Главная
Популярная публикация
Научная публикация
Случайная публикация
Обратная связь
ТОР 5 статей:
Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия
Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века
Ценовые и неценовые факторы
Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка
Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы
КАТЕГОРИИ:
|
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
№
| Емле
| Жұрнақ
| Мысал
|
| Көмектес септіктің жалғаулары
| -мен, бен, пен
| баламен,жұлдызбен, жолдаспен;
|
| Тәуелдік мағынадағы жұрнақтар (иелік форма)
| -нікі, -дікі, -тікі
| Майранікі, атамдікі, Мақсаттікі;
|
| Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтар
| -еке, -ке, -сымақ, -тай, -жан
| Басеке, кісісымақ, шешетай
|
| Белгілі бір сөздерге ғана жалғанатын шет тілінен енген жұрнақтар
| -қор, -паз, -қой, тал, -дар, -хана, -кер, -гер, -кеш, -кес, -күнем, ов(а), -ев(а), -ин(а), -бей
| Еңбекқор, өнерпаз, әуесқой,сімтал, кіріптар, емхана,айтыскер, қаламгер,арбакеш,даукес,пайдакүнем,Әуезов(а), бейтарап.
|
Қазақ тілінде буын үндестігіне бағынбай жасалатын күрделі сөздер де бар. Мысалы,
қос сөздер: салт-дәстүр, некен-саяқ, азық-түлік, қыз-келіншек, көрші-қолаң, аумалы-төкпелі, аға-іні, т.б.;
біріккен сөздер: Есекқырған, Екібастұз, түйетабан, Алтынемел, көкқұтан, итмұрын, егеуқұйрық, ақсүйек, Аягөз, т.б.;
тіркес сөздер: келе жатыр, көк ала, жақын жер, самал жел, жетпіс тоғыз,алтыншы үй, талдырмаш денелі, т.б.
Дыбыс үндестігі
| ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ
| КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ
| Сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп тұруын ілгерінді ықпал дейміз. (1 –>2)
| Сөз ішінде немесе сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз: (2<- 1)
| бала-лар (бала-дар не бала-тар емес), күздік (күз-тік емес), қар-лы (қар-ды, қар-ты емес), от-пен (от-бен я от-мен емес), космос-қа (космос-ға я космос-да емес), Ленинград-қа (Ленинград-ға емес). Қоныспек Қонысбек Тыныспек Тынысбек тас пер тас бер
| күрек — күрегі, доп — добы, тарақ — тарағы, тап — таба, тауып — (тапып емес).
Жанпейіс -Жампейіс асшы -ашшы, колхозшы -колхошшы
|
Лексика (грек. лексикос — сөздік) — тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам.Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады.
Морфология- сөз құрамы қосымша жән сөз таптарын зерттейді.
Антоним - мағыналары бір біріне қарама-қарсы сөздер.
Омоним - дыбысталуы бірдей бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.
Синоним - айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер.
Дара: түбір сөз, туынды сөз; күрделі сөз: қос сөз, біріккен сөз, қысқырған сөз, тіркескен сөз.
Жалғау: көптік, жіктік, септік, тәуелдік; жұрнақ: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші.
Сөздің тура мағынасы: терең көл, ашық терезе, өткір қайшы, домбыра шерту, майлы төстік.
Ауыспалы мағынасы: терең ой, ашық мінез, өткір көз, сыр шерту, майлы дастархан.
№
| Түрі
| Ереже
| Мысал
|
| Көнерген сөз
| Тарихи шығармаларда ғана кездесетін, қолданыстан шығып қалған, мағынасы көмескі сөздер. Көнерген сөздер екігебөлінеді: 1) тарихи сөздер; 2) архаизмдер.
|
| Тарихи сөздер
| ескі заманда қолданылған, дәуірі өткен тарихи сөздер атауы
| хан, патша, уәзір, би, аға сұлтан, садақ, жебе, сауыт, айбалта,қызыл әскер, қызыл отау,
|
| Архаизмдер
| халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына байланысты қолданылатын, әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отыратын ескірген сөздер
| - мата атаулары: патсайы, торқа, биқасап, дүрия, т.б
– әдет-ғұрып атаулары: бесік құда, сауын айту, ұрын бару, т.б.
– үй тұрмысына қатысты атаулар: жаппа, лашық, саптыаяқ, кебеже, әбдіре, шидем, күпі, шекпен, сәукеле, т.б.
|
| Жаңа сөз (неологизм)
| Ғылым мен техниканың дамуына байланысты қолданысқа енген тілдегі жаңа сөздер
| Жаңа сөз
| Бұрынғы сөз
| 4 кеден |
таможня
| 4 ұшақ |
самолет
| 4 ғарыш |
космос
| 4 үнтаспа |
кассета
| 4 құжат |
документ
| 4 ғаламтор |
интернет
|
| Кәсіби сөз
| Кәсіп, шаруашылық, өнер түрлеріне қатысты сөздер
| көнек, қауға, жылым, торша, әңгелек,сота.
|
| Диалект сөз
| Белгілі бір аймақта тек ауызекі тілде ғана қолданылады сөз.
| Диалект сөз
| Әдеби сөз
| 6 сым |
шалбар
| 6 азанда |
таңертен
| 6 бәдірен |
қияр
| 6 оттық |
сіріңке
| 6 көпшік |
ожау
|
| Кірме сөз
| Қазақ тіліне шет тілінен енген сөз
| қалам,ұлыс,кино,дос.
|
| Термин сөз
| Ғылым, техника, спорт, мәдениет, т.с.с салаларға жататын сөз. Басты белгісі тура мағыналы сөз.
| фонетика, лексика, күш,дыбыс,әріп,оптика,энергия,қуат.
|
| Табу сөз:
| Халықтың нанымы бойынша, атын тура атауға тыйым салынған сөздер
| Табу сөз
| Баламасы
| 9 қорасан |
шешек ауруы
| 9 ұылыма |
қасқыр
| 9 жасыл түсті |
жай түсті
|
| Эвфемизм
| мағынасы тұрпайы сөздің орнына ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз
| Қоспай айт, бақиға аттанды, ақ саусақ
|
| Дисфемизм
| эвфемизге қарама-қарсы мағынады сөздер, яғни мағынасы сыпайылықты білдіретін сөздің орнына қолданылатын тұрпайы сөз
| Өтірікші, өлді, жалқау
|
Түбір
Сөз құрамы
Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір)
Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз)
қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз.
Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33)
Тіркескен сөз: күрделі зат есім, (алматы қаласы)
к сын есім, (қара кер)
к сан есім, (он бес, екі жүз сексен)
к етістік, (деп айтты, келіп отыр, ала сал)
к үстеу, (ала жаздай, күні бойы)
Осымша
Жұрнақ -сөзге жаңа мағына беріп,туынды сөз жасайды.
Сөз тудырушы -түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді:Қой-шы,өнер-паз,ой-ла,тау-лы.
Сөз түрлендіруші- сөздің мағынасын өзгертпейді, сәл түрлендіреді:Үй-шік,сандық-ша,алаң-қай,қала-шық.
Жұрнақ -сөзге жалғаудан бұрын жалғанады.
Жалғау
| Тәүелдік ж
| Септік жалғауы:
| Жіктік жалғау
| Көптік жалғау
| жекеше түрі:
1-жақ: -м,-ым,-ім.
2-жақ:-ң,-ың,-ің.-ыңыз,-іңіз,-ңыз,-ңіз.
3-жақ-сы,сі,ы,і;
көпше түрі:
1-ж:-мыз,-ымыз,-міз,-іміз.
2-ж:-тарың, -терің,-тарыңыз,-теріңіз.
3-ж:- сы,-сі,-ы,-і.
| Атау: кім?,не?----
Ілік: кімнің?,ненің?-ның,дың,тың,нің,дің,тің
Барыс: кімге?,неге?-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не
Табыс: кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті
Жатыс: кімде?,неде?-да,де,та,та,нда,нде
Шығыс: кімнен?,неден?-дан,ден,тан,тен
Көмектес: кіммен?,немен?-мен,пен,бен
| мен,сен,ол,біз,сендер,олар
| -лар-лер-дар-дер-тар-тер
|
|
|
|
|
Сөз түрлері:
| Атауыш сөз:
| Көмекші сөз
| Одағай сөз
| Белгілі бір ұғымның атауы болатын мағыналы сөздер
| лексикалық мағ.жоқ, басқа сөздің жетегінде жүретін сөздер
| үрлі көңіл-күйді білдіреді,жануарларды шақыруды қолданылады
| Адам(кім?), Тау(не?), Жасыл(қандай?)Он үш(қанша?), Барады(не істейді?)
| Көмекші есім: алд,арт,үст,жан,маң т.б.
Шылау: үшін,соң т.б
Көмекші етістік: ет,жазда,е,де
| Па,Шіркін!Әттең.Ойпырмай.Шөре-шөре
|
Сөз таптары: 9
Зат есім -заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы.
Тұлғасына қарай: негізгі(ат,ант,бата,құдық), туынды.(біл-ім,дос-тық,боран)
Құрамына қарай: дара(от,ара,қант,оқушы,тарақ), күрделі.(кемпірқосақ,ата-ана,ҚазМҰУ)
Атауына қарай: Жалқы есім(Асан,Ертіс,Алатау,Күн),Жалпы есім(кісі,өзен,тау,жануар,кітап)
Мағынсына қарай: деректі(ағаш,қалам,су,домбыра), дерексіз.(қайғы,арман,қуаныш,ақыл,сезім)
Жұрнақтары:
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| -шы, -ші
| етік+ші, балық+шы, аң+шы
|
| -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
| жақсы+лық, дос+тық, шын+дық
|
| -ша, -ше
| бөлім+ше, кітап+ша, маңдай+ша
|
| -шық, -шік
| ойын+шық, үй+шік
|
| -хана, -стан, -кеш
| дәрі+хана, кітап+хана, Қазақ+стан
|
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| -м,-ым,-ім
| бөл+ім, біл+ім, тоқта+м
|
| -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
| бөл+ме, тоқы+ма, кес+пе
|
| -қы, -кі, -ғы, -гі
| шап+қы, бұр+ғы, сүз+гі, ашыт+қы
|
| -ыс, -іс, -с
| жең+іс, айт+ыс, тала+с
|
| -ық, -ік, -қ, -к,-ақ,-ек
| қаз+ық, көр+ік, сұра+қ, тіле+к
|
| -ыш, -іш, -ш
| қуан+ыш, өкін+іш, қызған+ыш
|
| -н,-ын,-ін
| қуан+ыш, өкін+іш
|
| -уыш, -уіш
| тырна+уыш, еле+уіш, түйре+уіш
|
| -у
| саба+у, жама+у, көсе+у
|
| -ынды,-інді
| шай+ынды,үй+інді
|
| -ғыш,-гіш,-қыш,-кіш
| сүз+гіш, сыпыр+ғыш
|
| -ыр, -ір, -р, -ар, -ер
| үң+гір,шұ+қыр
|
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі:
№
| Ереже
| Мысал
|
| Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып, Бастауыш болады. Кейде «кім?не?» сұрақтары тәуелденіп қойыла береді.
| Жел күшейе түсті. Әкем үйге келді
|
| Зат есім ілік септігінде тұрып және өзінен кейінгі сөзді айқындап, анықтауышболады.
| Қырда ауылдың ауылдың малдары жүр. Алтын сағат берді.
|
| Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауышболады.
| Ертегімен ұрпағынды естелікке үйрет.
|
| Зат есім барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаумен тіркесіп, пысықтауыш болады.
| Көлеңкедеатам отыр. Отан үшін аянба
|
| Зат есімдер сөйлем соңында жіктеліп келіп немесе атау септігінде тұрып, сөйлемде баяндауыш болады
| Бала-Артта қалған із. Мен оқушымын.
|
Көмекші есім
Сын есім
Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы.
Тұлғасына қарай: Негізгі(сары,таза) туынды(сөз-шең,әл-сіз)
Құрамына қарай: Дара(ақ,бойшаң,жасыл,баласыз) және күрделі(ақ киімді, қара торы, таптаза).
Мағынасыны қарай: Сапалық(сұр.биік,үлкен,қызылдау) қатыстық(бойшаң адам,өнерлі бала)
Есім сөздерден сын есім тудыратын негізгі жұрнақтар:
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті
| Далалы,орманды
|
| -сыз, -сіз
| Баласыз,есіксіз
|
| -ғы, -гі, -қы, -кі
| Жазғы,ішкі,күзгі
|
| -лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік
| Балалық,жаздық
|
| -шыл, -шіл
| Кекшіл, ымырашыл
|
| -шаң, -шең
| Бойшаң, сөзшең
|
| -дай, -дей, -тай, -тей
| Тастай, судай
|
| -кер, -қой, -қор, -паз, -ымпаз, -імпаз
| Сәнқой, өнерпаз, пәлеқор
|
| -и, -ы, -і
| Тарихи, қазақы
| Ескерту: 1. Көрсетілген жұрнақтардың кейбірі басқа сөз табында да кездеседі. Мысалы: -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнагы зат есім де жасайды: жақсы-лық, жаман-дық, дос-тық, күнде-лік, орын-дық, т. б. -сыз, -сіз, -дай, -дей, -тай, -тей, -шақ, -шеқ, т. б. үстеуде де кездеседі. Мысалы: ақы-сыз берді, ат-сыз келді, қыс-тай дайындалды, тоты-дай сайрады, көйлек-шең отырды т. б. Бұндай сөздер сөйлемде білдіретін мағынасы мен кызметі арқылы ажыратылады. Араб-иран тілдерінен енген -кер, -қой, -қор, -паз жұрнақтары үндестік заңына бағынбайды, өйткені бұл жұрнақтардын жуан — жіңішке сыңарлары жоқ. 2. Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақтар.
№
| Жұрнақ
| Мысал
|
| -ғак,, -гек, -қак,, -кек, -ақ, -ек
| ұрыс-қак, тай-ғақ, үрк-ек, қорқ-ақ, бөл-ек
|
| -ық, -ік, -қ, -к:
| тол-ық, сын-ық, аш-ық, ақса-қ, сире-к, біт-ік
|
| -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш:
| біл-гіш, жаз-ғыш, көр-гіш, айт-қыш, бар-ғыш
|
| -ғыр, -гір, -қыр, -кір
| өт-кір, ұш-қыр, ал-ғыр, тап-қыр, біл-гір
|
| -шақ, -шек
| ұрын-шақ, жасқан-шақ, сүрін-шек, қызған-шак,
|
| -ыққы, -іқкі, -ңқы, -қкі
| бас-ыңқы, көтер-іңкі, шаш-ыңқы, салбыра-ңқы
|
| -ынды, -інді, -нды, -нді
| жаса-нды, кұра-нды, түй-інді
|
| -малы, -мелі, -балы, -белі, -палы, -пелі
| Асыр-малы, жап-палы, үр-мелі, көш-пелі
|
| -ымды, -імді, -мды, -мді
| жара-мды, шыда-мды, қон-ымды, келіс-імді
|
| -аған, -еген
| қаш-аған, сүз-еген, теб-еген, қаб-аған
|
| -улы, -улі
| қаңтар-улы, іл-улі, ая-улы, ас-улы
|
| -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
| қыз-ба, бұра-ма, бас-па, боя-ма
|
Сын есмінің шырайлары: біртектес сапалық сынның бір-бірінен айырмашылығын анықтайтын категориясы. Сын есімнің шырайларын түрлері:
№
| Ереже
| Жұрнақ
| Мысал
|
| Салыстырмалы шырай-бір заттың сындық белгісін екінші затпен салыстырып, кем не артық екенің білдіреді:
| .-рақ, -рек, -ырақ, -ірек;
-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу;
-қыл, -ғыл,-қылт, -ғылт, -ғылтым, -шыл,
-шіл, -шылтым;-ілдір,-ша,-ше, -аң, -ғыш,-қыш,-қай, -гіш;
| Кішірек
Ақ-тау
Қызғылт
|
| Күшейтпелі шырайды -белгілі бір сындық белгінің екіншісінің өте артық не өте кем екенін білдіреді,
|
| қып-қызыл, үп-үлкен.
|
Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|