Последствия государственного

тоталитаризма – пути преодоления *

Уважаемая госпожа Председатель! Я хочу высказаться об укреплении международного сотрудничества по преодолению последствий тоталитаризма в области прав человека на примере моей республики.

Думаю, высокое собрание согласится со мной, что государство как институт организации, управления и защиты интересов общества является одним из величайших изобретений, одной из величайших ценностей исторического творчества человека и человечества. Однако таковым оно является до тех пор, пока в цепи понятий и явлений человек – общество – государство имеет место хотя бы какое-то стремление к равновесию и гармонии. Полагаю, что не будет особых возражений против утверждения, что когда в данной цепи роль государства гипертрофирована, оно, подминая под себя общество и человека, превращается из социального чуда, изобретенного человеком, в политическое чудовище, нарушающее достижения и права своего творца, человека. Иногда и грубо, и массово. Это именно тот случай, когда следует вести речь о государственном тоталитаризме.

В свете проблемы прав человека состояние государственного тоталитаризма может быть представлено следующим образом: ГОСУДАРСТВО, ИМЕЯ СВОИ СПЕЦИФИЧЕСКИЕ, ТАК НАЗЫВАЕМЫЕ КОЛЛЕКТИВНЫЕ ПРАВА, ОТЛИЧНЫЕ ОТ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА, ПРИСВАИВАЕТ СЕБЕ ДОПОЛНИТЕЛЬНУЮ ЛЬВИНУЮ ДОЛЮ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА И ЕГО ОБЩЕСТВА, ОСТАВЛЯЯ НА ДОЛЮ ЧЕЛОВЕКА ПРЕИМУЩЕСТВЕННО ЕГО ОБЯЗАННОСТИ. В этом случае сознательно устанавливается состояние дисбаланса между правами государства и правами человека, между обязанностями государства и обязанностями человека, гражданина. Исходя из такой основы, государство выступает как единственный вершитель судеб всей сложившейся системы прав человека. Иначе говоря, в условиях тоталитаризма государство присваивает себе право на абсолютную монополию в области поощрения и защиты прав человека.

В результате человек перестает быть субъектом истории и права, превращается в безмолвный винтик, в бесправную шестеренку неумолимого объективного процесса, порождаемого и управляемого политико-правовым монстром по имени тоталитарное государство. Он не только не имеет полного набора фундаментальных прав человека, но не имеет возможности защищать и ту скудную толику своих прав и прав других людей, которые им позволены.

ТОТАЛИТАРИЗМ КАК СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ ОБРАЗ, КАЧЕСТВО И УКЛАД ЖИЗНИ ЛЕГИТИМИЗИРУЕТ ДИСБАЛАНС ПРАВ И ОБЯЗАННОСТЕЙ ГОСУДАРСТВА И ЧЕЛОВЕКА (ГРАЖДАНИНА), ГИПЕРТРОФИРУЕТ ПРАВА ГОСУДАРСТВА, ЕГО ОРГАНОВ, ЕГО ЧИНОВНИКОВ, ПРЕДЕЛЬНО ДЕГУМАНИЗИРУЕТ ЭТИ ПРАВА, СОЗНАТЕЛЬНО ОБЕДНЯЕТ ГАРАНТИРОВАННЫЕ КОНСТИТУЦИЕЙ И ЗАКОНАМИ ПРАВА ЧЕЛОВЕКА (ГРАЖДАНИНА); НЕИЗМЕННО УВЕЛИЧИВАЯ И ПО КОЛИЧЕСТВУ, И ПО СОДЕРЖАНИЮ ПОЛЕ ЕГО ОБЯЗАННОСТЕЙ, УСТАНАВЛИВАЕТ ПОЛНУЮ ГОСУДАРСТВЕННУЮ МОНОПОЛИЮ НА ПРАВОЗАЩИТНУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ, ПЕРЕДАВАЯ ЕЕ В БОЛЬШИНСТВЕ СЛУЧАЕВ В РУКИ СВОИМ РЕПРЕССИВНЫМ СЛУЖБАМ: ОРГАНАМ ЮСТИЦИИ, ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ, ВНУТРЕННИХ ДЕЛ, СУДА, ПРОКУРАТУРЫ. Именно в изложенном – главное сущностное ядро тоталитаризма вообще, тоталитаризма в области прав человека в частности.

Республика Беларусь пережила долгий период очень противоречивой формы тоталитаризма, порожденного деформациями в области идеологии и политического строя. Его уникальная противоречивость в том, что этот вид тоталитаризма сосуществовал с такой классической мировоззренческой концепцией, которая в своих идеалах прав человека труда была пронизана хорошо разработанным человеческим измерением, говоря сегодняшним языком. Именно поэтому декларированный уровень конституционно гарантированных прав человека был довольно высок. Именно этим обстоятельством объясняется и ряд неоспоримых достижений советского общества и в этой области. Но тоталитаризм не был бы тоталитаризмом, если бы реальное содержание дозволенных и реализуемых прав соответствовало декларированным конституционным гарантиям. Декларированные права или реально отсутствовали, или были предельно обеднены по содержанию.

Сейчас мы – на пути перехода к новой экономике и новой демократии. Для этого периода характерно преодоление последствий тоталитаризма во всех областях социальной жизни, в том числе и в области прав человека. Каковы они, последствия тоталитаризма в области прав человека, если вести обсуждение проблемы на примере Республики Беларусь? Это сохраняющийся дисбаланс прав и обязанностей государства и человека (гражданина), это по-прежнему существующая гипертрофия прав государства, его органов и чиновников, это всесилие и вседозволенность, правовой и нравственный нигилизм государственного чиновничества, это предельная обедненность индивидуальных прав человека, ведущая к прогрессирующему отсутствию человеческого измерения в деятельности исполнительных органов власти, это тенденция к дальнейшему обеднению гарантированности и реализации фундаментальных прав человека, это отсутствие механизмов реализации гарантированных прав, это сохраняющаяся монополия государства (а ранее его репрессивных органов) на поощрение и защиту прав человека, это отсутствие (или предельная неразвитость) в структуре государства специальных правозащитных органов нерепрессивного характера, которые в соответствии с основными международными актами занимались бы поощрением и защитой прав человека; это отсутствие (или неразвитость) неправительственных организаций, которые взяли бы на себя роль защитников фундаментальных прав человека. Это, наконец, зародышевое состояние общей правовой культуры народа и, в частности, культуры прав человека. Речь идет о полном отсутствии проблематики прав человека в дошкольном воспитании, в системе среднего образования, о предельной неразвитости этой проблематики в системе высшего образования и в средствах массовой информации. Вот они, основные последствия тоталитаризма в области права и прав человека, последствия, которые в том или ином конкретном воплощении имеют место во всех бывших странах социалистического лагеря, в том числе, и особенно, в странах СНГ.

Каковы пути преодоления этих достойных сожаления последствий? В области прав человека, если говорить кратко и схематично, этот путь в следующем:

а) В ЗАКОНОДАТЕЛЬНОМ УСТАНОВЛЕНИИ РАЗУМНОГО РАВНОВЕСИЯ МЕЖДУ ПРАВАМИ ГОСУДАРСТВА И ПРАВАМИ ЧЕЛОВЕКА И ГРАЖДАНИНА, МЕЖДУ ОБЯЗАННОСТЯМИ ГОСУДАРСТВА И ОБЯЗАННОСТЯМИ ЧЕЛОВЕКА И ГРАЖДАНИНА.

б) В РАЗГОСУДАРСТВЛЕНИИ И ПРИВАТИЗАЦИИ МНОГИХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА, НЕОБОСНОВАННО ПРИСВОЕННЫХ ГОСУДАРСТВОМ, СКАЖЕМ, ПРАВА НА ПОЛИТИЧЕСКИЕ УБЕЖДЕНИЯ, НА СВОБОДУ СЛОВА, СОБРАНИЯ И Т.Д.

в) В ДЕМОНОПОЛИЗАЦИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПО ПООЩРЕНИЮ И ЗАЩИТЕ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА СООТВЕТСТВУЮЩИХ ОРГАНОВ ГОСУДАРСТВА, В СОЗДАНИИ НЕОБХОДИМЫХ УСЛОВИЙ ДЛЯ ФОРМИРОВАНИЯ НЕПРАВИТЕЛЬСТВЕННЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ ПО ПООЩРЕНИЮ И ЗАЩИТЕ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА.

г) ВО ВВЕДЕНИИ ПРОБЛЕМАТИКИ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В ПРОГРАММЫ ВОСПИТАНИЯ, ОБРАЗОВАНИЯ, НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ И ИНФОРМАЦИИ – В СОЗДАНИИ СИСТЕМЫ ВЫСОКОРАЗВИТОЙ КУЛЬТУРЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА.

До сих пор у нас нет ничего подобного. До сих пор у нас нет национальных программ консультативной службы и технической помощи в области прав человека, не развита практика изучения этих проблем общественностью, отсутствует посредничество и оказание «добрых услуг», процедура «раннего предупреждения» и быстрого реагирования и многое другое, вошедшее уже в международную практику защиты прав человека. До сих пор мы не включены в международную систему этих мероприятий.

Кроме того, сегодня крайне актуальны вопросы ОГОСУДАРСТВЛЕНИЯ МНОГИХ ОБЯЗАННОСТЕЙ, НЕОБОСНОВАННО ВОЗЛОЖЕННЫХ НА ЧЕЛОВЕКА, гуманизации и все большего наполнения человеческим измерением деятельности исполнительной и законодательной власти, создания и развития внегосударственных органов поощрения и защиты прав человека, разработки действенных механизмов их реализации, механизмов обогащения по содержанию гарантированных и реализуемых прав человека.

Процесс преодоления последствий тоталитаризма в области прав человека в республике продолжается. Налицо и первые успехи, отмеченные в июле 1991 г. Комитетом по правам человека при обсуждении третьего периодического доклада Республики Беларусь. Но нерешенных проблем больше, нежели успехов. Вот почему мы нуждаемся в серьезном сотрудничестве со всеми органами ООН и других международных организаций, занимающихся проблемами прав человека, и рассчитываем на укрепление этого сотрудничества, особенно со стороны женевского Центра по правам человека, идею серьезного укрепления которого мы поддерживаем решительным образом. Вот почему мы считаем, как никогда ранее, актуальной идею о необходимости создания восточноевропейской региональной структуры ООН по поощрению и защите прав человека.

Благодарю Вас, госпожа Председатель.

Философия и идеология прав человека –

насущные проблемы развития *

На мой взгляд, Организация Объединенных Наций этими проблемами занимается походя, спорадически – недостаточно. Поэтому ее органы, ведающие проблемами прав человека, постоянно отстают в осмыслении путей деятельности сообщества наций в этой области. Сегодня организация испытывает в этом плане особые затруднения. Свидетельством этого являются трудности тупикового характера, которые испытал Подготовительный комитет Всемирной конференции при подготовке проекта Заключительного документа. Свидетельством этого являются и материалы Межрегиональной встречи по правам человека в Страсбурге, в том числе блестящие в целом доклады Генерального секретаря Совета Европы госпожи Катрин Лялюмьер и Президента Ирландии госпожи Мэри Робинсон, где желание иметь собственную точку зрения подчеркнуто и акцентировано. В этих документах, как и в докладе Генерального секретаря ООН на 47-й сессии «Об эффективности осуществления Декларации о праве на развитие...», мы находим хорошие, добротные концептуальные подходы к осмыслению современных проблем прав человека.

Но как бы не хотелось об этом говорить, данные подходы все же недодуманы, не заглублены, недоработаны, неразвиты. А в упомянутом докладе Генерального секретаря на 47-й сессии ООН отсутствует даже намек на собственную точку зрения главы ООН. В нем воспроизводятся различные, порой противоположные точки зрения участников различных форумов по серии важнейших вопросов философии и идеологии прав человека, но ни по одной поднятой проблеме не дается точка зрения самого Генерального секретаря, не намечается хотя бы схематично его видение концептуального разрешения вопросов. Данный подход в докладах Генерального секретаря ООН традиционен. Мне бы хотелось сказать, – традиционно ошибочен. Ибо он оправдывает уход от ответственности, позицию неучастия, позицию сторонних наблюдателей высших должностных лиц органов ООН. Но может ли быть оправдан такой подход?

Иначе говоря, даже лучшие документы из области философии и идеологии прав человека нашего сообщества вызывают вопросы, желание продолжить размышления и дискуссию, а порой и необходимость возразить. В этом их недостаток и, может быть, пока главная ценность!..

А нерешенных проблем в концептуальном аппарате прав человека, разработанном ООН, действительно много.

В упомянутых документах, например, речь идет о принципах универсальности (l’universalité), неделимости (l'indivisibilité) и солидарности (la solidarité) прав человека. Спрашивается, почему только о них, кто взял на себя смелость аргументировать, что философия прав человека имеет дело лишь с тремя принципами?

А куда подевались РАВЕНСТВО И НЕОТЧУЖДАЕМОСТЬ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА, которые были объявлены уже в первых строках преамбулы Всеобщей декларации прав человека? Именно здесь утверждается, что tous les droits de 1’homme sont «egaux et inalienables» *. ЭТО означает, что права человека должны отражаться не только категориями универсальности и неделимости, но и неотчуждаемости и равенства прав человека.

Вызывает неудовлетворение, что принципы прав человека подаются как нечто однозначное, однолинейное – статическое, если угодно. Но это неверно. Эти принципы, как и сами права, внутренне многоплановы, противоречивы. Они могут быть адекватно познанными лишь как нечто живое, движущееся, переходящее из одного состояния в другое. Почему? Да потому что эти принципы в реальной жизни выступают как нечто раздвоенное, расстроенное (и более), как нечто противоречивое и неразрывное одновременно. Соответственно выражаться они должны не одиночными, а парными и более категориями. Например, речь следует вести не о принципе универсальности прав человека как таковом, сводя эту универсальность к чему-то механическому наподобие вульгарного интернационализма, ликвидирующего национальное и оставляющего одно денационализированное абстрактное «интер», а о принципе УНИВЕРСАЛЬНОСТИ И РАЗЛИЧИЯ. Речь следует вести не только о принципе неделимости, но и одновременно о принципе автономности отдельных элементов прав человека. Речь следует вести не о трех принципах (универсальность, неделимость, солидарность), а, по крайней мере, О ПРИНЦИПАХ УНИВЕРСАЛЬНОСТИ И РАЗЛИЧИЯ, НЕДЕЛИМОСТИ И АВТОНОМНОСТИ, НЕОТЧУЖДАЕМОСТИ И ОТЧУЖДАЕМОСТИ, РАВЕНСТВА И СОЛИДАРНОСТИ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА. При этом следует учитывать, что данные принципы распадаются, если ликвидируется их внутренняя противоречивость, их неразрывность и парная категориальность. Les phénomenès et les notions qui composent les principes des droits de 1’homme ils font toujours le pendant *.

В самой природе прав человека заложена эта диалектическая двойственность, ибо нет, не бывает в человеческом обществе прав без обязанностей, а обязанностей хотя бы без какого-то минимума прав.

Хорошо, что теоретики Западной Европы пришли, наконец, к пониманию необходимости обсуждать не только проблемы индивидуальных прав человека, но и проблему его коллективных прав. Не только проблему прав человека (гражданина), но и проблему прав определенных социальных групп людей: наций, народов, государств. Ряд специалистов западных стран давно и серьезно занимается проблемами индивидуальных и коллективных прав. Скажем, уважаемый профессор Теодор ван Бовен, который рассматривает эти два компонента прав человека как нечто действительно неразрывное в нормальном состоянии общества, как нечто действительно обладающее статусом равенства и солидарности.

Что же касается официальных представителей ряда западных государств и межгосударственных организаций, они сравнительно недавно относительно на равных говорят о правах индивидуальных и правах коллективных. Это, безусловно, сдвиг к лучшему. Однако здесь с самого начала ошибочно отождествляются коллективные права человека с правами определенных коллективов, т.е. определенных групп людей. Но это и разные явления и нетождественные понятия. Нам представляется, что в результате последствий прежней политизации и идеологизации проблемы прав человека до сих пор существует недопонимание двух ее важных аспектов. Первое: ПРАВА КОЛЛЕКТИВНЫЕ НЕ ПРЕДСТАВЛЯЮТ СОБОЙ МЕХАНИЧЕСКУЮ СУММУ ПРАВ ОТДЕЛЬНЫХ ИНДИВИДУУМОВ. ЭТО НОВАЯ ПО СРАВНЕНИЮ С ИНДИВИДУАЛЬНЫМИ ПРАВАМИ ЧЕЛОВЕКА СИНТЕТИЧЕСКАЯ ОПРЕДЕЛЕННОСТЬ. ЭТО НОВОЕ И ИНОЕ КАЧЕСТВО. Скажем, права государства и права человека, гражданина. Они не только суть различные качественные определенности. Это такие качества, которые в нормальном состоянии общества находятся в позитивной оппозиции. Это значит, что права государства выступают как побудитель, источник обязанностей гражданина, а права гражданина как явление, порождающее обязанности государства. Второе: нам представляется научно некорректным стремление выделить в этой паре категорий и явлений индивидуальные права как приоритетные. Во-первых, такая операция сразу же вступает в противоречие с принципами универсальности и различия, неделимости и солидарности прав человека. Во-вторых, такое стремление неверно, если можно так сказать, историко-генетически, ибо с немалой долей истины можно утверждать, что права человека (индивидуальные права) и права социальных групп (коллективные права) порождают и реализуют друг друга, находясь в нормальном состоянии общества в диалектическом равновесии, т.е. в полном соответствии с принципом равенства и солидарности. И только в состоянии социальных конфликтов можно констатировать возникновение того или иного приоритета как аномалии. Например, когда разрушается равновесие, гармония прав человека и прав государства в пользу последнего, рождается гобсовский Левиафан (или сталинский ГУЛАГ), когда это равновесие разрушается по инициативе и в пользу первого элемента связки, возникает, например, «бессмысленный русский бунт». Когда разрушается диалектический баланс между правами человека и правом нации (народа) в пользу последних определений, может возникнуть гитлеровское обожествление народа (Mein Volk ist mein Gott *) и «обыкновенный фашизм» нацистского толка. И права человека (индивидуальные по характеру), и права государства, нации, народа (коллективные, групповые) могут находиться в процессе развития и прогресса только в условиях равновесия, гармонии, под знаком принципа равенства и солидарности этих двух разновидностей прав *.

Нас беспокоит судьба и теоретическая неразработанность права, освященного и благословленного в свое время Уставом ООН и затем сразу двумя основополагающими Международными пактами – права народов на самоопределение. Создается впечатление, что это понятие вообще постепенно исчезло из концептуального аппарата прав человека Организации Объединенных Наций. Но ведь это право есть в сущности право народов на независимость и свободу. Ему сегодня и в теории, и в практике противостоит принцип «территориальной целостности», из которого вытекает не декларированное и не кодифицированное право на землю предков. Оба эти права из ряда, так сказать, морально священных для каждого народа. Но как их объединить в теории и практике?! Как разрешить антагонистические противоречия, которые складываются сегодня на основе этих двух разновидностей «священных прав»? На эти вопросы разработки ООН не дают никакого ответа.

НО РАЗВЕ СЕГОДНЯ НЕ СТОЛКНОВЕНИЯ ЭТИХ ПРАВ ИЛИ, ВЕРНЕЕ, ИХ НЕЦИВИЛИЗОВАННЫХ ТРАКТОВОК И ПРАКТИКИ РЕАЛИЗАЦИИ, Я ПОВТОРЯЮ ЭТО, ИХ НЕЦИВИЛИЗОВАННЫХ (ВАРВАРСКИХ) ТРАКТОВОК И ПРАКТИКИ РЕАЛИЗАЦИИ ЛЕЖАТ У ИСТОКОВ КРОВАВЫХ ЛОКАЛЬНЫХ ВОЙН МНОГИХ НАРОДОВ ОТ БАЛКАН ДО КАВКАЗА? Вместо того, чтобы незамедлительно дать цивилизованную теоретическую разработку отношения этих прав с целью применить их на практике разрешения конфликтов, с благословения ООН форсируется обоснование нового права, права «на вмешательство» с применением силы, реализация которого будет перечеркивать не только право народов на самоопределение, на государственный суверенитет, но и весь набор фундаментальных прав человека, во имя которого призывают реализовать это «право на вмешательство» с применением силы.

В этой связи, приветствуя факт проведения года коренных народов, следует отметить, ЧТО ПРОБЛЕМЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА ЭТИХ НАРОДОВ И ПРОБЛЕМЫ ИХ ПРАВ КАК ОПРЕДЕЛЕННОЙ СОЦИАЛЬНОЙ ЦЕЛОСТНОСТИ изучены еще крайне недостаточно. В частности, особенности реализации права на самоопределение этих народов, особенности поощрения, защиты и реализации фундаментальных индивидуальных прав человека коренных народов. Скажем, право любого представителя этих народов на этническую культуру, на национальный язык.

Вместе с тем, острые проблемы сегодняшнего социально-политического бытия настойчиво ставят проблему введения в поколение уже признанных прав новых прав и соответственно новых понятий. Скажем, в связи со специфической исторической судьбой ряд сегодняшних народов даже при количественном большинстве своих представителей не чувствует себя на своей исторической родине суверенным хозяином. Это в различной мере можно отнести и к народам Прибалтики, Украины и Беларуси. Не говоря уже о малочисленных народах России: ингуши, чеченцы, абхазы и др. КОРОЧЕ ГОВОРЯ, ЖИЗНЬ СТАВИТ ВОПРОС О ВОЗМОЖНОСТИ ВОЗВЕДЕНИЯ В РАНГ ПРИЗНАВАЕМЫХ ООН ПРАВ ЧЕЛОВЕКА И ПРАВ КОРЕННЫХ НАРОДОВ ОДНОВРЕМЕННО ПРАВА НА РОДИНУ, которое родственно праву на самоопределение, но не тождественно ему. Право на Родину – это сложное синтетическое понятие и явление, которое должно включить в себя такие элементы, как право представителя коренного народа на двойное гражданство, на государственный статус национального языка, как приоритетное право участия в управлении делами своего государства, как право беспрепятственного пользования достижениями национальной культуры и развития национальной культуры, право на объективную информацию об истории своего народа, право на развитие национально-этнического самосознания, право на свою национальную идею.

Разумеется, что возможная кодификация такого права должна исходить из условия непременного и безоговорочного признания универсальности, неделимости, неотчуждаемости, равенства прав всех людей, к каким бы расам, нациям и народам они не принадлежали. Разумеется, что реализация такого возможного права не должна быть совместима с теми печальными нарушениями прав de l’autrui *, которое имеет место сегодня в странах Прибалтики и др.

Не разработана в своей внутренней логике и последовательности живая цепь превращения права человека из моральной и правовой декларации в объективную реальность. Не разработана диалектическая связь и взаимоинтеграция основных элементов этой живой цепи развития прав человека. В документах ООН в одних случаях говорится лишь о поощрении и защите прав человека, в других к данным понятиям добавляют феномен их гарантирования и кодификации. Лишь наш многооплеванный советский «реальный социализм» брал на себя смелость не только говорить о реализации прав человека как обязанности государства, но и конкретно решать эту проблему. Пусть порой непоследовательно и обедненно, но решать...

Западные же коллеги сравнительно недавно начали вести речь о феномене предупреждения нарушений прав человека. И лишь совсем недавно и особенно на Страсбургской встрече в докладе госпожи Катрин Лялюмьер настойчиво и мощно зазвучала тема реализации – la mise оеvre des droits de l’homme **. А это уже большой прогресс. Мы рады за наших западных коллег. Мы искренне поздравляем их. Ибо без данного компонента (la mise оеvre ***) все остальные остаются чистейшей прокламацией и живая цепь развития правочеловеческой деятельности обрывается, не превращая права человека в объективную реальность.

К сожалению, примеров для демонстрации факта неудовлетворительной разработки концептуального аппарата прав человека, их философии и идеологии можно приводить слишком много. Вместе с тем, именно под эгидой ООН выросло немалое количество талантливых теоретиков этой проблемы. Один из них, господин Карел Васек, еще в 1978 г. в книге «Международные измерения прав человека» писал о необходимости разработки «истинной науки прав человека, целью и строгой задачей которой будет независимость проблемы прав человека по отношению к любой другой школе мышления...» Однако до сих пор такая наука не создана. Органы ООН увлеклись операционной деятельностью. Да и то лишь в виде производства резолюций. Однако теоретическая неразработанность ведущей проблемы в деятельности Организации Объединенных Наций уже сегодня создает для нее ряд неразрешимых чисто практических проблем. Неодолимая кровавая бойня трех братских народов на Балканах да опасные оперативные «теоретические» импровизации типа «права на гуманитарную интервенцию» во имя защиты прав человека, например...

НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАУНАЕ САМАВЫЗНАЧЭННЕ * – JUS GENERI HUMANI **

У Мiжнародных пактах, першых універсальных дакументах па правах чалавека, якія маюць для членаў ААН сілу міжнароднага закону, асабліва для дзяржаў, ратыфікаваўшых гэтыя пакты, адразу пасля прэамбулы ў першым жа артыкуле першай часткі гаворка ідзе аб праве народаў на самавызначэнне. Пры гэтым трэба падкрэсліць – безагаворачна, безумоўна, без якіх бы там ні было абмежаванняў, умоў, як аб абсалютным патрабаванні: «Усе народы маюць права на самавызначэнне. У выніку гэтага права яны свабодна ўстанаўліваюць свой палітычны статус i свабодна забяспечваюць сваё эканамічнае, сацыяльнае i культурнае развіццё. Усе народы для дасягнення сваіх мэтаў могуць свабодна распараджацца прыроднымі багаццямі i рэсурсамі... Усе ўдзельнікі гэтага Пакта дзяржавы... павінны ў адпа-веднасці з палажэннем Статута Арганізацыі Аб’яднаных Нацый падтрымліваць права на самавызначэнне i паважаць гэтае права».

Аднак з часу прыняцця i асабліва ўступлення ў сілу Між-народных пактаў гэтае паняцце – ПРАВА НАРОДАЎ НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ – у афіцыйных дакументах ААН з’яўляецца ўсё радзей i радзей. Пад канцэптуальным прыкрыццём абсалютнага прыярыгэту індывідуальных правоў у сістэме індывідуальныя – калектыўныя правы пачынаецца (70–80-я гады) фарміраванне i прасоўванне далей паняцця самавызначэння як індывідуальнага права, як права чалавека, асобы, а не народа. Гэта канцэптуальная пераарыентацыя ўвагі органаў ААН па правах чалавека ў бок індывідуальнага права на самавызначэнне было ініцыіравана, безумоўна i ў першую чаргу, ідэйна-палітычнымі меркаваннямі, па-першае, прынцыповым непрыняццем, нягледзячы на дзеючыя пакты, самой ідэі права народаў на самавызначэнне з боку адпаведных уплывовых сіл супольнасці нацый; па-другое, падтрымкай дысідэнцтва i адказніцтва ва ўсходняй Еўропе i асабліва ў Савецкім Саюзе, узлёт якіх якраз i прыходзіцца на 70 – пачатак 80-х гадоў разам з шумнымі праваахоўнымі кампаніямі на Захадзе.

Аднак узрастаючае акцэнтаванне ўвагі на самавызначэнні асобы, індывіда, на правах дысідэнтаў-праваахоўнікаў бумерангам вяртала ўcix уцягнутых у гэту арбіту да абмеркавання праблем самавызначэння як калектыўнай з’явы, як калектыўнай прававой якасці. Пачалося актыўнае абмеркаванне праблемы права на самавызначэнне розных сацыяльных груп, якія прадстаўлялі ў першую чаргу розныя праваахоўныя групы, што складваліся i дзейнічалі па-за полем афіцыйнага санкцыяніравання i ўплыву. З’яўляецца паняцце нефармальных груп, пачынаюцца дыскусіі аб ix праве на самавызначэнне. А адгэтуль, як кажуць, ужо рукой падаць да пачатковага, аб’ёмнага калектыўнага варыянта права на самавызначэнне – самавызначэнне народаў, i ў першую чаргу – нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння. Такая лагічная схема траекторыі палёту гэтага бумеранга.

Яе, гэтую небяспечную для сябе схему, напэўна разгледзелi тэарэтычныястратэгі ўплывовых колаў ААН. Не выпадкова, як праблема індывідуальнага, так i праблема групавога самавызначэння патроху знікае з дыскусійных палігонаў правачалавечых органаў ААН.

Развал сацыялістычнай сістэмы, садружнасці народаў i дзяржаў, развал СССР, павальная суверэнізацыя па балтыйскім варыянце («парад суверэнітэтаў») былых рэспублік СССР, пачаты распад Pacii, трагічны распад былой сацыялістычнай Югаславіі, ціхі перадзел у былой Чэхаславакіі, крывавыя канфлікты ў Малдавіі i на Каўказе i інш. – усе гэтыя падзеі канчаткова абвастрылі гістарычную памяць народаў, асабліва па праблеме спрадвечнай зямлі продкаў, па праблеме ПРАВА НА РАД3ІМУ, калі жадаеце. Калі ж гаварыць больш дакладна, – ПА ПРАБЛЕМЕ ДЗЯРЖАЎНАГА САМАВЫЗНАЧЭННЯ, НЕЗАЛЕЖНАСЦІ, СУВЕРЭНІТЭТУ. ПА ПРАБЛЕМЕ СВАБОДЫ. Бо гэтыя тры з’явы – самавызначэнне, незалежнасць, суверэнітэт – элементы таго, што трэба называць трыядай свабоды.

Каб не зграшыць супраць гістарычнай праўды, трэба было б адзначыць, што памянёныя канкрэтныя праяўленні самавызначэння i суверэнізацыі маюць, па крайняй меры, дзве асаблівасці. Першая асаблівасць – ІГНАРАВАННЕ ПРАВОЎ ДРУГОГА на самавызначэнне i зямлю продкаў, на суверэнітэт (Азербайджан – Нагорны Карабах, Грузія – Абхазія, Боснія з Герцагавінай, Харватыя – Сербія i інш.). Другая асаблівасць – міжэтнічныя войны i этнічныя чысткі, якія служаць адзіным сродкам рэалізацыі права на самавызначэнне, права на зямлю продкаў, права на суве-рэнітэт. Сумныя прыклады – усё тыя ж. Пры гэтым характэрна тое, што бакі-антаганісты абапіраюцца на бясспрэчныя i аўтарытэтныя дакументы. Адны – на Статут ААН з запісам аб прынцыпе тэрытарыяльнай цэласнасці i недатыкальнасці (СФРЮ, Азербайджан, Грузія i інш.), не прымаючы правоў народаў на самавызначэнне. Другія – на той жа Статут, але асабліва на Міжнародныя пакты па правах чалавека з артыкуламі аб безагаворачным i безумоўным праве народаў на самавызначэнне (Боснія i Герцагавіна, Нагорны Карабах i Арменія, Абхазія i шэраг іншых), не прымаючы прынцып тэрытарыяльнай цэласнасці i недатыкальнасці як нешта абсалютнае i непадзельнае. У выніку – не прызнаючы права на дзяржаўны суверэнітэт адзін аднаго.

У сувязі з гэтым, па нашым глыбокім перакананні, нельга згадзіцца з думкай заходніх палітыкаў, што першапрычынай міжэтнічных войнаў i жахлівай з’явы этнічных чыстак у цяперашняй Еўропе з’яўляецца адраджэнне фашысцкіх, расісцка-нацыяна-лістычных ідэй i эксперыментаў. ГЭТАЯ ПЕРШАПРЫЧЫНА ЛЯЖЫЦЬ ГЛЫБЕЙ. ЯНА – У НЕРЭАЛІ3АВАНЫМ ПРАВЕ НАРОДАЎ I КОЖНАГА ЧАЛАВЕКА НА ЗЯМЛЮ ПРОДКАЎ, НА РАДЗІМУ, ЯНА Ў НЕРЭАЛІ3АВАНЫМ ПРАВЕ НАРОДАЎ НА НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНАЕ САМАВЫЗНАЧЭННЕ. ЯНА – У НЕРЭАЛІ3АВАНЫМ ПРАВЕ НАРОДАЎ НА СУВЕРЭНІТЭТ. А КАЛІ ГАВАРЫЦЬ БОЛЬШ ДАКЛАДНА, ЯНА – У НЕЦЫВІ-ЛІ3АВАНЫМ BAPBAPCKIM ЗДЗЯЙСНЕННІ ЯК ПРАВА НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ, ТАК I ПРАВА НА ТЭРЫТАРЫЯЛЬНУЮ ЦЭЛАСНАСЦЬ, ЯКОЕ ГРУНТУЕЦЦА НА ЎЗАЕМАГЕНАЦЫДЗЕ ЯК ГАЛОЎНЫМ I ВЕЛЬМІ HI3KIM СРОДКУ ВЫРАШЭННЯ ЎЗВЫШАНЫХ ПРАБЛЕМ.

Праўда, нельга не адзначыць, што ў постперабудоўнай практыцы мае месца «халодны», ці «цixi», варыянт міжэтнічных войнаў i этнічных чыстак. Ён выключае ўзаемагенацыд. Людзей некарэннага этнасу проста выводзяць за дужкі грамадзянства, прымушаючы пакінуць гэтыя тэрыторыі на добраахвотнай, так сказаць, аснове. Іх, як кажуць вайскоўцы, дэмакратычна ВЫЦІСКАЮЦЬ з пэўнай геапалітычнай прасторы. Гэта пераважна прыбалтыйскі варыянт. Але ад такой асаблівасці антыгуманная, антыдэмакратычная, антыправавая сутнасць гэтых з’яў не мяняецца.

Трактоўкі гэтых вельмі складаных з’яў магчымы розныя, але бясспрэчны той факт, што бумеранг права народаў на самавызначэнне «адчувальна, груба, бачна» праз постсацыялістычную прастору зноў з’явіўся на гарызонце ААН, зноў увайшоў у парадак дня міжнароднай супольнасці нацый, хацелі таго ці не галоўныя заканадаўцы правачалавечай моды.

Падрыхтоўка да другой Сусветнай канферэнцыі па правах чалавека (чэрвень 1993 г.) абвастрыла ідэйна-палітычныя дыскусіі i па гэтай праблеме. Міжрэгіянальныя канферэнцыі ў Тунісе, Бангкоку i Сан-Хасэ сведчаць: афрыканцы, лаціносы, азіяты, можна сказаць, безагаворачна настойваюць на безумоўнасці гэтага права ў сусветным кодэксе правоў чалавека.

Заходняя Еўропа абнародавала свае ўстаноўкі на міжрэгіянальнай сустрэчы (па сутнасці, сусветнай мініканферэнцыі), скліканай Саветам Еўропы ў Страсбургу ў студзені 1993 г., – за чатыры месяцы да самой Суеветнай канферэнцыі. Афіцыйныя дакументы гэтай сустрэчы не выклiкаюць прамых захапленняў па прычыне права народаў на самавызначэнне. Бо, калі прымаць гэтае права, трэба згадзіцца з ідэалогіяй i палітыкай безумоўнай рэалізацыі яго. Але яны i не адхіляюць яго, бо, калі адхіляць, трэба ставіць пытанне аб пераглядзе арт. 1 Міжнародных пактаў па правах чалавека, аўтаматычна ставячы пад пытанне ўсю праблематыку «незалежнасць – суверэнітэт – свабода народаў». Гэтага паны заходнія дыпламаты не могуць дазволіць сабе, зыходзячы са светапоглядных, ідэалагічных установак.

Аднак у дакументы, у прыватнасці ў даклад Генеральнага сакратара Савета Еўропы Катрын Лялюм’ер, уводзіцца ІДЭЯ АБ НЕАБХОДНАСЦІ АБМЕЖАВАННЯ СУВЕРЭНІТЭТУ ДЗЯРЖАЎ – ЧЛЕНАЎ ААН, ЯКІЯ ПАРУШАЮЦЬ ПРАВЫ ЧАЛАВЕКА, i развіваецца думка (не пра абмежаванні прынцыпу неўмяшання, што цалкам можа быць нармальным i дапушчальным, зыходзячы з главы VII Статута ААН) аб «праве на ўмяшанне»: «... У рамках Арганізацыі Аб’яднаных Нацый паняцце пагрозы міру i бяспецы будзе пашырана. Ці павінна яно ўключаць у сябе масавыя парушэнні правоў чалавека? Але ў такім выпадку паўстае цяжкае пытанне аб магчымым ажыццяўленні «права на ўмяшанне» i «магчымым выкарыстанні сілы». Падкрэслім пры гэтым, размова ідзе не аб «нявінным» так званым «гуманітарным умяшанні» (ці «гуманітарнай інтэрвенцыі», як любяць гаварыць заходнія дыпламаты i журналісты), а аб «праве на ўмяшанне» шляхам прымянення сілы, г. зн. аб праве на ўзброенае ўмяшанне ў сувязі з парушэннем правоў чалавека ў любой краіне, якая з’яўляецца членам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. I нават не з’яўляецца.

Такім чынам, на аснове атаясамлівання грубых i масавых парушэнняў правоў чалавека з прамой агрэсіяй, пагрозай Mipy i бяспецы, пакінуўшы ў якасці агульнай нормы п. 1 арт. 1 Статута ААН, які сцвярджае: «Падтрымліваць міжнародны мір i бяспеку i з гэтай мэтай прымаць эфектыўныя калектыўныя меры для прадухілення i ліквідацыі пагрозы Mipy i спынення актаў агрэсіі ці іншых парушэнняў Mipy...», робіцца спроба тарпедаваць як міжнародную норму п. 4 арт. 2, дзе рэкамендуецца членам ААН устрымлівацца «ад пагрозы сілай або яе прымянення супраць тэрытарыяльнай недатыкальнасці ці палітычнай незалежнасці любой дзяржавы», i п. 7, у якім катэгарычна адмаўляецца «права на ўмяшанне ў справы, што па сутнасці ўваходзіць ва ўнутраную кампетэнцыю любой дзяржавы». Робіцца спроба тарпедаваць або рэзка абмежаваць сферу прымянення дадзеных артыкулаў у сувязі з парушэннем правоў чалавека.

Думаецца, што гэтыя пакуль яшчэ тэарэтыка-ідэалагічныя практыкаванні празмерна небяспечныя, бо непрыкметна, паступова такім менавіта чынам, праз механізмы абароны правоў чалавека можна паставіць пад вялікае пытанне калектыўныя правы любой дзяржавы, любога народа, любой нацыі на незалежнасць і суве-рэнітэт. ПРАВЫ ЧАЛАВЕКА, ІХ ВЫКАНАННЕ ЦІ НЕДАСТАТКОВАЕ ВЫКАНАННЕ АБО ПАРУШЭННЕ – ВЕЛЬМІ ХІСТКАЯ АСНОВА І КРЫТЭРЫЙ ДЛЯ ВЫЗНАЧЭННЯ ПАГРОЗЫ МІРУ І БЯСПЕЦЫ.

Гэты курс, калі яго не прывесці ў нармальныя юрыдычныя рамкі, можа стаць вельмі небяспечным і для саміх правоў чалавека (як індывідуальных правоў). Сапраўды. Вайну (агрэсію, пагрозу міру і бяспецы) можна спыніць шляхам вайны. Але рабіць міжнароднай нормай абароны правоў і барацьбы супраць іх масавых і грубых парушэнняў узброенае ўмяшанне ААН або яе асобных членаў, ператварыць “гуманітарнае ўмяшанне” ва ўзброеную і далёка не гуманітарную інтэрвенцыю, значыць шырока рас-чыніць дзверы для патэнцыяльнай магчымасці мажнароднага насілля і тэрарызму з боку груп дзяржаў, погляды якіх па праблеме правоў чалавека, правоў народаў, двайных стандартаў у галіне правоў чалавека і г. д. не падзяляюцца іншымі групамі або асоб-нымі дзяржавамі.

ІНАКШ КАЖУЧЫ, РАЗМОВУ ТУТ ПАТРЭБНА ВЕСЦІ АБ ПАТЭНЦЫЯЛЬНАЙ МАГЧЫМАСЦІ ЗАРАДЖЭННЯ ЗВЫШАБСУРДНАЙ З’ЯВЫ – САНКЦЫЯНІРАВАНАЙ ААН НОВАЙ РАЗ-НАВІДНАСЦІ МІЖНАРОДНАГА ТЭРАРЫЗМУ. У сённяшнім аднапалярным свеце ператварэнне такой магчымасці ў сапраўднасць надзвычай вялікая. Апошняя бамбардзіроўка Багдада, двухсэнсоў-ныя акцыі ў Самалі, настойлівае імкненне дзяржаўных лідэраў ЗША прадэманстраваць мускулы ў былой Югаславіі – усё гэта сур’ёзная падстава для вышэй прыведзенага трывожнага роздуму.

Акрамя таго, узброенае ўмяшанне як сродак абароны людзей супраць масавага парушэння правоў чалавека здольна выклікаць яшчэ больш масавыя, яшчэ больш грубыя парушэнні фундаментальных правоў і свабод. Не гаворачы ўжо пра гібель людзей, пра масавае насілле над імі ў ходзе ваенных акцый, неабходна браць у разлік і такія з’явы, як голад насельніцтва, эпідэміі, духоўную ўбогасць, пазбаўленне жылля, бежанства і іншыя вынікі падобных “гуманітарных інтэрвенцый”, уключаючы розныя эмбарга, блакады, эканамічныя санкцыі і іншыя акцыі, якія па сутнасці падвойваюць грубыя і масавыя парушэнні правоў чалавека. У гэтым плане нельга не адобрыць несмелы, скорагаворкай, але ўсё ж дакладны запіс у Заключным дакуменце Венскай Сусветай канферэнцыі: “Сусветная канферэнцыя па правах чалавека заклікае дзяржавы ўстрымацца ад любых аднабаковых мер, не адпавядаючых міжнароднаму праву… якія ўскладняюць поўную рэалізацыю правоў чалавека… у прыватнасці, права кожнага чалавека на ўзровень жыцця, які б незалежным чынам забяспечваў яго здароўе і дабрабыт, уключаючы харчаванне і медыцынскую дапамогу, ахову здароўя і неабходныя сацыяльныя паслугі”.

Думаецца, ААН здрадзіць сваім прынцыпам і сваім ідэалам, а, магчыма, і свайму будучаму, калі дазволіць тарпедаваць артыкул 7 свайго Статута і кадыфікуе права на ўзброенае ўмяшанне ў рамках барацьбы з парушэннем правоў чалавека. А ўсебаковае вывучэнне гэтага пытання ў рамках ААН ідзе выключна настойліва.

КАДЫФІКАЦЫЯ ПРАВА НА ЎМЯШАННЕ ШЛЯХАМ СІЛЫ Ў СУВЯ3І 3 ПАРУШЭННЕМ ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА, ПРЫ-РАЎНАВАНАГА ДА АГРЭСІІ, ПАГРОЗЫ МІРУ I БЯСПЕЦЫ, 3 ВЫКАРЫСТАННЕМ САВЕТАМ БЯСПЕКІ Ў ГЭТЫМ ВЫПАДКУ НОРМ ГЛАВЫ VII СТАТУТА ААН – ГЭТАЯ САМАЯ НЕБЯСПЕЧНАЯ ДЛЯ ЎСЯГО ЧАЛАВЕЦТВА З'ЯВА. Па-першае, таму, што нясе ў сабе зарад патэнцыяльнай магчымасці вайны ўcix правачалавечых адрозненняў супраць іншых адрозненняў, г. зн. bellum omnium contra omnes – вайну ўcix супраць ycix. Па-другое, таму, што пракладвае дарогу імперскай дыктатуры аднаго ваенна-палітычнага супергіганта або групы меншых гігантаў супраць ycix астатніх.

На Сусветнай канферэнцыі па правах чалавека частка былых сацыялістычных краін, прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей, карэнных народаў, шэраг афрыканскіх i лацінаамерыканскіх краін рашуча выступілі за пацвярджэнне правоў народаў на самавызначэнне ў поўным аб’ёме ix вызначэння ў Міжнародных пактах аб правах чалавека. Прадстаўнікі развітых капіталістычных кpaiн, прама не атакуючы пазіцыі права народаў на самавызначэнне, а то проста абыходзячы гэтую праблему, акцэнтавалі ўвагу на несумяшчальнасці выканання нормаў дзяржаўнага суверэнітэту i безумоўнага права на яго, агаворанага ў п. 1, 4, 7 арт. 2 Статута ААН, i масавых парушэнняў правоў чалавека. ЯНЫ НАСТОЙВАЛІ НА НЕАБХОДНАСЦІ ПЕРАГЛЯДУ БЕЗУМОЎНАСЦІ НОРМЫ НЕЎМЯШАННЯ I ЗАМЕНЫ ГЭТАЙ НОРМЫ ПРАВАМ НА ЎМЯШАННЕ, НА ЎЗБРОЕНАЕ ЎМЯШАННЕ АРГАНІЗАЦЫІ АБ’ЯДНАНЫХ НАЦЫЙ У ВЫПАДКУ МАСАВЫХ I ГРУБЫХ ПАРУШЭННЯЎ ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА. Гэтыя ідэі гучалі на Сусветнай канферэнцыі часта i настойліва.

Што ж Аб’яднаныя Нацыі, чалавецтва атрымалі ў выніку Сусветнай канферэнцыі? Як трактуе права на самавызначэнне Заключны яе дакумент «Дэкларацыя i праграма дзеянняў»? Адразу пасля прэамбулы, у частцы другой гэтага дакумента, зноў пацвярджаецца права народаў на самавызначэнне. Ужо адно гэта гаворыць аб празмернай важнасці гэтай праблемы, якую, нягледзячы нi на што, не магла не захаваць i не падкрэсліць Сусветная канферэнцыя. Першы абзац тэкста поўнасцю паўтарае, дэманструючы пераемнасць, Міжнародныя пакты аб правах чалавека: «УСЕ НАРОДЫ МАЮЦЬ ПРАВА НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ. У ВЫНІКУ ГЭТАГА ПРАВА ЯНЫ СВАБОДНА ВЫЗНАЧАЮЦЬ СВОЙ ПАЛІТЫЧНЫ СТАТУС I БЕСПЕРАШКОДНА АЖЫЦЦЯЎЛЯЮЦЬ СВАЁ ЭКА-НАМІЧНАЕ, САЦЫЯЛЬНАЕ I КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ». Тая ж безагаворачнасць i тая ж безумоўнасць трактоўкі, асабліва рашуча падкрэсленая словамі: «СВАБОДНА ВЫЗНАЧАЦЬ СВОЙ ПАЛІ-ТЫЧНЫ СТАТУС» i «БЕСПЕРАШКОДНА СВАЁ ЭКАНАМІЧ-НАЕ» i г. д. развіццё. Аднак у адрозненне ад пактаў, Заключны дакумент Сусветнай канферэнцыі ўводзіць УСЁ Ж ДВА АБМЕЖА-ВАННІ ГЭТАГА ПРАВА, РОБЯЧЫ ЯГО I НЕБЕЗУМОЎНЫМ, I НЕБЕЗАГАВОРАЧНЫМ.

Абмежавальнік першы: свабодна і бесперашкодна могуць вырашаць гэтыя пытанні толькі народы, “якія знаходзяцца пад каланіяльным або іншымі формамі чужаземнага панавання або іншаземнай акупацыі”. Згодна з тэкстам, для іх гэта права “неад’емнае”. Гэта значыць, што для тых, хто не ў стане даказаць ААН, што знаходзіцца “пад каланіяльным або іншымі формамі чужаземнага панавання або іншаземнай акупацыі”, гэта права можа быць “ад’емным”. Менавіта да гэтай катэгорыі і толькі да гэтай адносіцца безумоўны, безагаворачны, у духу пактаў, запіс: “СУСВЕТНАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ ПА ПРАВАХ ЧАЛАВЕКА ЛІЧЫЦЬ АДМОВУ Ў ПРАВЕ НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ ПАРУШЭННЕМ ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА І ПАДКРЭСЛІВАЕ ВАЖНАСЦЬ ЭФЕКТЫЎНАГА АЖЫЦЦЯЎЛЕННЯ ГЭТАГА ПРАВА”.

Другі абмежавальнік ставіць права народаў на самавызначэнне ў прамую залежнасць ад Дэкларацыі 1970 года аб прынцыпах міжнароднага права. У такой трактоўцы гэтае права “не павінна тлумачыцца як дазвол або падтрымка любых дзеянняў, парушаючых або падрываючых, поўнасцю і часткова, тэрытарыяльную цэласнасць або пальтычнае адзінства суверэнных і незалежных дзяржаў, якія прытрымліваюцца прынцыпу раўнапраўя і самавызначэння народаў і ў выніку гэтага маюць урады, якія прад-стаўляюць інтарэсы ўсяго народа…”

У першым выпадку самавызначэнне, згодна з венскім вердыктам ААН, магчыма пры наяўнасці чужаземнага панавання; у другім выпадку самавызначэнне магчыма пры адсутнасці парушэння тэрытарыяльнай цэласнасці і парушэння палітычнага адзінства дзяржавы, тэрытарыяльную цэласнасць якой не рэкамендавана парушаць. ЗНАЧЫЦЬ, ПРЫ НАЯЎНАСЦІ ГЭТЫХ ЭЛЕМЕНТАЎ СУПРАЦЬПАКАЗАНА САМАВЫЗНАЧЭННЕ, ААН НЕ САНКЦЫЯ-НІРУЕ РЭАЛІЗАЦЫЮ ПРАВА НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ, БОЛЬШ ТАГО, ААН МОЖА СУР’ЁЗНА ЗАПЯРЭЧЫЦЬ ТАКОМУ ІМКНЕННЮ.

Пры ўсёй недасканаласці трактоўкі абмежаванняў права народаў на самавызначэнне, пры разуменні вострай неабходнасці іх удасканальвання на аснове канкрэтызацыі нормаў, механізмаў, працэдур, рэалізацыі права на самавызначэнне на сучаснай цывілізаванай аснове сёння можна смела сцвярджаць, што ўсё-такі пазіцыі Сусветнай канферэнцыі – гэта прагрэс. Бо безагаворачнае, безумоўнае права на самавызначэнне, на нацыянальную незалежнасць, на дзяржаўны суверэнітэт у нашым архіскладаным свеце, дзе жывуць ва унітарных дзяржавах разам з вялікімі адна-нацыянальнымі народамі нацыянальныя меншасці, малалікія карэнныя народы, вялікія, кампактныя групы мігрантаў і да т.п., абсалютнае права на самавызначэнне можа прыводзіць да невырашальных антаганізмаў і крывавых калізій.

Аднак тут нельга не заўважыць, што ў падобных да Венскага міжнародных дакументах ААН патрэбны былі б дакладныя абмежаванні, якія зрабілі б менш абсалютным і права на тэрытарыяльную недатыкальнсць, права на палітычнае адзінства дзяржавы. У гэтым плане нормы рэалізацыі права на самавызначэнне і права на тэрытарыяльную недатыкальнасць і цэласнасць павінны быць значна лепш распрацаваны і як мае быць збалансаваны.

ПАМІЖ ГЭТЫМІ З’ЯВАМІ I ПАНЯЦЦЯМІ Ў ПРАВАВЫХ АКТАХ I МІЖНАРОДНАЙ ПАЛІТЫКА-ПРАВАВОЙ ПРАКТЫЦЫ НЕАБХОДНЫ ВЕЛЬМІ ГІБКІ ПАРЫТЭТ, МУДРЫ БАЛАНС, УСТОЙЛІВАЯ РАЎНАВАГА НОРМАЎ РЭАЛІ3АЦЫІІ АБМЕЖА-ВАННЯЎ. АДНАК, ЯК БАЧЫМ, ПРЫЯРЫТЭТ ПАКУЛЬ ШТО НАДАЕЦЦА АДНАМУ РАДУ З’ЯЎ: ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ ЦЭЛАС-НАСЦІ, ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ НЕДАТЫКАЛЬНАСЦІ І ПАЛІТЫЧ-НАЙ СТАБІЛЬНАСЦІ. ПРАВА НА САМАВЫЗНАЧЭННЕ, НА НЕЗАЛЕЖНАСЦЬ, СУВЕРЭНІТЭТ – ПРАВА НА СВАБОДУ ПА-РАНЕЙШАМУ ЧАКАЮЦЬ СВАЁЙ ЧАРГІ ЗА МІЛАСЦІНАЙ ЛЁСУ I ГІСТОРЫІ. Уваходзячы ў супярэчнасць з тысячагадовым сведчаннем чалавечай мудрасці, адлюстраваным у лацінскім афарызме Vita sine libertate – nihil – жыццё без свабоды – нішто.

Сёння мала асобных дэкларатыўных запісаў на гэтую тэму ў Статуце ААН, у Міжнародных пактах па правах чалавека, у Дэкларацыі 1970 года па прынцыпах міжнароднага права i ў Заключным дакуменце Сусветнай канферэнцыі па правах чалавека. Яны, як бачым, не здольны накіраваць падзеі нармальным ходам цывілізаванага, гуманнага вырашэння. Еўропу па-ранейшаму трасуць бяссэнсавыя, жорсткія i крывавыя міжэтнічныя войны. Арга-нізацыя Аб’яднаных Нацый павінна была ўжо мець дакладна распрацаваныя нормы, працэдуры, механізмы i спецыяльныя органы, якія былі б з’арыентаваны на мірнае вырашэнне пры непасрэдным удзеле, скажам, Савета Бяспекі хадайніцтваў народаў i дзяржаў па праблемах самавызначэння, тэрытарыяльнай цэласнасці i нацыянальна-дзяржаўнага суверэнітэту. Па праблемах, невырашальнасць якіх з’яўляецца сёння галоўнай прычынай крывавага этнічнага ўзаемагенацыду i адпаведна найбольш грубых i масавых пару-шэнняў правоў чалавека.

Але такіх актаў, нормаў, працэдур i механізмаў, як i такіх органаў, сёння ў супольнасці нацый няма. Таму ўсё, што робіцца ААН у дадзеным напрамку, гэта рэакцыя, так сказаць, па гарачых слядах. Услед падзеям. СЁННЯ, TAKIM ЧЫНАМ, НАСПЕЛА ВОСТРАЯ НЕАБХОДНАСЦЬ МЕЦЬ У СІСТЭМЕ ААН МІЖНА-РОДНЫ АКТ, ЯКІ Б РЭГУЛЯВАЎ I РЭАЛІ3АЦЫЮ ПРАВА НА ТЭРЫТАРЫЯЛЬНУЮ ЦЭЛАСНАСЦЬ I НЕДАТЫКАЛЬНАСЦЬ.

Якія ж вывады з гэтых разважанняў напрошваюцца для Рэспублікі Беларусь?

Першы вывад. Наша дзяржава, знаходзячыся толькі ў пачатку самавызначэння i суверэнітэту як аб’ектыўнага працэсу, павінна ўважліва сачыць за ўciм тым, што звязана ў ААН i па-за яе межамі з праблематыкай права на самавызначэнне, права на тэрытарыяльную цэласнасць i недатыкальнасць, з прынцыпам неўмяшання ў справы іншых дзяржаў. Аднак, здаецца, ёсць падстава заявіць, што адпаведныя падраздзяленні знешнепалітычных службаў рэспублікі, дзяржава ў цэлым, не маюць нi сваей канцэпцыі, нi сваіх канкрэтных пазіцый у гэтай галіне, нi перспектыўнага плана ix развіцця ў органах ААН i мiжнapoднaй палітыцы.

Другі вывад. Рэспубліка Беларусь павінна дабівацца (а можа, выступіць ініцыятарам i галоўным распрацоўшчыкам) міжнародна-прававога акта, які б рэгуляваў працэсы практычнай рэалізацыі правоў народаў на самавызначэнне i тэрытарыяльную цэласнасць, г. зн. правоў народаў на суверэнітэт i незалежнасць. Аўтарытэт рэспублікі ў мiжнapoдныx правачалавечых органах, яе інтэлек-туальны патэнцыял даюць рэальную магчымасць для рэалізацыі такой акцыі.

Трэці вывад. Рэспубліка павінна супрацьстаяць настойлівым спробам, тарпедуючым прынцып неўмяшання, на якім грунтуецца ўсё сучаснае міжнароднае права, кадыфікаваць ідэю аб магчымасці ўмяшання шляхам узброенай сілы ў сувязі з парушэннем правоў чалавека ў якасці новага прынцыпу i новай нормы. Праўда, ёсць прычыны апасацца, што празмернае пакланенне высокаўладным дзяржавам свету наўрад ці зробіць гэта магчымым. Але дзяржава нiколі не здабудзе свайго палітычнага аблічча, ніколі не здабудзе сур’ёзнага аўтарыгэту, калі не навучыцца падымацца з каленяў i перад Захадам, i перад Усходам. Аднак для гэтага трэба мець хаця б свае ўласныя доўгатэрміновыя канцэптуальныя знешнепалітычныя ўстаноўкі, мадэлі i планы ix рэалізацыі. Нічога падобнага да гэтага часу ні ў службах знешняй палітыкі Вярхоўнага Савета, ні ў службах знешняй палітыкі ўрада няма.

Чацвёрты вывад. Беларусь, вырашаючы свае праблемы рэалі-зацыі права на самавызначэнне, на тэрытарыяльную этнічную цэласнасць i суверэнітэт, ніколі не павінна дазваляць сабе між-этнічных войнаў i этнічных чыстак – ні ў «гарачым», ні ў «халодным», ні «ціхім» выкананні. Хаця яе актыўна падштур-хоўваюць да гэтага асобныя нацыянал-экстрэмісты. У сувязі з гэтым нашай дзяржаве, прыслухоўваючыся да настойлівых патрабаванняў i заклікаў Заключнага дакумента Венскай кан-ферэнцыі па правах чалавека, патрэбна было б мець закон аб адказнасці за ідэалогію i практыку ксенафобіі, нацыянальнага шавінізму i расізму.

Пяты вывад. Наш народ, праходзячы свой шлях самавызначэння i суверэнітэту, свой шлях свабоды, вымушаны, асуджаны на гэтым этапе быць пaмiж молатам i кавадлам. Калі абстрагавацца ад дэталяў, iмi з’яўляюцца сёння Расія i ЗША, ЗША i Расія. Які разумны шлях палітычных паводзін у дадзеных умовах?

Зразумець, што сёння быць нейтральнай i поўнасцю суверэннай нашай дзяржаве не дадуць: з аднаго боку – кабальная рублёвая зона i калектыўная бяспека, з другога – не менш кабальная доларавая зона i настойлівае сватанне ў НАТА. АЛЕ БІПАЛЯРНАСЦЬ ПАЛІТЫКА-ЭКАНАМІЧНАГА ПОЛЯ ЎПЛЫВУ, У ЯКІМ АПЫНУЛАСЯ БЕЛАРУСЬ, ГЭТА, МОЖА, I ЁСЦЬ ТОЙ ПАРАДАКСАЛЬНЫ ПАДАРУНАК ЛЁСУ, ЯКІ БЕЛАРУСІ ТРЭБА МУДРА ВЫКАРЫСТАЦЬ, КАБ НЕ ТРАПІЦЬ HI ПАД ЖАЛЕЗНУЮ ПЯТУ ІМПЕРСКАЙ ПАЛІТЫКІ ЗША, HI ПАД ЖАЛЕЗНУЮ ПЯТУ ІМПЕРСКАЙ ПАЛІТЫКІ РАСІІ, А, КАРЫСТАЮЧЫСЯ СІЛАЙ I МАГЧЫМАСЦЯМІ АБОДВУХ ПРЭТЭНДЭНТАЎ НА ЎПЛЫЎ, СТАНАВІЦЦА I БЫЦЬ САМОЙ САБОЙ.

Ад такога разумення трэба ісці да адпаведнай палітыкі. Да палітыкі цярплівасці i памяркоўнасці, асцярожнага балансавання паміж полюсамі i лідэрамі, актыўнай раўнавагі адносін, да палітыкі рацыянальных уступак i адначасовага ўзмацнення сустрэчных патрабаванняў. Ва ўмовах, якія склаліся, толькі такія падыходы здольны стварыць дастатковыя эканамічныя асновы для будучай рэальнай незалежнасці, будучага рэальнага i актыўнага нейтра-літэту – будучага рэальнага дзяржаўнага суверэниэту.

Венская Всемирная конференция –

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: