ТОР 5 статей:
Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия
Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века
Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка
Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы
КАТЕГОРИИ:
- Археология
- Архитектура
- Астрономия
- Аудит
- Биология
- Ботаника
- Бухгалтерский учёт
- Войное дело
- Генетика
- География
- Геология
- Дизайн
- Искусство
- История
- Кино
- Кулинария
- Культура
- Литература
- Математика
- Медицина
- Металлургия
- Мифология
- Музыка
- Психология
- Религия
- Спорт
- Строительство
- Техника
- Транспорт
- Туризм
- Усадьба
- Физика
- Фотография
- Химия
- Экология
- Электричество
- Электроника
- Энергетика
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
| № | Емле | Жұрнақ | Мысал |
| Көмектес септіктің жалғаулары | -мен, бен, пен | баламен,жұлдызбен, жолдаспен; | |
| Тәуелдік мағынадағы жұрнақтар (иелік форма) | -нікі, -дікі, -тікі | Майранікі, атамдікі, Мақсаттікі; | |
| Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтар | -еке, -ке, -сымақ, -тай, -жан | Басеке, кісісымақ, шешетай | |
| Белгілі бір сөздерге ғана жалғанатын шет тілінен енген жұрнақтар | -қор, -паз, -қой, тал, -дар, -хана, -кер, -гер, -кеш, -кес, -күнем, ов(а), -ев(а), -ин(а), -бей | Еңбекқор, өнерпаз, әуесқой,сімтал, кіріптар, емхана,айтыскер, қаламгер,арбакеш,даукес,пайдакүнем,Әуезов(а), бейтарап. |
Қазақ тілінде буын үндестігіне бағынбай жасалатын күрделі сөздер де бар. Мысалы,
қос сөздер: салт-дәстүр, некен-саяқ, азық-түлік, қыз-келіншек, көрші-қолаң, аумалы-төкпелі, аға-іні, т.б.;
біріккен сөздер: Есекқырған, Екібастұз, түйетабан, Алтынемел, көкқұтан, итмұрын, егеуқұйрық, ақсүйек, Аягөз, т.б.;
тіркес сөздер: келе жатыр, көк ала, жақын жер, самал жел, жетпіс тоғыз,алтыншы үй, талдырмаш денелі, т.б.
| Дыбыс үндестігі | |
| ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ | КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ |
| Сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп тұруын ілгерінді ықпал дейміз. (1 –>2) | Сөз ішінде немесе сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз: (2<- 1) |
| бала-лар (бала-дар не бала-тар емес), күздік (күз-тік емес), қар-лы (қар-ды, қар-ты емес), от-пен (от-бен я от-мен емес), космос-қа (космос-ға я космос-да емес), Ленинград-қа (Ленинград-ға емес). Қоныспек Қонысбек Тыныспек Тынысбек тас пер тас бер | күрек — күрегі, доп — добы, тарақ — тарағы, тап — таба, тауып — (тапып емес). Жанпейіс -Жампейіс асшы -ашшы, колхозшы -колхошшы |
Лексика (грек. лексикос — сөздік) — тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам.Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады.
Морфология- сөз құрамы қосымша жән сөз таптарын зерттейді.
Антоним - мағыналары бір біріне қарама-қарсы сөздер.
Омоним - дыбысталуы бірдей бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.
Синоним - айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер.
Дара: түбір сөз, туынды сөз; күрделі сөз: қос сөз, біріккен сөз, қысқырған сөз, тіркескен сөз.
Жалғау: көптік, жіктік, септік, тәуелдік; жұрнақ: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші.
Сөздің тура мағынасы: терең көл, ашық терезе, өткір қайшы, домбыра шерту, майлы төстік.
Ауыспалы мағынасы: терең ой, ашық мінез, өткір көз, сыр шерту, майлы дастархан.
| № | Түрі | Ереже | Мысал | |
| Көнерген сөз | Тарихи шығармаларда ғана кездесетін, қолданыстан шығып қалған, мағынасы көмескі сөздер. Көнерген сөздер екігебөлінеді: 1) тарихи сөздер; 2) архаизмдер. | |||
| Тарихи сөздер | ескі заманда қолданылған, дәуірі өткен тарихи сөздер атауы | хан, патша, уәзір, би, аға сұлтан, садақ, жебе, сауыт, айбалта,қызыл әскер, қызыл отау, | ||
| Архаизмдер | халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына байланысты қолданылатын, әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отыратын ескірген сөздер | - мата атаулары: патсайы, торқа, биқасап, дүрия, т.б – әдет-ғұрып атаулары: бесік құда, сауын айту, ұрын бару, т.б. – үй тұрмысына қатысты атаулар: жаппа, лашық, саптыаяқ, кебеже, әбдіре, шидем, күпі, шекпен, сәукеле, т.б. | ||
| Жаңа сөз (неологизм) | Ғылым мен техниканың дамуына байланысты қолданысқа енген тілдегі жаңа сөздер | Жаңа сөз | Бұрынғы сөз | |
| кеден | таможня | |||
| ұшақ | самолет | |||
| ғарыш | космос | |||
| үнтаспа | кассета | |||
| құжат | документ | |||
| ғаламтор | интернет | |||
| Кәсіби сөз | Кәсіп, шаруашылық, өнер түрлеріне қатысты сөздер | көнек, қауға, жылым, торша, әңгелек,сота. | ||
| Диалект сөз | Белгілі бір аймақта тек ауызекі тілде ғана қолданылады сөз. | Диалект сөз | Әдеби сөз | |
| сым | шалбар | |||
| азанда | таңертен | |||
| бәдірен | қияр | |||
| оттық | сіріңке | |||
| көпшік | ожау | |||
| Кірме сөз | Қазақ тіліне шет тілінен енген сөз | қалам,ұлыс,кино,дос. | ||
| Термин сөз | Ғылым, техника, спорт, мәдениет, т.с.с салаларға жататын сөз. Басты белгісі тура мағыналы сөз. | фонетика, лексика, күш,дыбыс,әріп,оптика,энергия,қуат. | ||
| Табу сөз: | Халықтың нанымы бойынша, атын тура атауға тыйым салынған сөздер | Табу сөз | Баламасы | |
| қорасан | шешек ауруы | |||
| ұылыма | қасқыр | |||
| жасыл түсті | жай түсті | |||
| Эвфемизм | мағынасы тұрпайы сөздің орнына ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз | Қоспай айт, бақиға аттанды, ақ саусақ | ||
| Дисфемизм | эвфемизге қарама-қарсы мағынады сөздер, яғни мағынасы сыпайылықты білдіретін сөздің орнына қолданылатын тұрпайы сөз | Өтірікші, өлді, жалқау |
Түбір
Сөз құрамы
Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір)
Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз)
қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз.
Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33)
Тіркескен сөз: күрделі зат есім, (алматы қаласы)
к сын есім, (қара кер)
к сан есім, (он бес, екі жүз сексен)
к етістік, (деп айтты, келіп отыр, ала сал)
к үстеу, (ала жаздай, күні бойы)
Осымша
Жұрнақ -сөзге жаңа мағына беріп,туынды сөз жасайды.
Сөз тудырушы -түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді:Қой-шы,өнер-паз,ой-ла,тау-лы.
Сөз түрлендіруші- сөздің мағынасын өзгертпейді, сәл түрлендіреді:Үй-шік,сандық-ша,алаң-қай,қала-шық.
Жұрнақ -сөзге жалғаудан бұрын жалғанады.
| Жалғау | |||
| Тәүелдік ж | Септік жалғауы: | Жіктік жалғау | Көптік жалғау |
| жекеше түрі: 1-жақ: -м,-ым,-ім. 2-жақ:-ң,-ың,-ің.-ыңыз,-іңіз,-ңыз,-ңіз. 3-жақ-сы,сі,ы,і; көпше түрі: 1-ж:-мыз,-ымыз,-міз,-іміз. 2-ж:-тарың, -терің,-тарыңыз,-теріңіз. 3-ж:- сы,-сі,-ы,-і. | Атау: кім?,не?---- Ілік: кімнің?,ненің?-ның,дың,тың,нің,дің,тің Барыс: кімге?,неге?-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не Табыс: кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті Жатыс: кімде?,неде?-да,де,та,та,нда,нде Шығыс: кімнен?,неден?-дан,ден,тан,тен Көмектес: кіммен?,немен?-мен,пен,бен | мен,сен,ол,біз,сендер,олар | -лар-лер-дар-дер-тар-тер |
| Сөз түрлері: | ||
| Атауыш сөз: | Көмекші сөз | Одағай сөз |
| Белгілі бір ұғымның атауы болатын мағыналы сөздер | лексикалық мағ.жоқ, басқа сөздің жетегінде жүретін сөздер | үрлі көңіл-күйді білдіреді,жануарларды шақыруды қолданылады |
| Адам(кім?), Тау(не?), Жасыл(қандай?)Он үш(қанша?), Барады(не істейді?) | Көмекші есім: алд,арт,үст,жан,маң т.б. Шылау: үшін,соң т.б Көмекші етістік: ет,жазда,е,де | Па,Шіркін!Әттең.Ойпырмай.Шөре-шөре |
 |
Сөз таптары: 9
Зат есім -заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы.
Тұлғасына қарай: негізгі(ат,ант,бата,құдық), туынды.(біл-ім,дос-тық,боран)
Құрамына қарай: дара(от,ара,қант,оқушы,тарақ), күрделі.(кемпірқосақ,ата-ана,ҚазМҰУ)
Атауына қарай: Жалқы есім(Асан,Ертіс,Алатау,Күн),Жалпы есім(кісі,өзен,тау,жануар,кітап)
Мағынсына қарай: деректі(ағаш,қалам,су,домбыра), дерексіз.(қайғы,арман,қуаныш,ақыл,сезім)
Жұрнақтары:
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:
| № | Жұрнақ | Мысал |
| -шы, -ші | етік+ші, балық+шы, аң+шы | |
| -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік | жақсы+лық, дос+тық, шын+дық | |
| -ша, -ше | бөлім+ше, кітап+ша, маңдай+ша | |
| -шық, -шік | ойын+шық, үй+шік | |
| -хана, -стан, -кеш | дәрі+хана, кітап+хана, Қазақ+стан |
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:
| № | Жұрнақ | Мысал |
| -м,-ым,-ім | бөл+ім, біл+ім, тоқта+м | |
| -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе | бөл+ме, тоқы+ма, кес+пе | |
| -қы, -кі, -ғы, -гі | шап+қы, бұр+ғы, сүз+гі, ашыт+қы | |
| -ыс, -іс, -с | жең+іс, айт+ыс, тала+с | |
| -ық, -ік, -қ, -к,-ақ,-ек | қаз+ық, көр+ік, сұра+қ, тіле+к | |
| -ыш, -іш, -ш | қуан+ыш, өкін+іш, қызған+ыш | |
| -н,-ын,-ін | қуан+ыш, өкін+іш | |
| -уыш, -уіш | тырна+уыш, еле+уіш, түйре+уіш | |
| -у | саба+у, жама+у, көсе+у | |
| -ынды,-інді | шай+ынды,үй+інді | |
| -ғыш,-гіш,-қыш,-кіш | сүз+гіш, сыпыр+ғыш | |
| -ыр, -ір, -р, -ар, -ер | үң+гір,шұ+қыр |
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі:
| № | Ереже | Мысал |
| Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып, Бастауыш болады. Кейде «кім?не?» сұрақтары тәуелденіп қойыла береді. | Жел күшейе түсті. Әкем үйге келді | |
| Зат есім ілік септігінде тұрып және өзінен кейінгі сөзді айқындап, анықтауышболады. | Қырда ауылдың ауылдың малдары жүр. Алтын сағат берді. | |
| Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауышболады. | Ертегімен ұрпағынды естелікке үйрет. | |
| Зат есім барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаумен тіркесіп, пысықтауыш болады. | Көлеңкедеатам отыр. Отан үшін аянба | |
| Зат есімдер сөйлем соңында жіктеліп келіп немесе атау септігінде тұрып, сөйлемде баяндауыш болады | Бала-Артта қалған із. Мен оқушымын. |
Көмекші есім
Сын есім
Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы.
Тұлғасына қарай: Негізгі(сары,таза) туынды(сөз-шең,әл-сіз)
Құрамына қарай: Дара(ақ,бойшаң,жасыл,баласыз) және күрделі(ақ киімді, қара торы, таптаза).
Мағынасыны қарай: Сапалық(сұр.биік,үлкен,қызылдау) қатыстық(бойшаң адам,өнерлі бала)
Есім сөздерден сын есім тудыратын негізгі жұрнақтар:
| № | Жұрнақ | Мысал |
| лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті | Далалы,орманды | |
| -сыз, -сіз | Баласыз,есіксіз | |
| -ғы, -гі, -қы, -кі | Жазғы,ішкі,күзгі | |
| -лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік | Балалық,жаздық | |
| -шыл, -шіл | Кекшіл, ымырашыл | |
| -шаң, -шең | Бойшаң, сөзшең | |
| -дай, -дей, -тай, -тей | Тастай, судай | |
| -кер, -қой, -қор, -паз, -ымпаз, -імпаз | Сәнқой, өнерпаз, пәлеқор | |
| -и, -ы, -і | Тарихи, қазақы |
Ескерту: 1. Көрсетілген жұрнақтардың кейбірі басқа сөз табында да кездеседі. Мысалы: -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнагы зат есім де жасайды: жақсы-лық, жаман-дық, дос-тық, күнде-лік, орын-дық, т. б. -сыз, -сіз, -дай, -дей, -тай, -тей, -шақ, -шеқ, т. б. үстеуде де кездеседі. Мысалы: ақы-сыз берді, ат-сыз келді, қыс-тай дайындалды, тоты-дай сайрады, көйлек-шең отырды т. б.
Бұндай сөздер сөйлемде білдіретін мағынасы мен кызметі арқылы ажыратылады.
Араб-иран тілдерінен енген -кер, -қой, -қор, -паз жұрнақтары үндестік заңына бағынбайды, өйткені бұл жұрнақтардын жуан — жіңішке сыңарлары жоқ.
2. Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақтар.
| № | Жұрнақ | Мысал |
| -ғак,, -гек, -қак,, -кек, -ақ, -ек | ұрыс-қак, тай-ғақ, үрк-ек, қорқ-ақ, бөл-ек | |
| -ық, -ік, -қ, -к: | тол-ық, сын-ық, аш-ық, ақса-қ, сире-к, біт-ік | |
| -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш: | біл-гіш, жаз-ғыш, көр-гіш, айт-қыш, бар-ғыш | |
| -ғыр, -гір, -қыр, -кір | өт-кір, ұш-қыр, ал-ғыр, тап-қыр, біл-гір | |
| -шақ, -шек | ұрын-шақ, жасқан-шақ, сүрін-шек, қызған-шак, | |
| -ыққы, -іқкі, -ңқы, -қкі | бас-ыңқы, көтер-іңкі, шаш-ыңқы, салбыра-ңқы | |
| -ынды, -інді, -нды, -нді | жаса-нды, кұра-нды, түй-інді | |
| -малы, -мелі, -балы, -белі, -палы, -пелі | Асыр-малы, жап-палы, үр-мелі, көш-пелі | |
| -ымды, -імді, -мды, -мді | жара-мды, шыда-мды, қон-ымды, келіс-імді | |
| -аған, -еген | қаш-аған, сүз-еген, теб-еген, қаб-аған | |
| -улы, -улі | қаңтар-улы, іл-улі, ая-улы, ас-улы | |
| -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе | қыз-ба, бұра-ма, бас-па, боя-ма |
Сын есмінің шырайлары: біртектес сапалық сынның бір-бірінен айырмашылығын анықтайтын категориясы. Сын есімнің шырайларын түрлері:
| № | Ереже | Жұрнақ | Мысал |
| Салыстырмалы шырай-бір заттың сындық белгісін екінші затпен салыстырып, кем не артық екенің білдіреді: | .-рақ, -рек, -ырақ, -ірек; -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу; -қыл, -ғыл,-қылт, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -шылтым;-ілдір,-ша,-ше, -аң, -ғыш,-қыш,-қай, -гіш; | Кішірек Ақ-тау Қызғылт | |
| Күшейтпелі шырайды -белгілі бір сындық белгінің екіншісінің өте артық не өте кем екенін білдіреді, | қып-қызыл, үп-үлкен. |
Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: