Салықтың құрылымы мен қағидалары

Дамыған елдердегі бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы жекелеген салықтардың үлесі былайша көрінеді:

- жеке табыстарға салынатын салықтар - 40%;

- корпорациялардың (фирмалардың) пайдасына салынатын салықтар - 10%;

- әлеуметтік жарналар - 30%;

- қосымша құнға салынатын салықтар - 10%;

- кеден бажы - 5%;

- басқа салықтар мен түсімдер - 5%;

Тікелей (төте) салықтарды тұтынушыға (кедейшілік) ауыстыру қиын болады, сондықтан жерге салынатын салықтар мен басқа қозғалмайтын мүліктерге салынатын салықтар оған қарағанда жеңілдеу. Олар жалға беру ақысына, пәтер ақысына, ауыл шаруашылық өнімдерінің бағаларына қосылады.

Жанама салықтар тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс пен ұсыныстың икемділігіне байланысты түпкі тұтынушыға ауыстырылады. Сұраныстың жоғары икемділігі (эластиктігі) кезіндегі жанама салықтар тұтынудың (салықтардың жоғарылығы) қысқаруына әкеледі, ал ұсыныстың жоғары икемділігі (эластиктігі) кезінде – фирмалардың таза пайдаларының қысқаруына, яғни капитал жұмсаудың азаюына немесе капиталдың басқа салаларға құылуына әкеледі.

Салық салу салық төлеушінің шаруашылық қызметіне қызығушылық туғызу қағидаларының негізінде құрылуы қажет.

Салық салу кезінде мына қағидалар (принциптер) ескерілуі тиіс:

1. Слық төлеушінің мүмкіндігі, яғни оның табыс мөлшері. Осыдан салық ставкаларының дифференциялануы болады, яғни салық прогрессивті болуы тиіс. Дегенмен, бұл қағида (принцип) әрқашанда төтеп бере алмайды, көптеген елдердегі салықтар пропорционалды болады;

2. Қазіргі, біздегі сияқты, табыстарға салық салу бір реттік салық салу сипатын білдіреді, айналымдағы салықты ауыстыруға, түпкі өнімге қосымша құн салынатын кездегі ҚҚСС-қа (қосымша құнға салынатын салық) жетіңкіремейтін қисықтың тән болуы.

3. Салықтарды тледің міндеттілігі. Салық жүйесі салықты төлеудің сөзсіздігіне салық төлеушінің күдігін болдыртпауы тиіс. Айыппұлдар жүйесі мен санкциялар, қоғамдық пікірлер, салықтарды уақытында төлеуге қарағанда, салықтарды төлемеудің пайдасы аз болатындай етіп жасауы тиіс.

4. Слықтарды төлеужүйесі мен жолдары салық төлеушілер үшін қарапайым, түсінікті және ыңғайлы, сондай-ақ салық жинаушылар үшін үнемді болуы қажет.

5. Салық жүйесі өзгеріп отырушы қоғамдық-саяси қажеттіліктерге икемді, жеңіл, бейімделген болуы тиіс.

6. Салық жүйесі ІЖӨ-ні қайта бөлуді қамтамасыз етуі және мемлекеттің экономикалық саясатының (МЭС) тиімді құралы және реттеуші қызметі болуы қажет.

Салық алынатын сома салық базасы болып саналады немесе табыстан алынатын салық – салық салу (пайда) табысы болып саналады. Салық табысынан (пайда) алынған табыс пен жеңілдікті салық салу арасындағы айырмаға тең болады.

Салық салу жеңілдігі (салыққа жеңілдіктер) жалпы салық сияқты заң актілерімен белгіленеді. Салық жеңілдіктерінің түрлері: салық объектісінің салынбайтын төменгі мөлшері; салық салудан салық объектісінің белгілі бір элементтерін алып қою (мысалы, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар / ҒЗТКЖ); салықтарды төлеуден жекелеген тұлғалардың (мысалы, соғыс ардагерлері) босатылуы; салық ставкаларының төмендеуі; салық базасынан (салықтан ұстап қалу) ұстап қалу; салық несиесі, яғни салық алуды кейінге қалдыру, белгілі бір мөлшерге салықтың салықтың сомасын төмендету. Мысалы, фирмалардың жылдық пайдасы 100 мың теңге, пайдаға салынатын салық 32% (100000/32 = 31250). Фирма салықтан 10 мың теңгені ұстап қалу мүмкіндігіне ие. Сонда, 100000 – 10000 * 0.32 = 28000 теңге салық болады., ал егер фирма 10 мың теңге салық несиесін алатын болса, онда 100 000 * 0.32 = 22 000 теңге салық шығады.

Сөйтіп, салықты ұстап қалу салық базасын кішірейтеді, ал салық несиесі – салық сомасын (салық міндеттемесі) азайтады. Салық төлеушілер төлеуге міндетті салық базасының бөлігі салық ставкасы (салық салу нормасы) деп аталады. Ең аз, орта және жоғары салық ставкалары бар. Салық сомасының мөлшері(салық борышы деп аталады) ең алдымен компаниялардың пайда көлеміне қатысты болады. Мәселен, АҚШ, Англия, Италиядағы пайдаға салынатын салықтардың мөлшері оның шамасымен анықталады. ГФР, Франция, Жапония, Швецияда пайдаға салынатын салықтың бөлігі, оның мөлшеріне қатыссыз түрде алынады. 80-ші жылдардан бастап дамыған елдердің көпшілігінде салық ставкаларын төмендету жүргізіліп келеді. Мәселен, тұтастай алғанда, экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымдары (ОЭСР) бойынша фирмалар 1986 жылы пайдаларының 45 пайызға дейінгісін салықтар түрінде төлесе, 1996 жылы ол көрсеткіш 30 пайызды ғана құрады. Салық салу ставкаларының төмендеуімен қатар, салық жеңілдіктері де өсе түседі.

Іс жүзінде шетел компанияларының көпшілігі салық салу ставкалары бойынша төленгеннен гөрі, жай салықтарды төлеуге пайдасының аз мөлшерін жұмсайды. Біріншіден, компаниялар салық салынбайтын қорларға (амортизациялар, зейнетақы қорлары және т.б.) аударымдарды көбейту есебінен салық салуға жататын соманың мөлшерін заңды түрде азайта алады. Екіншіден, әртүрлі салық жеңілдіктері пайдаланылады. Үшіншіден, көптеген елде шағын компанияларға неғұрлым тө–мен салық салынады. Төртіншіден, бірсыпыра елдердегі корпорациялардың пайдасына салынатын салфықтарды тек қана жекелеген фирмалар емес, оның бас компаниялары төлеіу мүмкін, бұл жайлар салық базасын төмендетуге мүмкіндік береді. Бесіншіден, оның алдындағы бірнеше жылдардың пайдасы немесе болашақтағы пайдалардың есебінен компаниялардың шығындарын жабу жүйесі барлық жерде қолданылады.

Нәтижесінде, компанияларға салық салудың орташа деңгейі компанияларға салық салудың деңгейінен, базалық, яғни ең жоғары деңгейден анағұрлым төмен болады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: