КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 39 страница

Әм­ма дә та­тар­дан шик­лә­нә­ләр. Сә­бә­бе бар­дыр да ин­де аның...

Хо­хол­да та­тар­га ка­ра­та бү­тән мө­нә­сә­бәт. Ха­тын­на­ры исә ял­кын­лы ут­та көй­гән ке­бек чын йө­рәк­тән яра­та шу­шы та­тар ире­нең гәү­дә­ле­сен, чи­бә­рен, егет­лек­не ки­ңәш­че­се ит­кә­нен. Әм­ма кур­ка, бер усал күз ка­ра­шың­нан да күк­рәк­ле мар­җа­лар чү­гә­ләп куй­ган­дай бу­ла да, «бо­же ты мо­ен» укый баш­лый. Тик ни шул... әйе, та­тар да мар­җа­ны яра­та­рак тө­шә. Әл­лә нәр­сә­се ге­нә бар ин­де шу­лар­ның, ирен­нә­ре буй­га­рак еры­ла ди­им­ме, әл­лә ин­де күз­лә­ре­ме?

Кы­зык­ма­ган тү­гел, кы­зык­кан­дыр ин­де Ис­мә­гыйль дә. Бер дә сер тү­гел... Ха­тын-кыз­ның кү­ңел кы­лы ни­чек тиб­рән­гән­не бе­лү­че ир­ләр бар ул, яр­ты сүз­лә­рен­нән аң­лап ала­лар да, ки­рә­ген­чә, ос­та­лык­ла­ры җит­кән­чә үр­ти баш­лый­лар үз­лә­рен, тә­мам акыл­ла­рын югалт­тыр­ган­чы, хис­лә­рен­дә са­таш­тыр­ган­чы.

— Бу каз­лар ир­тә­рәк куз­гал­ган әле...

Мо­тал­лап аб­зый­ның ка­ра­шы тө­бәл­гән як­та чын­нан да каз төр­ке­ме очып бар­га­ны кү­ре­нә иде.

— Элек­ләр­не та­выш би­реп уза­лар иде. Күп­тән кү­рен­гән­нә­ре бул­ма­ды, бо­лай бул­са, тор­мыш үз җа­е­на кай­тыр.

А­ның бу сүз­лә­рен­дә иң аң­сыз зат­ның да кү­ңе­лен куз­га­тыр­лык мәгъ­нә бар иде.

— Кая, кү­рен­ми­ләр бит?

Нас­рет­дин ба­бай ни­чек­ләр ге­нә ялын­ма­сын, су­кыр­га күр­сә­теп бул­мый, төрт­кән­не ге­нә бе­лә ди­гән­дәй, шун­лык­тан сүз­лә­ре­нә игъ­ти­бар итү­че та­был­ма­ды. Хә­ер, каш өс­те­нә ку­ел­ган кү­зе ки­рәк­ле та­раф­ны дө­рес ча­ма­ла­ган иде.

Ис­мә­гыйль авыл агай­ла­ры­ның үзе ха­кын­да бе­ле­шеп сүз баш­лау­ла­рын көт­сә дә, алар аны-мо­ны куз­гат­ма­ды­лар. Бе­раз­дан бо­лар, көн­нең көз­гә авы­шу­дан ар­ты­гын сөй­лә­шү­дән уз­мый­ча, кай­ту ягы­на бо­рыл­ды­лар. Эше­ңә ко­ма­чау­ла­мыйк, имеш. Мө­га­ен да тор­мыш­ла­ры җи­тү­дер, ке­ше­не­кен­дә ни эш­лә­ре бул­сын?

Кич­кә та­ба көн уты­рып җит­кән­дәй то­ел­ды. Су­ык җил үзе­не­кен ит­те. Офык­тан бо­лыт­ның итә­ген ер­тып җи­бәр­де. Гү­я­ки ир­тә­гә аны бу эшен­нән ае­рыр­лар дип ку­рык­кан ке­бек Ис­мә­гыйль тук­та­мый кәс чы­гар­ды. Күз ал­дын­нан ха­ты­ны Гөл­ба­нат­ның буй­га уз­ган сы­ны кит­мә­де. Кем ту­ар икән, кыз­мы, ма­лай­мы? Кыз­дыр, ма­лай алып кай­тыр­га да җи­те­шер­ләр әле. Чи­бәр, дөнь­я­ның бе­рен­че­се бу­лыр ул. Исе­мен дә ма­тур­дан-ма­ту­рын, күр­кәм­нән-күр­кә­мен ку­яр­лар. Ке­ше­гә бит исем­нең, биг­рәк тә кыз ба­ла­га — асыл күл­мәк ши­кел­ле­се, туз­мый тор­га­ны, үс­кән са­ен чи­бәр­лә­гә­не ки­рәк. Ул урыс­та гы­на буй­га кит­кән са­ен исем үз­гә­рә, ал­ма­шы­на, кар­тай­га­нын­да да үзе ке­бек кый­шая ба­ра.

— Абый-й-й... Абый-й-й...

А­выл ягын­нан йө­ге­реп төш­кән ке­ше­нең үз сең­ле­се икән­ле­ген Ис­мә­гыйль ча­ма­лап ал­ды. Ишет­кән икән шул, ки­чен алар­га үзе ба­рып ки­лер­гә ди­гә­н иде, со­ңа­рыл­ган. Әйт­сәң дә аң­ла­мас ин­де.

Чо­кы­рын­нан чы­гып, Ис­мә­гыйль ко­лач­ла­рын җәй­де. Су­лы­шы кап­кан сең­ле­се йө­гер­гән җи­рен­нән аның ко­чак­ла­ры­на сы­ен­ды, күз­лә­рен­дә яшь иде:

— Абый... Абый... Абы­ем, кайт­тың­мы? — Сең­ле­се­нең бә­гы­ре тел­гә­лә­нә, тә­не кал­ты­рый, җа­ны ша­шы­на иде. Ә күз­лә­рен­дә — кай­нар яшь­ләр, ә ирен­нә­рен­дә — бә­хет­ле ел­маю. Бул­са да бу­лыр икән адәм ба­ла­сын­да шу­шы ка­дәр ка­мил­лек: ела­га­ны-көл­гә­не бер­гә.

— Исән­ме, сең­лем...

Шу­шы ка­дәр чи­бәр­ле­ге бе­лән ни­чек те­ге исе­ре­ге “коз­гын” тыр­на­гы­на тар­ган да үзен го­мер­лек­кә ха­рап ит­кән икән?

Бән­дә­нең күр­ме­ше йө­зе-сы­ны­ның нин­ди­ле­ген­нән ге­нә тор­мый шул, тор­мыш үзе те­лә­гә­нен­чә ке­ше­ләр бе­лән уй­ный. Һәр­кем­нең, хәт­та иң яман адәм­нең дә бә­хет­кә ха­кы бар, ә яти­мә­ләр­нең биг­рәк тә. Аһ син, тор­мыш, ни­гә шу­шы ка­дәр ми­һер­бан­сыз­лык итә­сең? Бән­дә­ләр­не ха­рап кы­лыр­га ни ха­кың бар си­нең? Ал­ла­һы тә­га­лә­нең күр­кәм иҗа­ты бул­ган дөнь­я­лык бе­лән уй­ный­сың тү­гел­ме?

— Абый, ме­нә ишет­тем дә йө­ге­реп кил­дем. Өй­гә кер­гән идем, ән­кәй әй­тә, ашар­га да кайт­ма­ды, нәр­сә эш­ли тор­ган­дыр, ди. Мо­тал­лап аб­зый күр­сәт­те, кәс чы­га­ру­га ке­реш­кән, абы­ең­ны та­ны­мас­сың да әле, ди­де. Та­ны­мыйм ди­ме­ни? Абы­ем!..

Ис­мә­гыйль­нең кү­ңе­ле­нә рә­хәт ты­ныч­лык иң­де, кү­ңе­ле кү­тә­ре­леп, сең­ле­се­нә ел­ма­еп ка­рап то­ра бир­де.

— Абый? Ни­гә бер дә эн­дәш­ми­сең? Сөй­лә­ми­сең?

— Алай дип ин­де, ни бит...

Баш­ла­саң, сөй­ләр-со­раш­ты­рыр нәр­сә­лә­ре күп иде. Ме­нә исән-сау кү­реш­те­ләр, шу­шы сө­е­неч­не кү­ңе­ле­нә сең­де­реп бе­тер­сен әле. Ан­нан соң сүз­гә дә кү­чәр­ләр. Мәң­ге ае­ры­лы­ша­сы­ла­ры юк. Таш­ла­мас ул аны. Таш­ла­мас. Бер­дән­бер ту­га­нын да таш­ла­са, нәр­сә бу­ла ул та­гын?

XVIII

Йө­рә­гең тел­гә­лә­нү­дән дә авыр­рак га­зап юк. Ни­чек авырт­ты­рып, изеп һәм сык­ра­тып елый. Дөнь­я­лык­тан ае­ры­ла­сың, аның хәс­рәт­лә­рен­нән чит­лә­шә­сең, дус­ла­рың, хәт­та ту­ган­на­рың да хә­лең­не аң­ла­мый, тө­шен­ми. Үзең бе­лән күз­гә-күз ка­ла­сың да әл­лә кай­да ти­рән­гә-төп­кә чум­ган­дай бу­ла­сың. Бер­се яны­на икен­че­се ки­леп ку­шы­ла, йө­рәк мае сы­за-сы­за эри, учак ке­бек дөр­ләп яна. Әм­ма бер­ни кы­лыр ча­раң да юк, яз­мы­шы­ңа буй­сы­на­сың.

Ис­мә­гыйль һа­ман да Гөл­ба­на­тын са­гы­нып яшә­де. Аның бе­лән хә­бәр­лә­шә ал­ма­ган­лы­гы сә­бәп­ле аңа ике­лә­тә чи­тен. Җит­мә­сә йө­рә­ге­нә урын та­бу мөм­кин тү­гел. Нин­ди яз­мыш бул­ды соң бу? Ни өчен һа­ман аны кар­гыш җи­ле бө­те­реп ала да егып са­ла? Бер ка­гыл­ган икән, ни­гә исән кал­ды­ра, җа­нын ал­мый? Нәр­сә ха­кы­на кү­рә­дер ул шу­шы ка­дәр җә­бер-зо­лым­ны?

Ү­зен ни өчен кул­га алу­ла­рын Ис­мә­гыйль бел­ми дә кал­ды. Аны ба­ла ур­лар­га ма­та­шу­да да, та­гын әл­лә нәр­сә­ләр­дә дә га­еп­лә­де­ләр. Ни­чек алай ки­леп чык­кан­дыр, ан­сын да ул ачык кы­на хә­тер­лә­ми. Кай­дан­дыр ба­ла та­вы­шын ишет­кәч, шун­да ке­реп, ку­лы­на кү­тәр­гән иде бул­са ки­рәк. Әл­лә бо­лай, са­та­шып кы­на­мы, бел­мәс­сең...

Соң­гы ва­кыт­та көн­нәр яңа­дан җәй­гә әй­лә­неп кайт­кан ке­бек то­е­ла баш­ла­ды. Агач яз­ды­рып алыр­га, йорт кы­е­гын бул­са да тор­гы­зыр­лык ма­те­ри­ал бул­ды­рыр­га дип Ис­мә­гыйль ра­йон үзә­ге­нә юл ал­ган иде. Ан­да эше уңыш­лы ба­рып чык­ты. Тө­зе­леш ки­рәк-яра­гы ху­җа­лы­гын­да та­ны­шы Га­рә­фи яр­дәм ит­те. Бел­мә­гән ке­ше­се юк икән. Кем бе­лән ни­чек сөй­лә­шер­гә икән­ле­ген әй­теп ке­нә кал­ма­ды, төш­ке­лек­тә аш­ха­нә­гә бер мө­дир­не үзе бе­лән алып кил­де. Шак­тый утыр­ган­нар. Бер ге­нә ше­шә бу­ша­тыл­ма­ган­дыр. Әм­ма Ис­мә­гыйль би­реш­мә­де. Соң­гы ара­лар­да тәү­ге тап­кыр­дыр кү­ңе­ле­нә сә­ер рә­хәт­лек һәм мин кем­лек той­гы­сы иң­де. Учы­на кы­сып, таш­тан су чы­га­рыр­лык гай­рә­те күк­рә­ген­нән та­шып чы­гып, йод­ры­гы агач өс­тәл­не бер ку­ю­да сы­тар­лык хәл­гә кил­де. Икен­че көн­не ул, ат­лар җик­те­реп, агач алыр­га ки­лер­гә ти­еш иде, бер тү­бә­лек так­та­га да ак­ча тү­ләп куй­ды. Кул­лар су­гы­шып ае­ры­лыш­ты­лар.

Ра­йон үзә­ген Ис­мә­гыйль җыр­лап ди­яр­лек уз­ды. Аңа бө­тен дөнья ма­тур һәм мәр­хә­мәт­ле бу­лып то­ел­ды. Җит­мә­сә, ки­бет­кә ке­реп, ки­рәк­мә­сә дә та­гын өс­тә­де. Имеш, авы­лы­на кай­тып җит­кән­че җил­ләп бе­тәр әле. Әм­ма алай бу­лып чык­ма­ган икән шул. Ябып куй­ган­нар.

Эч­мә­гән ке­ше ше­шә­гә бо­ры­нын тык­са, му­е­нын­нан чу­ма шул. Адәм көл­ке­се, шу­шы ка­дәр дә мәс­хә­рә­гә ка­лыр­га ярый­мы иде. Кы­рык­ма­са кы­рык эшең чә­че­леп ята. Мон­да син бәй­рәм итә­сең, ан­да ярың гамь чи­гә...

Хө­кем ка­ра­рын җи­ңел ге­нә чы­га­рып та куй­ды­лар. Ис­мә­гыйль баш тар­та да ал­ма­ды. Үз оя­ты­на, ул һич­нәр­сә­не хә­тер­лә­ми, гүя аның өс­те­нә юри га­еп та­га­лар төс­ле то­ел­ды. Җа­ны шу­лай си­зен­де. Ми­ли­ция сер­жан­ты Ха­рис Ба­тыр­шин бир­гән бер­кет­мә­дән кү­рен­гән­чә, ул әле дан­лык­лы со­вет хал­кы­на пыч­рак ат­кан, бө­ек Ста­ли­ны­быз­ны да хур­ла­ган икән. Ша­һит­ла­ры да та­был­ган. Го­мер буе мун­ча кер­сә дә йө­зен­нән сы­гы­лып чык­кан лай­ла­лы пыч­рак ма­ен юып тө­ше­рә ал­мас ки­бет­че ир бо­лар ха­кын­да үз ко­ла­гы бе­лән ишет­кән ке­ше сый­фа­тын­да сөй­лә­гәч, Ис­мә­гыйль бө­тен­ләй ап­ты­раш­та кал­ды. Әй­тә­ләр иде аны, аек ке­ше­нең уен­да, исе­рек ке­ше­нең те­лен­дә, дип, дө­рес ми­кән­ни? Ста­ли­нын да, со­ве­тын да, хал­кын да уй­лап бир­гә­не юк иде. Ме­нә си­ңа мә...

Суд тик­ше­ре­нү­че­лә­ре әл­лә нәр­сә­ләр­не ка­ез­лап чы­гар­ган­нар. Су­гыш­ка ка­дәр үк бер тап­кыр хө­кем тыр­на­гы­на төш­кә­нен дә исәп­кә ал­ган­нар. Бар­сын бер­гә җый­нап, аны ун ел­га ире­ген­нән мәх­рүм итеп тә куй­ды­лар. Этап бе­лән көн­чы­гыш­ка та­ба озат­ты­лар. Бу хәл­дән Ис­мә­гыйль аң­сыз-тел­сез кал­ды, нәр­сә уй­лар­га да бел­мә­де. Ба­ры тик һа­ман да бер ге­нә сүз­не ка­бат­ла­ды:

— Эһ Гөл­ба­нат, Гөл­ба­нат...

Бу аның бә­хет­ле ми­нут­ла­рын гәү­дә­лән­де­реп күз ал­ды­на бас­ты­руы иде. Дөнь­я­лык­ның бө­тен яме, тор­мы­шы­ның мәгъ­нә­се икән шул аңа Гөл­ба­на­ты. Аның янә­шә­сен­дә бул­га­нын­да сал­кын җил­ләр урап уз­ды­лар, усал­лар аңа кул тү­гел, күз дә кү­тә­реп ка­ра­ма­ды­лар. Ае­рыл­ды гы­на, та­гын бә­ла­гә тар­ды, бә­хе­те ар­ка бе­лән бо­рыл­ды.

Шун­да Ис­мә­гыйль Гөл­са­ра­ны да исе­нә ал­ды һәм аны үзен бә­хет­сез итү­че бер зат сый­фа­тын­да күз ал­ды­на ки­тер­де. Ни­гә шу­лай икән? Бе­рәү­ләр­нең мә­хәб­бә­те адәм ба­ла­сын бә­хет­ле итә, икен­че­ләр­не­ке исә, ки­ре­сен­чә, бул­ган бә­хе­тең­нең дә ко­тын очы­ра.

А­сыл­да Ис­мә­гыйль­нең бер ге­нә дә га­е­бе юк иде.

Ү­зе бе­лән күз­гә-күз авыл­ла­рын­да оч­раш­кан ми­ли­ци­о­нер Ха­рис­ның исә ул көн­не ко­ты очып, аны хәл кы­лыр­га план­лаш­ты­ра баш­ла­ды. Әм­ма җа­ен та­ба ал­мый­ча ап­ты­рап йөр­де. Ра­йон­га ки­лер, үзен та­ну­ын, ни­ләр кыл­га­нын хә­бәр итәр дә ба­шын ашар­лар дип көт­те. Кот­кы куа ки­лә шул ул. Ха­рис әл­лә нәр­сә­ләр уй­лап бе­тер­де, ахыр­да Ис­мә­гыйль­дән зур­рак дош­ма­ны юк­лы­гын үзе өчен ачык­ла­ды. Ты­ныч­лы­гын югалт­ты, төн­ге йо­кы­ла­ры кач­ты. Мо­ңа ка­дәр кан­сыз рә­веш­тә ни­чә ке­ше­нең ба­шы­на җи­теп тә исе кит­кә­не юк иде. Ис­мә­гыйль исә аның ха­кын­да уй­лап та ка­ра­ма­га­нын ба­шы­на ки­тер­мә­де. Һәм­мә ке­ше­дән га­еп та­бар­га, төз­не кы­ек дип кү­рер­гә га­дәт­лән­гән бу­луы сә­бәп­ле һич тә ях­шы­га, ке­ше­чә уй­лар­га те­лә­мә­де. Кем­ле­гең­не бер югалт­саң, җи­ңел ге­нә та­ба ал­мый­сың шул.

Аш­ха­нә­дә Ис­мә­гыйль­не ше­шә ар­тын­да күр­гәч, Ха­рис­ның ку­а­ны­чы эче­нә сый­ма­ды. Ка­пкы­ны­на ки­леп ке­рә­чә­ген тиз ча­ма­лап өл­гер­де. Әү­вә­ле, юаш мә­че­дәй сы­е­нып, тык­рык ба­шын­да көт­те. Ис­мә­гыйль­не ни­чек хәл итәр­гә бер-бер юл­ны ачык кы­на ал­дын­да тот­ма­са да, тә­вәк­кәл­лек кы­лыр­га бул­ды. Аш­ха­нә­гә кар­шы ур­наш­кан йорт­ка ке­реп, урам бал­чы­гын иярт­кән күн итек­лә­рен дә са­лып тор­мас­тан, түр­дә­ге өс­тәл яны­на ба­рып утыр­ды. Кур­ка кал­ган ху­җа ха­тын­га сүз эн­дәш­мәс­кә ку­шып ым как­ты, күз­лә­рен урам­нан ал­ма­ды. Өй­дә би­шек элен­гән икән. Ан­да йок­лау­чы ба­ла, бе­раз­дан уя­нып, шың­шый баш­ла­ды. Әм­ма ху­җа­би­кә аның яны­на ба­рыр­га кый­мый­ча­рак тор­ды. Тә­мам елый баш­ла­гач кы­на тә­вәк­кәл­лә­де. Бо­лар­ны си­зе­неп тор­са да, Ха­рис күр­мә­гән­дәй кы­лан­ды. Ба­ла­га яше­реп ке­нә ими кап­ты­ру­ы­на, мул күк­рәк­лә­рен кү­рү­гә дәр­те куз­га­лып кит­те. Ком­сыз ка­ра­шын то­яр­га өл­гер­гән ху­җа­би­кә оя­тын­нан ку­ы­рыл­ды һәм аңа кур­кы­нып ка­рап ал­ды. Ул гү­я­ки:

— Абый, ми­не ха­рап итә күр­мә, — дип үте­нә иде.

Ха­рис­ның мо­ңа кә­е­фе бул­ды, соң­гы көн­нәр­дә бе­рен­че тап­кыр­дыр авы­зы ерыл­ды һәм ул, уры­нын­нан куз­га­лып, ху­җа­би­кә­гә ак­рын гы­на якы­ная баш­ла­ды. Тә­нен­дә ка­ны кай­нар­ла­нып кай­на­ды. Акы­лы то­ма­лан­ды, күз­лә­ре алар­ды.

— Абый-абый...

У­тыр­ган җи­рен­нән арт­ка чи­ген­гән ха­тын ачыр­га­ла­нып ялы­на, ар­ка­сы­на те­рәл­гән тү­шәк-яс­тык­лар­га се­ңә ба­ра иде.

Һо, Ха­рис­ның мон­дый хәл­ләр­не күр­гә­не бул­ма­ды­мы? Не­мец­та хез­мәт ит­кән те­ге ва­кыт­лар­да аз­лар­ның­мы рә­хә­тен ал­ды ул? Бу ха­тын­нар, уры­сы ни, та­та­ры ни — бар­сы да бер төр­ле икән, хәт­та кур­ку­ла­ры­на ка­дәр.

— Абый, ти­мә ин­де ми­ңа, ни га­е­бем бар?..

Ху­җа­би­кә­нең га­е­бе чи­бәр­ле­ген­дә иде. Ха­рис аңа шу­лай дип әй­тер­гә те­лә­де, бу уе аны та­гын да ком­сыз­лан­дыр­ды. Итә­ген кү­тә­реп таш­лар­га ку­лы су­зыл­ды, әм­ма:

— Кыч­кы­рам, ха­лык­ны ча­кы­рам,— ди­гән сүз­ләр аны бе­раз гы­на тыя төш­те. — Кыч­кы­рам...

Ха­рис­ның тә­не кал­ты­ран­ды, шун­да хис­лә­ре ка­бат та­шып чык­ты. Ху­җа­би­кә­нең тат­лы бот­ла­рын­нан алар­ган күз­лә­рен тә­гә­рә­теп уз­дыр­ды. Алар бар­сы да баш­та гы­на шу­лай, ан­нан, рә­хәт тап­кач, юха елан­га әве­ре­леп, ко­ча­гың­нан чык­мый­лар.

Әм­ма ха­тын чын­нан да кыч­кы­рып җи­бәр­де. Аның та­вы­шын­нан тә­рә­зә өл­ге­лә­ре кы­ры­лып тө­шәр­дәй бу­лып де­рел­дәп ал­ды­лар. Ул да тү­гел, ишек ал­ды­на өч ир бә­реп кер­де­ләр һәм уң­га-сул­га ка­ра­на баш­ла­ды­лар. Ка­ра­ват янын­да­гы тә­рә­зә­дән алар­ны кү­реп ал­ган Ха­рис шун­да ук Ис­мә­гыйль­не та­ны­ды. Арт­ка чи­ген­де. Алар өй­гә үк ке­рер­гә, бол­дыр­дан кү­тә­ре­лер­гә ни­ят­лә­де­ләр. Ха­рис ха­рап бу­ла­сы иде.

— Кер­сә­ләр, әйт үз­лә­ре­нә, кит­сен­нәр, бер­ни дә юк, ди­яр­сең. Авы­зың­ны ача­сы бул­ма. Атам үте­рәм, ми­ңа суд та юк, пы­ча­гым да.

Шу­шы кур­кы­ту­ын­нан соң Ха­рис, чо­лан як­ка чы­гып, поч­мак­ка сең­де. Ки­леп кер­гән Ис­мә­гыйль аны-мо­ны бе­леш­тер­ми өй­гә уз­мак­чы иде, ху­җа­би­кә кар­шы чык­кач, тук­тап кал­ды.

— По­жар­мы, дип кер­дек. Кем­дер кыч­кыр­ган сы­ман бул­ган иде...— Җа­вап алыр­га өл­гер­мәс­тән, ку­лын ху­җа­би­кә кү­тәр­гән ба­ла­га суз­ды.— Ни­гә ела­та­сың аны шу­шы ка­дәр, үк­сеп-кур­кы­нып бет­кән бит?

Ба­ла да Ис­мә­гыйль­гә та­ба кул­ла­рын суз­гач, ха­тын шу­шы чит-ят ке­ше ал­дын­да ниш­лә­гә­нен дә бел­ми­чә, дәһ­шәт­тән сы­е­ныр тау ку­е­ны тап­кан пәй­гам­бәр ана­сы Ха­җәр төс­ле аңа тар­тыл­ды. Са­бые ты­ныч­ла­нып кал­ды. Ис­мә­гыйль­нең ку­лы­на күч­те, ху­җа­би­кә дә аңа сы­ен­ды. Алар шу­лай йорт­тан ки­леп чык­ты­лар. Бу хәл­гә ип­тәш­лә­ре шак­лар кат­ты. Кө­ле­шер­гә то­тын­ды­лар:

— Әл­лә ха­ты­ның ар­тың­нан ки­леп җит­кән­ме?

Аһ шу­лай гы­на бул­са­чы иде. Юк шул, юк...

А­лар­ның кап­ка­дан чы­гу­ла­рын хә­тер­ләп тор­ган Ха­рис тиз ара мыш­тым гы­на, як-ягы­на ка­ран­га­лап, бак­ча ягы­на шыл­ды. Тык­рык­тан ме­неп, урам як­ны тик­ше­ре­нер­гә то­тын­ды. Те­ге­ләр ин­де та­ра­лыш­кан, Ис­мә­гыйль урам­ның икен­че ба­шы­на җи­теп ки­лә иде. Ха­рис аның ар­тын­нан ат­ла­ды.

Көн­нең кич­кә авы­шып бар­ган ва­кы­ты иде. Ав­густ ае­ның ко­ры җи­ле ик­мәк җил­гә­рер­гә әзер­лә­неп йөр­гән­дәй ча­ма­сыз тул­гы­ган, җен туй­ла­ры ясап, буш урам­нар­да чүп се­бер­гән ча­гы. Һәр та­раф­тан мул­лык һәм тук­лык исе аң­кый. Тү­бән­дә бар­ча бай­лы­гы бе­лән ял­ты­ра­ган Идел өс­тен­дә­ге көй­мә­ләр, бар­жа­лар, үза­ра сә­лам­нәр би­ре­шеп, ха­лык ты­рыш­лы­гы бе­лән бөр­тек­ләп җы­ел­ган иген­не дә, баш­ка­сын да ка­я­дыр ерак­ка, ил ам­бар­ла­ры­на ил­тә ба­ра­лар. Кыл­ның кы­рык­ка яры­лыр ва­кыт­ла­ры. Ә ме­нә хәт­та мес­кен ке­ше­ләр­дә дә шу­шын­дый чак­лар­да нин­ди­дер мәр­тә­бә­лек, ка­нә­гать­лек, өс­тен­лек бар­лык­ка ки­лә. Үза­ра ягым­лы­рак бу­лып ки­тә­ләр. Әл­лә кем­нәр, ди­яр­сең.

Ки­бет­кә кер­гән Ис­мә­гыйль­нең ан­да шак­тый озак то­руы ачу­ын ки­те­рә баш­ла­гач, Ха­рис ск­лад­лар ягын­нан арт­кы ише­ге­нә кил­де, са­ту­чы­ны дә­шеп, аңа мә­ке­рен аң­ла­тып тор­мас­тан, кү­зә­те­лү­че­нең өс­те­нә кү­ңел ке­рен сык­ты:

— Бу ке­ше ба­ла ур­лау­да га­еп­лә­нә, аяк­тан егар­га ки­рәк үзен, ни­чек эләк­кә­нен сиз­ми дә, бел­ми дә кал­сын,— дип әмер ит­те.

Бар­сы да аның­ча бул­ды. Ха­рис­ка кур­кыр урын кал­ма­ды ке­бек иде...

Ис­мә­гыйль бе­лән бул­ган хәл ха­кын­да бө­тен ра­йон үзә­ге­нең шау-гөр кил­гә­нен уе­на да кер­теп ка­ра­ма­ды. Ха­лык те­ле гай­бәт­сез тор­мый ин­де ул дип уй­лар­га кү­нек­кән­ле­ген­нән, ко­лак очы­на сүз җе­бе элен­гән­дә дә ап­ты­рап бир­мә­де. Ял­гыш­ты. Те­ге ба­ла­лы ха­тын бар­сын да бо­зып куй­ды. Этап бе­лән оза­тыл­ган Ис­мә­гыйль­не га­еп­лә­гән судья үз ял­гы­шын та­ныр­га те­лә­мә­я­чәк, ан­сы хак, ба­шы ике тү­гел, әм­ма ха­лык бе­лән ар­ты­гын ша­я­рып бул­ма­я­чак, акы­лы бар­да бо­лар ха­кын­да да оныт­мас.

Һәр ке­ше­нең эчен­дә ко­е­ры­гын бол­гап бер җен уты­ра ди­ләр­ме? Ме­нә шул ха­рап ит­те дә Ха­рис­ның үзен. Ин­де ва­кый­га­лар­дан ты­ныч­ла­нып, тор­мы­шы ка­бат үз җа­е­на ке­реп кит­кәч, ка­бат ба­ты­ра­еп, нәф­се­се төш­кән те­ге ха­тын­га кар­мак са­лыр­га уй­ла­ды. Аш­ха­нә­гә җае кил­гән са­ен ба­рып ке­рә тор­ган бу­лып кит­те. Бе­рәр­се, ки­ре­сен­чә, оя­тын­нан ниш­ләр­гә дә бел­мәс­тән, ул як­ка әй­лә­неп тә ка­ра­мас иде. Әм­ма Ха­рис дөнь­я­ның кен­де­ге шул. Ни әйт­сә, бар­сы да аның­ча ба­рыр­га ти­еш. Баш би­рер­гә ярат­ма­ган­лы­гын­нан, аның гай­рә­те шай­тан бе­лән кой­рык шарт­ла­тып чә­кә­шер­гә җи­тәр­лек. Сы­на­шып ка­ра, ни­чек сын­ган­лы­гың­ны бел­ми дә ка­лыр­сың. Ни­чә тап­кыр су­га бат­кан­да да ко­ры чы­га ал­ган ке­ше­нең бә­хе­те му­е­нын­нан ук бу­ла ул. Аның дөнь­я­сы да ах­мак шул, ба­тыр­дан җан кал­ты­рап кур­кы­нып то­ра.

Ха­рис­ның то­ма­на ут­лы кү­зе те­ге ха­тын бе­лән оч­ра­шу­га, мес­ке­нем ко­е­лып төш­те. Са­бый ба­ла төс­ле шу­шы ми­нут­та әни­се­нең итә­ге ас­ты­на ке­реп ка­чар иде, мө­га­ен. Әнә ни­чек кап­ка­дан эч­кә таш­лан­ды. Ка­чып ко­тыл­мак­чы­мы? Бул­мый ул, бул­мый. Кар­чы­га­дан че­беш­нең ка­чып ко­ты­ла ал­га­ны бар­мы?

Ә кап­ка­сын бик­лә­мә­де. Ха­рис мо­ны си­зеп тә ал­ды, ха­тын­ның ар­тын­нан ке­реп тә кит­те. Аны-мо­ны ча­ма­лап тор­мас­тан, өй­гә уз­ды, шун­да ук һө­җүм­гә дә күч­те. Ни хик­мәт, ху­җа­би­кә ка­рыш­ма­ды, аның са­ен Ха­рис тә­вәк­кәл­рәк бул­ды. Әгәр дә ар­тын­нан ки­леп, кул­ла­рын ка­е­рып, йөз­тү­бән сал­ма­са­лар, тә­ка­тен ка­нә­гать кы­ла­чак иде. Ни­чек, кем­нең ба­тыр­чы­лы­гы җит­те?

— Җи­бә­ре­гез әле, җи­бәр, ди­ләр­ме... Мин си­не...

Җан ачу­ы­на үке­реп, ар­тын­нан тот­кан ке­ше­нең бер­сен Ха­рис ти­беп очыр­ды, икен­че­сен җил­кә аша түр як­ка то­мыр­ды. Гөр­сел­дәп ба­рып төш­кә­не, өс­тәл-урын­дык­лар­ны эше­реп, чак кы­на тә­рә­зә­дән чы­гып оч­ма­ды, бо­рыс-кә­чәк­кә ба­шы бе­лән бә­ре­леп, сы­ны кат­ты. Ха­рис ишек­кә ыр­гыл­ды. Әм­ма кул­ла­рын­да те­гер­мән та­шын уй­на­тыр­дай үгез ка­дәр­ле ир­гә ки­леп бә­рел­де. Бу ке­ше ху­җа­ның үзе икән. Ах­мак, шу­ны да ал­дан ча­ма­ла­ма­ган. Мон­да бү­тән ке­ше­ләр то­ра иде­ләр тү­гел­ме соң?

Шун­да ул ке­ше Ха­рис­ның маң­га­е­на бер ге­нә та­мыз­ды, кыз­га­нып, ва­ты­лып кит­мә­сен дип, ак­рын гы­на, үз-үзен бе­леш­те­реп ке­нә. Бу адәм бар кө­чен эш­кә җик­сә, ни­чек бу­ла тор­ган­дыр, Хо­дай бел­сен. Әм­ма Ха­рис ки­сел­гән имән төс­ле ки­леп ке­нә төш­те.

А­ны күп­тән кү­зә­теп йөр­гән­нәр икән. Ху­җа­би­кә­нең ту­га­ны ра­йон­да зур урын­да эш­лә­гән, сең­ле­се­нең зар­ла­рын­нан соң ми­ли­ция ида­рә­се­нә ба­рып, баш­лык бе­лән ал­дан ки­ле­ше­неп куй­ган­нар. Юк­са, мон­дый хәл бу­ла кал­ган­да, ча­кыр­тып алып, яки җы­е­лыш җы­еп шел­тә бел­де­рә иде­ләр дә бе­тә иде. Ни җе­не ко­тыр­ган ди­ген? Ха­рис­ны ха­рап итәр өчен шу­лай эш­лә­гән­нәр, кап­кын­га үзе­нең ки­леп кер­гә­нен көт­кән­нәр.

Ис­мә­гыйль­нең ха­та бе­лән хө­кем ител­гән­ле­ген ра­йон хө­кем­да­ры та­ны­мас­ка итен­де. Ял­гы­шу­ның бә­я­се кыйм­мәт­кә тө­шә­чәк һәм бу ял­гыш­ла­ры сә­бәп­ле күп­ләр бә­ла­гә та­ра­чак. Бер мес­кен өчен мон­да­гы олы­лар ха­рап бу­лыр­га ти­еш тү­гел. Һәр­хәл­дә алар үз­лә­ре шу­лай уй­ла­ды­лар. Ис­мә­гыйль­не кай­гыр­тыр ке­ше та­был­ма­ды. Шу­лай да ха­та­ны тор­мыш тө­зә­тә­чәк дип ыша­ну­чы­лар да юк тү­гел, сер ти­шел­сә, та­гын да на­чар­рак бу­ла­чак. Ха­рис­ның фа­шист­лар хез­мә­тен­дә тор­ган­лы­гы да ачык­лан­гач, ра­йон олы­ла­ры тә­мам кур­кы­нып кал­ды­лар.

XIX

Гөл­ба­нат­ның кы­зы­на за­ма­на­сы­на ту­ры кил­сен, уры­сы да, ук­ра­и­ны да, баш­ка­сы да бу­таш­тыр­мый әй­тә ал­сын дип Аль­би­на исе­мен бир­де­ләр. Дин­ле һәм мил­ли га­и­лә­ләр­нең дә ру­хы тар­ка­ла баш­ла­ган ва­кыт­лар иде. Ке­ше ку­ян ку­ган­га ка­рап алар да ияр­ми бул­ды­ра ал­ма­ды­лар.

Аль­би­на ике як­ның да ма­тур­лы­гын һәм акы­лын үзе­нә җый­ган иде ке­бек. Гөл­ба­нат­ның исен­нән ире Ис­мә­гыйль бер ге­нә миз­гел­гә дә чык­ма­ды. Ба­ла ту­гач, мә­хәб­бә­те та­гын да ныг­рак дөр­ли баш­ла­ды. Ул кай­ва­кыт, акы­лын югал­тыр хәл­гә җи­теп:

— Ис­мә­гыйль, бә­гы­рем, кай­лар­да ада­шып кал­дың?— дип ачыр­га­ла­нып кыч­кы­рыр­дай бу­ла, җа­ны ни­дер си­зе­нә, үзе ге­нә бер нәр­сә дә эш­ли ал­мый иде.

Ә­ти-әни­се бе­лән дә шу­шы көз­дә ни­дер бул­ды. Бер-бер арт­лы авы­рый баш­ла­ды­лар. Ма­тур гы­на агып ба­рыр­га ти­еш­ле тор­мыш ине­ше әл­лә нит­кән шар­ла­вык­ка ки­леп кер­де дә, таш­тан-таш­ка, яр­дан-яр­га бәр­гә­лә­нә баш­ла­ды. Бә­хе­тең­не бер тап­кыр сы­ер сөз­сә, тиз ге­нә яра­ла­ры тө­зә­лер ди­мә, җөе җы­ел­са да сыз­лан­ды­ру­дан тук­та­мый. Әгәр дә җан рә­хә­те, сө­ек­ле­се­нең бү­лә­ге чи­бәр са­бые булм­а­са, Гөл­ба­нат бу авыр­лык­лар­ны ни­чек ке­нә үт­кә­реп җи­бә­рер иде, Хо­дай бел­сен.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: