси сана түсінігі

Саяси сана-саясаттың субъективті жағын қамтитын жалпылама категория. Өзінің мазмұны жағынан ол сезімдік және теоретикалық, құндылықтық және нормалық, рационалдық және түпсаналық болып бөлінеді. Саяси сана азаматтық билік институттарымен қатынасындағы, қоғамдық және мемлекеттік істерге қатысуындағы қойылымдары. Ол жеке адамда саясат түсінігіне байланысты қалыптасқан рухани құндылықтар жиынтығы. Бұлар жеке адамның саяси аймақта өмір сүру мүмкіндігін, онда арнаулы қызметтер істей алуын, басқару органдарымен қатынасын, бостандығы мен құқығын іске асырудағы жауапкершілігін айқындайды. Сондықтан қоғамда қалыптасқан діл (менталитет) мен субъектілердің саяси санасына қоғамдағы саяси үрдістердің мазмұны мен мінезі, басқару режимінің мақсаттары мен құралдары тікелей байланысты.

Адамның әлеуметтік қойылымдарының саяси саналылық деңгейі, ол өзінің топтық қатынасын сезінгенде, яғни өзін белгілі бір саяси позицияға (мыс., либерал, консерватор) жатқызғанда; ол өз топтық мүддесін басқа топтардың тұтыныстарымен сәйкестіргенде немесе қарсы қойғанда, сол сияқты өз мүддесінің орындалуы үшін мемлекетпен, партиялармен, элитамен қатынасқа түсу қажеттігін түсінгенде пайда болады.

Саяси сана адамның өзінің нағыз мүддесін сезініп, оны іске асыру жолында дами отырып, оның нақты қызметінің түсініктік, бағалаушылық, белгілік көрсеткіштері болып табылады. Адамның саяси санасының қалыптасуы мен дамуына, саяси билік иеленушілер өз мүдделеріне қажетті бағыт, түсініктер беруге тырысып отырады. Бұл үшін саяси билік иеленушілер саяси мифология мен манипуляцияны пайдаланады. Саяси мифология – саяси шындық турасындағы эмоциональды-сезімдік боялған, мифологиялық сана-сезім деңгейіндегі түсінік, аңыз саясаттағы ішкі мазмұнды ойдан шығарылған мазмұнмен алмастырады. Қазіргі саяси аңыз да адамзаттың ежелгі арманынан туындайды. Ұлы көсем, данышпан саясат, ұлы өзгерістер күту және т.б. Әдетте ол жағдай өзгеруіне сай жоғалады, бірақ уақыт өте келе жаңа жағдай да адам арманына сай болмай қалған уақытта аңыз қайта туындайды. Адам сана-сезімінің қалыптастыруда аңыздың ролі ерекше зор. Сондықтан әлсіз, қиянатшыл, арсыз, тек күшке сүйенген саясат әдетте саяси аңызды құрал ретінде пайдаланады. Сөйтіп қоғам санасын ойдан шығарылған бейнелермен тұмшалап, бұқараны саясаттан алыс ұстайды.

Манипуляция - қоғамдық пікір мен бұқаралық мінез-құлыққа билікке қажетті бағыт беру мақсатында әдейі әсер ету.

Қазіргі заманда мұндай әсер, негізінен, теледидар арқылы іске асырылады. Оның құралдары: саяси индоктринация, әлеуметтік-психологиялық әсер ету, тіл мен мінез-құлық нысандарының жұмылдырушы құрылымдарын пайдалану, бұқаралық ақпарат құралдарын комплексті және белсенді іске қосу.

Манипуляция – жеке адамдар немесе топтар психологиясымен ойнау. Манипуляцияны анық түсіну үшін мынадай қарапайым мысал келтіруге болады. Егер бір ауру түрін ойлай берсе, адам сол ауруға ұшырауы мүмкін. Осы заңдылықты білетін, бай адамның жеке дәрігері оның психологиясымен әрқашан манипуляция жасап отырады, сөйтіп қаражатқа деген өз жеке мүддесін артығымен қанағаттандырады. Саяси манипуляция да тап осындай жолмен іске асырылады, тек оның көлемі өте ауқымды (мыс., «жау бейнесі», «соғыс қаупі» және т.б.).

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: