КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 38 страница

— Ән­кәй, ярар ин­де, ярар ин­де...

Әгәр дә ни­ләр күр­гән­ле­ген, нин­ди хәл­ләр­гә тар­ган­лы­гын сөй­ли кит­сә, ыша­ныр­лар иде­ме икән? Юк­тыр! Хә­ер, Ис­мә­гыйль үзе дә үт­кән­нәр­не ка­бат­лар­га те­лә­мә­де. Иң ях­шы­сы — исән-сау­лар, кү­реш­те­ләр! Чын­нан да Ал­ла­га шө­кер, Ал­ла­һы­га рәх­мәт, таш­ла­мый ул бән­дә­лә­рен, кал­дыр­мый. Гөл­ба­на­ты ни­ка­дәр хак­лы икән, яшь­тән на­ма­зын кал­дыр­ма­ган, има­нын саф тот­кан.

— Сең­ле­кәш кия­ү­дә­дер ин­де?..

Ис­мә­гыйль ни­чән­че тап­кы­рын шу­шы­лай ка­бат­ла­ган­нан соң гы­на әни­се ва­кый­га­лар­дан хә­бәр бир­де. Гөл­са­ра дө­рес яз­ган бу­лып чык­ты. Сең­ле­се чын­нан да кия­ү­дә бу­лып, тор­мыш­ла­ры бик тә авыр ба­ра икән, ире ка­ты эчә, тап­ка­нын ара­кы­га ау­да­рып кал­ды­ра, җит­мә­сә, хай­ван, ку­лын да озай­та, кый­ный, ди. Бо­лар­ны ишет­кәч, Ис­мә­гыйль­нең бә­гы­ре ка­бат уе­лып ал­ды. Әгәр дә шу­шы ми­нут­та алар мон­да бул­са­лар, ул ир ки­сә­ге­нең яка­сын­нан йо­мар­лап, үзен дөм­бәс­ләп таш­лар­га да мөм­кин иде.

Гөл­са­ра ха­кын­да Ис­мә­гыйль ләм-мим сүз куз­гат­ма­ды. Әм­ма аның өчен әни­се сүз баш­ла­ды:

— Рәх­мәт яу­сын ин­де ул ба­ла­га, шу­шы ка­дәр дә ке­ше­лек­ле ки­лен бу­лыр икән! Бик күп төр­ле тәр­би­я­лә­рен күр­дем, авы­ру ва­кыт­ла­рым­да яным­нан кит­мә­де. Из­ге җан да ин­де, из­ге җан! Ярә­шеп, өй­лә­неш­кән дә бул­ган­сыз икән. Рәх­мәт яу­гы­ры! Ми­ңа әне­кәй дип эн­дәш­те, кө­тик, кай­тыр, ди­де...

Ис­мә­гый­ль­нең бу сүз­ләр­дән кү­ңе­ле бо­зы­лып ал­ды. Әни­се һа­ман сөй­лә­де дә сөй­лә­де, Гөл­са­ра­ны мак­тау­дан туй­ма­ды. Аңар­дан күр­гән ях­шы­лык­ла­ры өчен бу аның рәх­мә­те иде. Мо­ны ях­шы аң­ла­ган улы кы­сы­лып кы­на тың­лап утыр­ды, әм­ма сүз­лә­рен ишет­ми баш­ла­ган иде ин­де, уе — ерак­та, Гөл­ба­на­ты ку­е­нын­да наз­лан­ды. Ба­ры тик ав­густ ае бул­ган­лы­гын, тәкъ­дир­нең хө­ке­ме те­ләк­тән өс­тен чык­кан ва­кыт­лар икән­ле­ген оныт­ты һәм ис­кәр­мә­де ул.

Бу­ла шун­дый ва­кыт­лар, та­рих­та да мо­ны еш оч­ра­тыр­га мөм­кин, ул — ке­ше­нең ге­нә тү­гел, ке­ше­лек­нең бо­ры­лыш, кис­кен үз­гә­реш миз­ге­ле, үзәк нок­та­сы. Син бо­лай фи­кер итә­сең, үз тәр­тип­лә­ре бе­лән бар­ган хәл­ләр га­дә­ти рә­веш­тә ки­лә­ләр-ки­лә­ләр дә, кө­тел­мә­гән­дә сы­нып, үз­гә­реш алып ки­тә­ләр. Мо­ны бер­ни­чек тә аң­ла­тып бул­мый баш­лый, чөн­ки ул акыл­га сы­еш­мый. Мәң­ге җи­ме­рел­мәс им­пе­ри­я­ләр тар­ка­лып ка­ла, бар­мак уй­на­тып кы­на бил сын­ды­рыр­лык ба­һа­дир­лар чер­ки че­ме­тү­ен­нән җан тәс­лим кы­ла­лар. Ке­ше­гә ти­мә­гән мес­кен бән­дә­ләр җәм­гы­ять өчен иң зур кур­кы­ныч ке­бек кү­ре­нә баш­лый. Тө­шен­чә­ләр бу­та­ла, акыл­лар са­е­га, мәгъ­нә­ләр төс­сез­лә­неп ка­ла. Та­ри­хи үсеш дә­ве­рен­дә ва­кыт-ва­кыт бу­лып тор­ган мон­дый хәл­ләр ке­ше­ләр­нең тор­мы­шын­да да урын ала­лар. Хик­мәт шун­да ки, нәкъ ме­нә мон­дый чак­та си­нең бе­лән акы­лың да, җа­ның да тү­гел, бәл­ки има­ның ида­рә итә баш­лый. Ул юк икән, һә­ла­кә­тең һәр ады­мың­да са­га­лап то­ра, ка­чып ко­ты­лу мөм­кин бул­мый.

Ис­мә­гыйль­нең ту­ган авы­лын­да­гы тор­мыш­ны су­гыш күр­гән, ярым җи­ме­рек хәл­дә ка­лып та әл­лә кай­чан ба­шын го­рур итеп кү­тә­рер­гә өл­гер­гән Ки­ев бе­лән ча­гыш­ты­рыр­лык тү­гел иде. Әйе шул, ан­да ях­шы­рак та, мул­рак та яши­ләр, ә бо­лар, бо­лар — мох­таҗ­лык­та, су­ган су­ын су­ы­ру­да. Тор­мыш­ның ша­яр­туы, ке­ше бе­лән уй­на­вы­мы бу, әл­лә ин­де га­зиз туф­ра­гын­нан сө­ре­лер­гә ти­еш бу­лып та яшәп кал­ган та­тар­ны буу сә­я­сә­те­ме? Тыл­ны эл­гә­ре су­гыш им­сә, хә­зер шул су­гыш­ның яра­ла­ры тө­зә­леп җит­кән­че җи­лек­кә­чә су­ы­ра­чак. Яшә­еш ка­нун­на­ры ин­де бо­лар, баш­ка бул­мас! Ил бе­лән хө­кем­дар­лар то­ра са­лып ша­яр­мас­лар­дыр ла!

Ана бе­лән ба­ла­ның сөй­лә­шеп-ки­ңә­шеп туй­мас сә­гать­лә­ре иде. Әм­ма сүз­нең ар­ты­гы ко­лак­ка ке­рә ди­ме­ни ул! Ба­ры­сын берь­ю­лы кү­ңел­гә дә җы­еп бе­те­рер­гә мөм­кин тү­гел. Ул ке­ше­лә­рен әй­тер идең ин­де. Ни­ка­дәр ми­һер­бан­сыз­лык! Бер авыл­да күр­ше­ләр, хәт­та якын ка­рен­дәш­ләр бул­ган­на­ры да йөз чө­ер­гән­нәр, тел чай­ка­ган­нар, исән­ләш­мәс дә­рә­җә­гә җит­кән­нәр. Ис­мә­гый­ле югал­ды дип әни­сен һәм сең­ле­кә­шен ка­га­лар­мы ин­де, һай яман­нар, һай шәф­кать­сез­ләр!

— Әле өчен­че көн ге­нә юга­ры оч­ның Ша­ях­мә­те, су ки­те­рә идем, ар­ба ба­шы бе­лән төрт­те­реп кит­те. Юл­да тор­ма, дош­ман кү­тәр­мә­се сан­тый дип кыч­кы­ра үт­те, җит­мә­сә! Мин аңа нәр­сә эш­лә­гән дә ни яман­лы­гым ти­гән ин­де, йә?— Ана­сы үзе­нең бал­ты­рын күр­сәт­те, ка­ра янып су­е­лып чык­кан иде. Мо­ны күр­гәч, Ис­мә­гыйль­нең эче чы­мыр­дап ал­ды.

— И җан­сыз­лар!..

— Әл­лә ниш­лә­де­ләр әле соң­гы ара­да, улым! Бө­тен­ләй дә ке­ше са­нын­нан чы­гар­ды­лар. Яз җит­те, ди­сәң, бак­ча­ны су­ка­ла­тыр­га ке­ше­не тың­ла­тып бул­мый. Ярый әле сең­лең ты­ры­ша. Ул бул­ма­са, бө­тен­ләй дә бет­кән идем. Гөл­са­ра да, шәф­кать­ле ба­ла, Ка­зан­нан кайт ди­сә, без­гә ке­рә. Югал­ган­нар да, исән-имин бул­ган­на­ры, әй­лә­неп кайт­ты­лар, Ис­мә­гыйль дә кү­ре­нер әле бер дип яши. Ул, улым, си­нең те­ге нә­мәр­сәң, ха­ты­ным ди­сең бит, бер дә юнь­ле тү­гел­дер ин­де, ә?

Ис­мә­гыйль ап­ты­рап кит­те. Нин­ди сүз ин­де мо­ны­сы та­гын? Ан­дый да га­дел, ан­дый да сө­еп туй­мас­лык ке­ме бул­ды да, ке­ме бар иде аның? Юк, Гөл­ба­нат­ка сүз ти­де­рер­лек­ме, Хо­да­ем!

— Күр­ше Гап­те­ри­ләр­нең ма­лае сол­дат­тан мар­җа алып кайт­кан иде. Чык­ты өй­лә­рен­дә та­выш, кит­те гау­га! Ут­лар ягы­шып-төр­те­шеп бе­тер­де­ләр. Ап­ты­ра­гач, мар­җа­сын ияр­теп, улы чит­кә чы­гып кит­те.

— Кем, Са­ма­тын әй­тә­сең­ме, ән­кәй?

— Юк ла, Са­ма­ты кы­рык өч­тә һә­лак бул­ды. Мо­ны­сы — ке­че­се, гар­мун­чы­сы, Га­лә­вие!

— Ни­чек? Ул бит әле, мин кит­кән­дә, кап­ка ас­ла­рын­да уй­нап йө­ри иде. Су­гыш­ка эләк­те­ме­ни?

— Эләк­те дип... Алар­ны да ал­ды­лар, су­гыш та бет­те. Ә ма­лай кай­тып төш­те ин­де, мин си­ңа әй­тим, күк­рәк ту­лы ме­дәл, бар да Ста­лин ба­шы гы­на. Су­лын­да — мар­җа­сы!.. Кит­кән­че үк шук иде үзе, өй бо­рын­ча йө­рер иде. Сең­ле­ңә дә бәй­лә­неп ма­таш­ты. Бо­зау­лар ка­ра­ган җи­рен­дә поч­мак­ка да кыс­кан. Оя­ты үзе­мә бул­сын, баш­ла­гач әй­тим ин­де, авыл­да син ге­нә мин ка­ра­ма­ган кал­ды ин­де, да­вай дип итә­ге­нә ябыш­кан, оят­сыз!..

Әни­се сөй­лә­гән хә­бәр­ләр бер ге­нә дә җан­ны сө­ен­де­рер­лек тү­гел­ләр иде. Әгәр дә бү­ген кай­тып, ир­тә­гә чы­гып кит­сә, Ис­мә­гыйль нәр­сә ту­рын­да уй­лар­га ти­еш? Юк, аңа кем­ле­ген күр­сә­тер­гә, һич югы күп­ләр­не ак­рын­лап акыл­га утыр­тыр­га ки­рәк. Бо­лай кал­ды­рыр­га яра­мас!

Әм­ма ни­чек итеп? Яка­ла­шып су­гы­шып йөр­сен­ме ин­де?

Ис­мә­гыйль­нең ба­шы са­лы­нып төш­те, әм­ма ачуы ки­лү­ен яше­рә ал­мый иде ул:

— Ни­чек ин­де, оят­сыз! Сең­ле­кәш шу­ңар­га да би­ре­шеп тор­ган­мы? Чы­ра­е­на бир­ми­чә!

— Би­рер­сең, ул ва­кыт­лар­да Га­лә­ви­нең кем икән­ле­ген бел­сәң!.. Ул чы­рай — төрт­сәң, кан чы­гар­лык, ул буй-сын — өр­лек ка­дәр!

— Соң, би­ре­шеп, та­ла­тып то­ра­лар ди­ме­ни? Бул­ма­ган­ны!

— Аны­сы ин­де би­реш­мә­гән! Этеп җи­бәр­гән дә... Те­ге ба­шы бе­лән чи­ләк­кә ба­рып төш­кән. Яры­лып кан кит­кән. Аны­сы ярар... Әй та­выш чык­ты, та­выш чык­ты. Күз­не ачыр­лык­ны кал­дыр­ма­ды­лар. Ярый әле пер­си­дә­те­ле­без ях­шы ке­ше иде, су­гыш­тан яра­ла­нып кайт­кан Ва­фа ма­лае За­риф, бер­гә үс­те­гез бит, шул гы­на алып кал­ды. Ул ми­нем сең­лем ке­бек ке­ше, аның абый­сы ми­нем җан дус­тым иде ди­де дә авыз­ла­рын то­ма­ла­ды. Юк­са каз­на эше­нә җи­бә­рер­ләр­ме, ба­шын бе­те­рер­ләр­ме дип кур­кып яшә­дек. Рәх­мәт ин­де, Ва­фа ба­ла­ла­ры гел шу­лай ях­шы­лык­лы бул­ды­лар. Ке­ше­се­нә ка­рап шул ул, ке­ше­се­нә ка­рап! Ях­шы­дан яман ту­мый!

— За­риф үзе кай­да соң хә­зер?

— И улым, са­вык­кач, аны ка­бат су­гыш­ка ал­ды­лар. Кайт­мас­ка дип кит­кән икән. И апа-җа­ным, Ис­мә­гый­лең­не күр­сәм, бе­рүк исән-имин кай­та күр дип әй­тер­мен дип вәгъ­дә итеп кит­кән иде, ике ае да тул­ма­ды, һә­ла­кәт хә­бә­рен ал­ды­лар. Ул ха­ты­ны ела­ды да соң, ике ба­ла­сын ко­чак­лап кы­на кал­ды, би­ча­ра­ка­ем! Ярый ла аяк­ла­ры­на бас­ты­лар...

Ба­ла ди­гән­нән, Ис­мә­гыйль­нең күз ал­ды­на ти­мер юл­да оза­тып кал­ган ха­ты­ны Гөл­ба­нат­ның су­рә­те ки­леп бас­ты. Соң­гы ва­кыт­ла­рын­да бик тә ка­лы­ная төш­кән иде шул, бе­рүк исән-сау гы­на бу­ла күр­сен дә ба­ла ту­дыр­сын, йа Раб­бы Хо­да­ем!

Нәр­сә­ләр ге­нә эш­ләп ята тор­ган­нар­дыр ин­де? Ике йок­лап бер төш­лә­ре­нә кер­ми ми­кән­ни? Юк­тыр, алай бул­мас. Бик са­гы­на тор­ган­дыр әле. Кай­тып кил­гә­нен кө­тә­дер!

Бо­лар ха­кын­да уй­ла­вы Ис­мә­гыйль­гә авыр да, рә­хәт тә. Йө­рә­ге­нең әле чоң­гыл­га тө­шүе, икен­че ка­бат­та кү­тә­ре­леп күк­ләр­гә җи­түе аны, бу тор­мыш­тан ае­рып, ила­һи ха­си­ят вә хис­си­ят диң­ге­зе­нә чум­дыр­ды.

— Без­нең туф­рак, атаң йор­ты гы­на шу­шы­лай мес­кен хә­лен­дә ка­лыр ми­кән­ни? Мәң­ге ри­за­лы­гым юк, авыл­дан чык­ма! Ту­ган туф­рак бән­дә­се­нә иге­лек­ле бу­ла ул!..

Әни­се күз яше ара­лаш сүз­лә­рен те­зеп кит­те. Әм­ма Ис­мә­гыйль бу авыл­да яшәп ка­ла­сын күз ал­ды­на ки­те­рә дә ал­мый иде.

XVII

Ис­мә­гыйль­нең кайт­кан­лы­гы ха­кын­да авыл хә­бәр­дар тү­гел иде бул­са ки­рәк. Ән­кә­се Әс­ма­нең дә хә­лен бе­ле­шер­гә күр­ше-кү­лән­нән ке­рү­че­ләр бул­ма­ды. Сең­ле­се дә кү­рен­ми. Бу рә­веш­ле ял­гыз­лык бе­лән яшәү ке­ше­гә рә­хәт­лек би­рә­ме­ни ул? Җа­ның әр­не­ми­чә ни­чек түз­мәк ки­рәк?

Е­рак­та ут уй­нат­кан бо­лыт­лар төн ур­та­сын­да бу­ша­нып ал­ды­лар да, чи­ләк­ләп яң­гыр ко­яр­га то­тын­ды. Урам­да гы­на тү­гел, йорт эчен­дә дә ко­ры җир кал­ма­ды. Су ди­вар­лар буй­лап та ак­ты, тү­шәм ярык­ла­рын­нан да чиш­мә­ләп ак­ты. Гү­я­ки ту­фан куп­кан ке­бек иде. Ул да тү­гел, төнь­як­ның сал­кын җи­ле чы­гып, адәм­нәр­нең ко­тын алыр­лык дә­рә­җә­дә ша­шы­нып чи­нар­га ке­реш­те. Авыл­да­гы­лар ме­нә-ме­нә йорт­ла­ры-ни­лә­ре бе­лән агып ки­тәр­ләр төс­ле иде. Бу шык­сыз­лык җан­нар­ны ачын­дыр­ды. Бән­дә­нең яши­се кил­ми ди­ме­ни?..

Бе­рен­че кич­лә­рен­дә яң­гыр­га ка­дәр үк шак­тый күп сүз ел­га­ла­рын агыз­ган бул­са­лар да, икен­че көн­не Ис­мә­гыйль авы­зы­на йо­зак эл­де. Аның ары­ган­лы­гы да чы­гып җит­мә­гән, кү­ңе­лен­нән кай­нар таш­кын бу­лып ур­гыл­ган са­гы­ну хис­лә­ре дә җа­нын бө­те­реп ал­ган. Ке­ше­не­ке кеш­тәк­тә бул­ган ке­бек, аңа ин­де ха­ты­ны хәс­рә­те ябыш­кан, ту­ган туф­рак­ның исе бо­ры­нын кы­тык­ла­са да, хы­ял­ла­ры ерак­та ак то­ман ера.

И­шек ал­ды­на чык­кан Ис­мә­гыйль урам як­ка ка­рап тын­сыз кал­ды. Иләм­сез коз­гын алар­ның бер­дән­бер кал­ган кир­тә ба­га­на­сы­на утыр­ган, ан­нан нәр­сә­не­дер йол­ка, те­ге­се би­ре­шер­гә те­лә­ми, думб­ра-саз кы­лы ши­кел­ле тар­ты­лып, чи­нап куя. И им­гәк, и Ал­ла­һы­ның шө­кәт­сез ко­шы...

Ки­чә­ге җы­лы һәм рә­хәт ав­густ, җәй­дән ки­нәт көз­гә авы­шып, ап­ты­ра­ган ха­тын ке­бек бү­се­леп кал­ган. Дөнь­я­ның яме кит­кән. Су­ык җил­ләр очы­рып ки­тәр­дәй бу­лып ту­гы­ла­на­лар, хәт­та агач­лар да шә­бә­рен­гән­нәр. Кү­ңел­гә хә­веф ту­ла. Җан кал­ты­рый.

Коз­гын, ти­рә-як­ка кот­кы са­лып, урам буй­лап тү­бән­нән ге­нә оч­ты. Юне бул­са, ял­гы­зы гы­на очып йөр­мәс иде ул. Бү­тән кош­лар бу ва­кыт­та ин­де оя-оя бу­лып очар­га әзер­лә­нә­ләр, урын кү­че­нә­ләр. Ә мо­ңа — ки­рәк­ми. Ка­ра син аны, шө­кәт­сез.

Коз­гын­ның та­вы­шы үле авыл­ны куз­га­та ал­ма­ды. Һич­кем­нең бар­лы­гы-юк­лы­гы си­зел­мә­де. Тик ар­гы баш­тан саз ерып ат­лы ар­ба ки­лә, аңа то­тын­ган хәл­дә бер­ни­чә ке­ше сөй­рә­лә иде. Юл­ла­ры бу як­ка та­ба бул­ган­лык­тан, Ис­мә­гыйль алар­ны кар­шы алыр­га ни­ят ит­те. Кем бе­лә, бәл­ки та­ныш­ла­ры­дыр да. Авыл­даш­лар бе­лән кү­ре­шә­се кил­ми­ме­ни ул? Та­ныр­лар­мы икән?

А­лар ак­рын кый­мыл­да­ды­лар. Кар­шы­ла­ры­на ук ба­рып коз­гын кар­кыл­да­ды, ин­де ише­лер­гә тор­ган ис­ке са­лам тү­бә очы­на уты­рып, шом са­лу­ын дә­вам ит­те. Ки­лү­че­ләр­нең хәр­би ки­ем­дә икән­лек­лә­рен күз­ле­гә ча­ма­лар­лык ара кал­ган иде. Чи­ләк шал­ты­рап ау­ган­га, ни­дән икән дип ар­ты­на бо­ры­лып ка­ра­ган Ис­мә­гыйль, өй­лә­рен­нән сук­ра­на-сук­ра­на чы­гып кил­гән әни­сен кү­рү­гә, аны кыз­га­нып куй­ды, җә­һәт­рәк шун­да та­ба ат­ла­ды:

— Ни­гә ин­де куз­га­ла­сы ит­тең? Әйт­кән ге­нә бул­саң­чы, хә­зер ке­реп җи­тә идем, лә­ба­са...

— Юк әле, юк... Улым кайт­кан көй­гә ята­сым тү­гел, һа­ва да алыш­ты­рыр­мын, тә­не­мә дә көч кер­де... Та­еп кит­мә­сәм, биг­рәк­ләр дә бы­кыр­да­нып бет­кән... Атаң бар ча­гын­да бу бас­кыч тө­бе дә сап-са­ры так­та­дан иде... Кө­не­нә өч ке­нә тап­кыр кы­рып юа идем. Ә бер көн­не, ни кү­рим, атаң ыш­кы­лап куй­ган үзен, ялт ит­те­реп. Аңа ин­де күр­ше-кү­лән­нең шак­ка­туы, сөй­ли­ләр икән ха­ты­ны­на идән дә юдыр­мый ин­де дип. Һай бул­ган да ке­ше иде, мәр­хүм. Җән­нәт­тә дә ми­не кө­тә тор­ган­дыр, баш­ка­лар­га ка­ра­ма­ган­дыр, бер дә кү­зен­дә ак-кы­ек бул­ма­ды...

Шу­лай сөй­лән­гән әни­сен ку­ра ас­ты­на оза­тып куй­ган Ис­мә­гыйль ка­бат урам як­ка­рак кил­де. Те­ге ат­лы­лар үтеп ки­теп ма­та­ша иде. Ярым та­ра­лып төш­кән ар­ба­га кем­не­дер бәй­ләп сал­ган­нар. Как­ча, са­кал ба­сып бе­тер­гән йө­зе­нә кып-кы­зыл яра уел­ган, ер­тык күл­мәк-чал­ба­рын­нан кү­гәр­гән ак тә­не кү­ре­нә. Бу — мес­кен ка­чак­тыр ин­де. Юк, бо­лай бар­са­лар, илт­кән җир­лә­ре­нә җит­ке­рә­чәк тү­гел­ләр, өше­теп үте­рә­чәк­ләр.

О­за­та ки­лү­че ми­ли­ци­о­нер­лар Ис­мә­гыйль­гә ка­дап алыр­дай итеп ка­ра­ды­лар. Ара­ла­рын­да­гы бер­се аңа та­ныш ке­бек то­ел­ды. Киң күк­рәк­ле, ка­лын чы­рай­лы. Әй­тер сү­зе бар ке­ше ке­бек ул да тук­тап кал­ды, әм­ма һич­ни эн­дәш­мә­де, ки­нәт бо­рыл­ды да ип­тәш­лә­ре ар­тын­нан ки­теп бар­ды. Ар­ба чи­рәм җир­гә чык­кач, ат­ка да, ияр­чен­нә­ре­нә дә җи­ңел­гә кил­де, алар­ның адым­на­ры шак­тый тиз­ләш­те, юл­ла­ры тү­бән та­ба да бул­ган­лык­тан, ашы­гу­дан та­еп-та­еп та егыл­га­ла­ды­лар.

Ү­зе­нә те­кә­леп ка­ра­ган ке­ше­нең кем­ле­ген Ис­мә­гыйль ки­нәт ке­нә ис­кә­реп, йө­рә­ге уры­нын­нан куз­га­лып ал­ды. Алар үз го­мер­лә­ре­нә өчен­че ге­нә тап­кыр оч­ра­ша­лар, ан­да да бер-бер­сен дош­ман­дай хис ите­шә­ләр. Ул те­ге адәм бит, су­гыш­ка ке­рер ал­дын­нан авы­рып кал­ган, ан­нан — не­мец по­ли­цае... Исе­ме ни­чек иде соң әле? Әкә­мәт ке­нә әй­те­лә иде ин­де? Ха­рис­мы, шун­да?.. Күз­лә­ре әл­лә нит­кән төс­сез зәң­гәр, ка­рау­га, ба­шын ти­шек итеп күр­сә­тә­ләр, алар аша сыр­ты кү­ре­нә­дер төс­ле иде. Мо­ның ка­ра­шын­да да шун­дый сә­ер­лек бар. Бү­тән ке­ше­дә ан­дый күз­ләр­не Ис­мә­гыйль­нең күр­гә­не бул­ма­ды.

— Бет­те ин­де, бет­те... Атаң бул­са, бо­лай тот­мас иде...

Ә­ни­се­нең ин­де икен­че тап­кыр бу рә­веш­ле сөй­лә­вен­нән ни әй­тер­гә те­лә­гә­нен Ис­мә­гыйль аң­лап ал­ган иде: ул ки­чек­ми эш­кә ябы­шыр­га ти­еш, йорт-җир­не тәр­тип­кә кер­тер­гә, утар то­тар­га. Әй­түе ге­нә ан­сат. Хәт­та утын­га ки­сәр­лек бер ге­нә агач бул­ма­ган хәл­дә ни­чек ку­лы­ңа бал­та алыр­га мөм­кин? Кая ба­рып, кем­нән со­рый­сың аны?

У­рын­га ятып кал­ган әни­се­нең сүз­лә­рен ко­ла­гын­нан чы­гар­мый­ча, Ис­мә­гыйль әрә­мә­лек­кә та­ба ат­ла­ды. Бо­так-са­ры бул­са да җы­еп кай­тып, утын хәс­тәр­ләр­гә ки­рәк. Тик ятып эш чык­мас.

Ә­рә­мә­лек ди­гә­не тә­мам та­лан­ган, ан­да сын­ган бо­так ки­сә­ген дә та­бар­лык тү­гел иде. Йорт-ку­ра ышык­ла­ры­на ке­ше­ләр әнә ти­рес­тән кир­печ­ләр изеп куй­ган­нар, җәй буе кип­тер­гән­нәр, ни­чек тә җа­ен тап­кан­нар, ягу­лык ит­кән­нәр. Әни­се­нең кый­мыл­дар­га хә­ле бул­ма­ган­дыр ин­де. Тик ят­мас иде. Эш­тә го­ме­рен­дә дә ке­ше­дән ка­лыш­ма­ды.

Ә­рә­мә­лек­тә Ис­мә­гыйль шак­тый озак әр­ле-бир­ле йө­рен­де. Ан­нан-мон­нан бо­так­лар чап­ка­ла­ды. Ты­ры­ша тор­гач, шак­тый гы­на җы­я да ал­ды та­гын. Сыр­ты­на тө­яп, авыл­га ат­ла­ды. Юлы саз­лык аша үтә иде. Кил­гән­дә нык бу­лып кү­рен­гән сук­мак ин­де һәр ат­ла­га­ны са­ен тө­шеп-тө­шеп кит­те. Кай­тып кер­гән­дә тә­мам йон­чы­ган, хәл­сез­лән­гән иде. Шу­лай да, йө­ген ку­ра ас­ты­на кер­тү­гә, ку­лы­на кө­рәк алып, ул та­гын әрә­мә­лек­кә юнәл­де. Аның уен­да нәр­сә бар­лы­гы бе­лән һич­кем кы­зык­сын­ма­ды. Ка­лын­рак җир­не сай­лап, кәс ки­сәр­гә то­тын­ды. Саз­лык­ның пыч­рак суы би­ле­нә тиң мен­де, әм­ма ул һа­ман эшен­дә бул­ды. Чы­гар­ган торф кир­печ­лә­ре ты­гыз һәм кыш­ка ях­шы ягу­лык бу­лыр­дай иде.

Көн кич­кә авыш­кан­да кем­дер, ма­лын эз­ләп чык­кан бер-бер аб­зый­дыр ин­де, ку­лын­да­гы та­я­гы­на та­я­нып, Ис­мә­гыйль­не ерак­тан шак­тый озак ка­рап тор­ды. Аңа та­гын бер та­ма­ша­чы ку­шыл­ды. Бе­раз­дан өч-дүрт­кә җы­ел­ды­лар һәм саз­лык­ка та­ба тө­шә баш­ла­ды­лар.

Бер-бер­сен төс­мер­ләп бул­са да та­ныр­лык иде.

— Исән­ме­сез, Мо­тал­лап аб­зый...

— Сә­лам, энем Ис­мә­гыйль... Исән-аман кайт­тың дип бе­лә идек.

Бер­кем дә күр­мә­гән, хә­тер­ләп кал­ма­ган төс­ле иде. Һи, авыл күз­сез бу­ла ди­ме­ни?

Чо­кыр­дан кү­тә­ре­леп, алар­га кул бир­гәч, за­ма­нын­да те­гер­мән та­шын бу­ра­сы­на кү­тә­реп кер­теп куюы бе­лән шак­кат­тыр­ган Гыйль­ми аб­зый кар­шы­сын­да Ис­мә­гыйль тук­та­лып кал­ды:

— Исән­лек-аман­лык­мы?

Аб­зый­лар, дө­рес­рә­ге — ба­бай­лар, әү­вә­ле ак­тан-ка­ра­дан сүз баш­лар­га ашык­ма­ды­лар. Бе­раз­дан, үз хәл­лә­рен сөй­ли­се урын­га, Мо­тал­лап:

— Кем ка­бер­ме ка­зый ди­гән идек, саз­лык ба­шын­да... Ни акыл­сыз­лык... Син икән әле, энем...

— Бү­ген бе­рәү­не бу як­ка алып кит­кән­нәр иде,— Нас­рет­дин аб­зый­ның бо­лай әй­теп таш­ла­вын авыл ага­ла­ры ко­лак­ла­ры­на да эл­мә­гән­дәй кы­лан­ды­лар. Алар­ның ишет­мә­ве­нә эче пош­кан бу­лыр­га ки­рәк, Нас­рет­дин ка­ты­рак ку­бып сөй­лә­нә баш­ла­ган иде дә, Мо­тал­лап­ның та­як очы аның те­зе­нә ти­еп уз­гач, сү­зе өзел­де. Авыл буй­лап уз­ган те­ге ми­ли­ци­о­нер­лар­дан һәм­мә­се дә хә­бәр­дар иде­ләр ах­ры­сы. Мо­ны аң­лап ал­ган Ис­мә­гыйль дә авы­зы­на су кап­ты.

— Нәр­сә бу­лыр бу дип кил­гән идек, кәс чы­га­ра­сың икән. Ишет­кән бар, күр­гән юк иде, энем, бе­леп эш­ли­сең­ме?

Кал­ты­ран­ган та­выш­лы Гыйль­ми аб­зый, шак­тый бе­тер­ешү­е­нә ка­ра­мас­тан, яшәү­дән өме­тен өз­мә­гән икән, кы­зык­сы­ну­ын дә­вам ит­тер­де:

— Ягып ка­ра­ган нәр­сә тү­гел ин­де дә, на­чар бул­мый, ди­ләр. Кип­тер­ә­ләр дә­ме әле аны?

— Кип­те­рер­гә иде шул. Чы­га­ру­ын чы­га­рам да, көн­нәр бо­лай яң­гыр­га кит­сә, бел­мим, ва­ты­лып бе­тәр­ләр ке­бек,— Ис­мә­гыйль­нең бу сүз­лә­ре­нә әле­ге дә шул Гыйль­ми аб­зый үзе үк тө­зәт­мә керт­те:

— Аяк­ла­рым бик сыз­лый, әл­лә оты­ры ка­ты­рак бу­лыр, әл­лә ачы­лып ки­тәр? Үзе­нең ку­лын­да!..

Бо­лар җа­ен тап­кан­нар икән: “Ал­ла­һы” дия­се урын­га, “Ү­зе” ге­нә сөй­ләп җи­бә­рә­ләр. Иман­лы бән­дә как­ша­мый шул ул, кү­ңе­лен сау то­та.

— Ачыл­сын гы­на ин­де, ачыл­сын гы­на...— Мо­тал­лап аб­зый­ның сүз­лә­ре­нә амин то­тар­лык иде.

— Бән­дә­ләр­дә из­ге­лек бет­те, иге­ле­ге ки­ме­де. Бо­лай ук ин­тек­тер­мәс иде. Иген­нәр­не җы­еп кы­на ала­сы да шул, ирек бир­мәс.

Гыйль­ми аб­зый­ның сүз­лә­ре­нә ку­шы­лып, әйе-әйе дия-дия алар әле би­хи­сап чик­сез күк­кә ка­рап тор­ды­лар, әл­лә әй­лә­нә-ти­рә­ләр­гә күз сал­га­ла­ды­лар. Мо­тал­лап­ның җай­лы­дан-җай­сыз олы бо­ры­ны шу­шы миз­гел­дә аның кы­я­фә­тен кар­чы­га­га тар­тым ит­те. Ул гү­я­ки элек­ке­ге гай­рә­те бе­лән бе­ләк­кә юан ка­лын йод­ры­гын бер сел­тәп, ку­лын бо­лыт­лар­га та­ба су­зар да, ан­нан ко­яш­ны ара­лап тар­тып чы­га­рыр төс­ле иде. Буй­га ким­се­тел­гән, тән­гә го­мер­гә зә­гыйфь бул­ган Нас­рет­дин ба­бай исә тү­гә­рәк йө­зе­нә ки­ле­шеп тор­ган кә­җә са­ка­лын бер-бер арт­лы сы­пы­ры­ну­дан уз­ма­ды. Гыйль­ми аб­зый­ны сал­кын җил чай­кал­дыр­ды. Ка­ра тут би­тен ияр­лә­гән дәү төс­сез ми­ңен­нән чык­кан озын төк­лә­ре мә­че мы­е­гы­дай үрә тор­ды­лар. Җа­ны кым­ша­нып куй­га­нын сиз­дер­мәс­кә ты­рыш­са да, кы­я­фә­те­нә игъ­ти­бар итеп кал­ган ке­ше­дән яше­рер­лек тү­гел икән. Го­мер ди­гә­нең ба­ры­бер үз те­гер­мә­нен­дә адәм ба­ла­сын тар­та, сө­як­лә­рен юкар­та. Өй поч­ма­гы­на ыш­кы­нып сыр­тын ка­шы­ган­да да нир­гә­лә­рен кү­тә­рер­лек ча­ма­сы бул­ган ке­ше дә би­ре­шер икән? Ку­лы­на ку­вал­да-чү­кеч ал­ган­да да, кө­рәк тот­кан­да да Ис­мә­гыйль ме­нә шу­шы Гыйль­ми аб­зый­ны күз ал­ды­на ки­те­реп эш­кә ябы­ша тор­ган иде, шу­нда гай­рә­те ар­тып кит­кән ке­бек то­е­ла, та­мыр­ла­рын­да ку­әт ша­шы­на. Хә­зер исә, аны ме­нә шун­дый хә­лен­дә күр­гән­нән соң, кү­тәр­гән ко­ра­лың ку­лың­нан тө­шеп ки­тәр. Иг­на­то­вич­ка шу­лай бер­ва­кыт шу­шы авыл­да­шы ха­кын­да сөй­лә­гәч, хо­хол бе­ра­ра сөй­ләш­ми­чә­рәк тә йөр­гән иде. Ул як­ның хал­кы шун­дый ин­де: үз­лә­рен һәр­кем­нән өс­тен ку­яр­га яра­та­лар, гай­рәт­тә һәм акыл­да биг­рәк тә. Шун­лык­тан кы­я­фәт­ле­рәк ке­ше­гә олы игъ­ти­бар бе­лән ка­рый­лар, та­за бе­ләк­ле, җил­кә­ле һәм буй­лы­лар­га ха­тын­на­ры­на ка­дәр чат ябы­ша. Юлың­ны кис­сә ки­сә, әм­ма үз ди­гә­нен эш­ли, кич ку­нак­ка ча­кы­ра, ку­е­ны­ңа ке­рү җа­ен эз­ли баш­лый. Бе­лә то­рып үзе­ннән баш тар­та­сың икән, ба­шың бет­те, го­мер­лек дош­ма­ны­ңа әве­ре­лә. Әм­ма дә сиз­мә­меш­кә-бел­мә­меш­кә са­бы­шып йөр­сәң, аң­ла­ма­ган кы­я­фәт чы­га­рып хәй­лә ит­сәң, и га­җиз­лә­нә дә ин­де мар­җа­ның йө­рә­ге. Тә­мам исе­рек­ләр кы­я­фә­те­нә ке­рә, хәт­та ирен дә үзе­нә сер­дәш­лек­кә ала. Те­ге­се дә, ни юләр, аз­гы­ны бе­лән бер­гә үзе­ңә га­шыйк бу­ла, җит­меш әмә­лен та­бып ку­нак итә, сый­лый, ха­ты­ны­ңа күз сал­ган­дай кы­ла­на, ко­тырт­кан­дай ма­таш­ты­ра, кай­да кем­не коч­кан-үп­кән­нә­рен сөй­ли. Ә син һа­ман би­реш­ми­сең. Бо­ла­ры яны­на ту­ган­на­ры ки­леп ку­шы­ла, якын­на­ры һәм бе­леш­лә­ре кат­на­шып ки­тә. Сүз чы­га. Чи­ге­нер урын кал­мый. Ха­ты­ның шик­лә­нә баш­лый. Тор­мыш бо­зы­ла гы­на ди­гән­дә, ниш­ли­сең, ки­ле­шер­гә ту­ры ки­лә. Бер ат­ла­п кы­на эз тө­шер­гән җир­дә сук­мак сал­га­ның­ны сиз­ми дә ка­ла­сың.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: