Тақырып Қаруды, атыс-жарыс, құралдары мен олардың іздерін криминалистикалық зерттеу

1. Қаруды, атыс-жарыс, құралдары мен олардың іздерін криминалистикалық зерттеу (баллистика) түсінігі мен мақсаты

2. Сот баллистика объектілерінің сипаттамасы

3. Сот баллистикасының объектілерін табу және карау

1. Қазіргі кезенде атыс қаруы, суық қару, сонымен бірге жарылғыш заттар сиякты қару-жарақтың көптеген түрлерін пайдалану арқылы жасалған кылмыстардың саны ұлғайып, күн сайын өсіп отыр. Осындай қылмыстарды ашу және тергеу барысында туындайтын сұрақтарға жауап беруге криминалистиканың тарауы «баллистика» көмектеседі. Баллистика — бұл снарядтың козғалысы туралы әскери-техникалық ғылым. Ол ішкі және сыртқы баллистикаға бөлінеді. Ішкі баллистика — ствол каналының ішіндегі снарядтың козғалысын зерттейді, ал сыртқы баллистика — ствол каналынан ұшып шаққаннан кейінгі снарядтың козғалысын зерттейді. Сондықтан да «криминалистік баллистика» деген терминнің шартты - баяндалатын мәліметтердің бағытын анықтауға мүмкіндік береді.

Криминалистикалық баллистиканың теориясын құруға жалпы баллистиканын ережелері мен тағы басқа да әскери ғылымдардың мәліметтері негіз болып отыр.

Криминалистикалықбаллистикамен зерттелетін объектілер:

1.Қолдан атылатын атыс қарулары және оның бөліктері.

2. Қолдан атылатын атыс қаруының оқ-жарақтары, әрі патронның компоненттері, оның ішінде атылып шыққан оқтар, атылған гильзалар, бытыра, картечь және т.б..

3. Басқа да оқ-жарактар — жарылғыш заттар (мысалы, гранаталар, миналар, жарылғыш кондырғылар), олардың бөліктері және қолданғаннан қалған іздері.

4. Қолдан атылған атыс қаруын қолдану нәтижесінде калған (пайда болған) жарақат іздері.

Баллистикалық зерттеу кезінде идентификациялық және диагностикалық мәселелер шешіледі. Идентификациялықта: атылған оқтары, гильзалары бойынша кай қарудан атылғанын анықтау; қай топқа жататынын анықтау, оның ішінде оқ-дәрілердің, олардың компоненттерінің, бөліктерінің шыққан жері; беліктері бойынша бүтіндігін (тұтастығын) анықтау арқылы идентификациялау (окты және гильзаны, кағазды және т.с.с.) жатады.

Диагностикалыққа мыналар жатады:

1. Объектінің берілген сипаттамасына сай келетіндігін анықтауға байланысты сұрактар: осы объект атыс қаруы болып табылады ма; атыс қаруы түзік пе және атуға жарамды ма; осы қару шүріппесін баспаса да өздігінен атылуы мүмкін бе; осы объект жарылыс кондырғысы болып табыла ма және т.б..

2. Оқиғаның тетігін аныктау бойынша сұрақтар: ату бағыты мен қашықтығын анықтау; атқан адамнынтұрған орнын анықтау, жарылыс болған жерді анықтау және т.с.с.

2. Қолдан атылатын атыс қаруының криминалистік тәжірибе үшін жеткілікті және тиімді жіктелуі бар. Осыған сәйкес атыс қаруларын былайша жіктеуге болады:

- әскери қарулар;

-аңшы мылтықтар;

-оқу-спорттық;

- криминалды.

Әскери қару — заводтық, жалғыз ұңғы (стволды), көп зарядты, ойықты оқпанмен, әдетте жылжымалы затвормен (қақпақ) оқтарды атуға арналған қару. Ұңғылы ұзындығына байланысты әскери қаруларды кысқа окпанды, орташа оқпанды және ұзын ұңғылы деп бөлуге болады. Қысқа окпанды қарудың окпанының ұзындығы — 20 сантиметрге дейін болады. Оларға жартылай автоматтандырылған тапаншалар мен револьверлер жатады.

Орташа оқпанды қаруларға окпан ұзындығы — 20-дан — 40 сантиметрге дейінгіні жатқызамыз, мысалы, пистолет—пулеметтер, автоматтар және карабиндер.

Ұзын ұңғыларға - оқпан ұзындығы - 40 сантиметрден асатындар: винтовкалар, карабиннің кейбір түрлері және қолды пулеметтерді жатқызамыз.

Әскери қарулардың негізгі сипатына ұңғы арнасының (каналының) ішіндегі ойықтарының барын жатқызуға болады. Қарулардағы окпанның ішіндегі ойықтар баллистика үшін алдыңғы деңгейлі маңызы бар.

Әскери көп зарядты қару: автоматтандырылмаған, жартылай автоматтандырылған (өздігінен оқталатын) және автоматтандырылған (өздігінен оқталып ататындар) болып бөлінеді.

Автоматтандырылмаған қаруда оқты кайтадан оқтау үшін қақпалы атқышты колмен козғалтады. Автоматтық емес қаруларға, мысалы, револьверді жаткызуға болады. Жартылай автоматтандырылған және автоматтандырылған қаруларда қайта окталу жұмысы оқ-дәрі (порох) газдарының әсерінен жүзеге асырылады. Жартылай автоматтандырылғанда ату үшін тек қана шүріппеге жіберіп барып басу керек, ал автоматтандырылған қаруларда шүріппені бір рет кана басып тұрып, қарудағы барлық патрондарды атуға болады (пистолет-пулеметтер, автоматтар).

Аңшы қаруларын — заводтарда жасап шығарады және олар ұзын ұңғылы, бытыралы (картечті), оқты және комбинацияланған болады. Әдетте оқтың аңшы қаруларда жалғыз ғана ұңғылы каналының ішінде ойыктар болады.

Бытыралық аңшы қаруы жалғыз тегіс ұңғынын немесе көлденеңінен, не тігінен орналасқан екі немесе бірнеше ұңғылы болып жасалады (біратар, қосауыз мылтықтар). Бұлар бытыра немесе картечпен атуға икемделген.

Комбинацияланған аңшы қаруы әрі бытырамен, әрі оқтармен атуға арналған, сондықтан ол бір ұнғылы ойықталған болады.

Оқу-спорттық қаруларға: оқу қарулары, спорттық және пневматикалық қарулар жатады.

Криминалды қаруға: әдетте, кысқа үңғылы өзгертілген қарулар жатады. Оларды төмендегіше жіктеуге болады:

1) қолдан жасалғандар, яғни толыктай немесе заводтан дайындалған кейбір бөліктерді қолданып жасалғандар. Бұларға ұнғысынан оқталатын тапаншалар, колдан жасалған біратарлар кейде автоматтандырылған қаруларды жаткызамыз. Қолдан жасалған қарулардың ствол ұнғыларының іші, әдетте, тегіс ұңғылы болады. Кейде криминалды қарулар тұрмыстық заттар-а ұқсатылып автокалам, зонт және баска заттар сиякты жасалады;

2) шолақ мылтыктар (обрездер) — әскери, аңшы немесе оқу қарулардың үңғыларын кысқарту арқылы жасалады;

3) снарядтарды ату үшін кайта жасау арқылы дайындалған арнайы қондырғылар (дабыл беретін тапаншалар мен револьверлер, газдық, кұрылыс-монтаждық тапаншалар);

4) басқа патрондармен атуға қайта жасалған заводтық қарулар.

Зерттеу объектілері болып патрондардағы, гильзалардағы, оқтардағы және басқа да компоненттердегі бейнелеуші іздер, сонымен қатар оқ-дәрілердің кұрамына кіретін заттар табылады.

Атыс қарудың түріне қарай патрондарды әскери, спорт, аңшы патроны деп беледі. Әскери патрондарға винтовкалық тапаншалық, револьверлік және екі аралықтағылар жатады (тапаншалық пен винтовкалық араларында орташа орын алатындар).

Қазіргі әскери қаруға арналған бірыңғай патрон: гильзадан, капсюльден, оқ-дәріден және снарядтан, яғни октан тұрады. Гильзалар металдан дайындалады және цилиндрлік, конустық және шөлмек тәріздес қалыпты болады. Кіші калибрлі оқтардың шөлмек гильзасына баскаларға қарағанда көп көлемді оқ-дәрімен октауға мүмкіншілігі бар. Гильза ұңғыдан, корпустан

және қалпақшадан тұрады. Гильзаның ұңғысына оқ бекітіледі, сондықтан оның ішкі диаметрі оқтың сырткы диаметрімен және қару калибрімен шамалас сәйкес болады (оқтын диаметрі ствол калибрінен 0,02 мм. үлкен). Октың гильзаға бекітілуі әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: қысу аркылы немесе тығыздап тығындау арқылы т.с.с.

Гильзаның корпусына ок-дәрі ұстағыш орналастырылады. Казіргі әскери қаруда түтінсіз оқ-дәрі (әдетте пироксилиндік) колданылады.

Калпақшаның күрылымына сәйкес гильзалар жиекті және жиексіз гильзаларға бөлінеді. Жиекті гильзалардың қалпакшаларының диаметрі гильзаның корпусының диаметрінен үлкенірек (корпусынан шығыңқы) болады, ал жиексіздерде қалпақша тұсында сакиналық ойық болады. Жиек пен сақиналық ойық гильзаларды патронниктен шығару максатында соған ілініп ұстап қалу үшін кызмет атқарады.

Гильза калпакшасының үстінде калибр, завод не фирма, шығарылған жылы және шартты символдар (маркілік) белгілері басылады.

Әскери қаруға арналған патрондардың оқтары қапталған және жартылай қапталғандарға бөлінеді. Тәжірибеде қапталмаған да оқтар кездеседі, олар ескі құрылымдағы винтовкалар мен револьверлерге арналған қорғасын оқтар. Әдеттегі оқ «болат» металды өзекшеден (сердцевина) оның айналасын коршап тұрған қорғасын жамылғыдан және оны жауып түрған болат металды бүркеніштен тұрады. Бүркеніш болаты ұңғы каналын құртпау үшін жұмсақ металдардан, әдетте томпақ немесе латуньмен бекітіледі. Жартылай капталған оқтарда оқтың бас жағы капталмайды.

Ату және жарылу іздерін криминалистикалық зерттеу және олардың мағынасы

Ату іздерінің сыртқы белгілері қолданылған қарудың және оқ-дәрінің түріне, атылған тосқауыл материалына және ату қашықтығына байланысты болады. Ату қашықтығын анықтай отырып, оны былайша бөледі:

1. Тақап ату (толықтай тақау, жартылай такау).

2. Жақын қашықтықтан ату.

3. Алыс қашықтықтан ату.

Атудың негізгі іздері снарядтың тосқауылға тікелей әсерінен пайда болады. Нәтижесінде тесіктер (өтпелі тесік немесе бітеу тесіктер), жапырулар (катты, көбіне металдық заттарда) және рикошет ізі болып табылатын жаңқаланулар мен жарықшалар (ағашта, басқа да соған ұқсас тосқауылдарда) пайда болады.

Қосымша іздер жақын атумен бірге жүретін факторлар әсерінен пайда болады. Олардың қатарына: ату кезінде ұңғы арнасында пайда болатын газдардың динамикалық және термикалык іздері; күйенің және жанып үлгермеген ұнтақтардың бөліндісі; ұңғы арнасын майлау заттарының бөлінділері. Атыс қаруы жарақаттары белгілерінің криминалистикалық зерттеуі негізінде атыс қаруын қолдану фактісі, қарудың және оқ-дәрінің түрі, кіру және шығу тесіктері, ату бағыты мен қашыктығы анықталады.

Снарядтың үшу бағыты мен кіру тесігін анықтау үшін келесі белгілер қолданылады. Тосқауылға тиген оқ заттың белгілі бір бөлігін шығарып оны оқтың ұшу бағытымен итереді. Сондықтан кіру тесігінің бірден-бір белгісі болып зат бетінің кішкене бөлігінің жоқ болуы табылады. Оқ жұмсақ пластикалық материалдарға тигенде келтірілген ақау нашар көрініп немесе мүлдем көрінбейді (резеңкеде, ағаштың жаңа жаңқасында, кейбір маталардың беттерінде).

Әйнектегі, пластмассадағы және соған ұқсас материалдардағы атыс қаруының жарақаты үңгір тәріздес (конус тәріздес) октың шыққан жағына карай кеңейеді.

Кіру тесігінің белгісінің бірі — бұл тесік жандарының оқ бағытына карай шығып калуы. Текстилдік маталарда — снарядтың қозғалу бағытына карай жіптердің шығуы, шыныларда — үнгір тәріздес тесік, қаңылтырларда оқтың ұшу бағытына карай жиектерінің қайырылуы, ағаштарда — снарядтың шыққан жағында жаңқаланудың болуы.

Егер тақап аткан болса, онда кіру тесігінің жандарында қарудың ұңғысынын ізі қалады, оны «штанцмарка» деп атайды.

Жалпы атыс іздеріне ок, гильза, және олардың үстінде қалған қару бөлшектерінің іздері (порох ұнтактары, тығын калдықтары, бытыра, окпанның ұңғысының ішіндегі атыстан кейін калған өнімдер, тосқауылдарға тиген октың, бытыраның, ок-дәрінін т.б.)

Жарылғыш заттарды криминалиапикалық зерттеу деп жарылыс және жарылу себебінен қалған іздердің пайда болу заңсиымдылықтарын, осы кылмыспен байланысты қолданатын криминалистік құралдар мен әдістерді айтамыз.

Жарылғыш заттар дегеніміз — арнайы оқ-дәрілер, яғни миналар, фугас, снарядтар, бомбалар және т.с.с. Жарылғыш заттар тірі күш пен техниканы зақымдауға арналған. Бұлардың құрамына:

- жарылатын заттар заряды;

- іске косатын құрал;

- жарғыш;

- қорап (корпус) кіреді.

Кейбір миналардың түрлері корапсыз да болуы мүмкін. Жарылғыш заттарды кейінгі кезде колдан да жасайды, олар арнайы жасалып, күнделікті колданылатын заттарға ұқсатылып жасалады, мысалы, портфель, әлемдеме, қол электрфонары, термос т.с.с.

Мұндай заттарды тасымалдауға ыңғайлы және ұмытылып кеткен зат сияқты тастап кетуге де болады.

Жарылғыш заттар құрылымы бойынша контактылы немесе контактысыз болуы мүмкін.

Жарғыштар — соғылып жарылатын немесе басылып жарылатын және дистанциялық (механикалық немесе электр күш қуаты арқылы). Жарылғыштар: контактысыз (вибрациялық, акустикалық, радиолокациялық) немесе орындаушы (шартты дабылға әсер етіп жарылатын) болып бөлінеді.

Жарғыштың әсерінен негізгі (басты) жарылғыш зат жарылып жалпы жарылыс процесі өтеді, яғни үлкен көлемді күш куат энергияның қысқа мерзім уақыт ішінде босатылуы етеді. Мұндай жарылыстардың арқасында объектілерге механикалық әсер етіп, үлкен зақым келтіріледі.

Көрсетілген арнайы жарылғыш заттарда химиялық қосындылар қолданылады, яғни аз уақыт мерзімде химиялық реакцияның арқасында жарылып, үлкен келемді энергия күш қуатты туындап және сан түрлі газ бен жылу энергиясы белініп, оған қосыла детонацияның арқасында ұрғыш толқын күш қуаты да пайда болатын өте қауіпті қару болып табылады. Ондай жарылғыш заттарға мыналарды жаткызса болады:

- тринитротолуол; -тетрил;

- гексоген, оксоген;

- нитроглицерин.

Жарылғыш заттарды қолданудан кейін пайда болған іздерді зерттеудің үлкен мағынасы бар және оларды караудың, іздеудің, бекітудің арнайы әдістерін білген жөн.

Бұл мәселе кейінгі кездегі кылмыстарды жасауда жарылғыш заттар мен жарылғыш қондырғыларды жиі колдануына байланысты кайтадан туындады. Жарылғыш объектілер мен жарылыс іздерін зерттеудің әдістемелік негіздері құрылып, кажетті білім жүйесі калыптасуда.

Бұл үшін азаматтық жарылғыш техниканың, әскери ғылымның, химияның, физиканың және баска ғылымдардын ілімдері қолданылып отыр.

Суық қару және оны пайдалану іздерінің криминалистикалық зерттеуі.

Суық қару деп тікелей механикалық дене жарақаттарын түсіру үшін арнайы жасалған, шабуылдау немесе белсенді корғану максатына арналған және тікелей өндірістік немесе тұрмыстық шаруашылық кажеттілігі жоқ заттарды атайды. Суық қару жасалынатын кұрылымы, өлшемдері және олар жасалған материалдары, шабуылдау немесе белсенді қорғанудың мақсатына жетуді қамтамасыз ету керек.

Суық қару дәлелдемелік зат ретінде мынадай жағдайларда есептеледі, егер ол кісі өлтірудің немесе дене жаракаттарын түсірудің қаруы болса, сонымен катар қорқыту күралы болып табылса. Суық қаруды колдану фактісі болмағанда да суық қаруды жасауға, алып жүруге, сатуға байланысты ол (суық қару) — криминалистикалық зерттеудің объектісі бола алады, өйткені осы әрекеттердің барлығы кылмыстық жазаланатын әрекет құрамын құрайды (Қазақстан Республикасынын ҚК-нің 251 және 252-баптарына сәйкес).

Барлық айтылған және соған ұқсас жағдайлардың бәрінде суық, қару болып табылатындығын және қарудың қандай түріне жататындығын анықтау туралы сұрақтарды шешуге тура келеді.

Суық қарудын жіктелуі өте күрделі бола тұра, олардың мақсаттарына байланысты іс-әрекеттерімен, кұрылыстарына байланысты, жасалу әдісіне байланысты және т.с.с. тұрады.

Іс-әрекеттеріне байланысты суық, қару:

- түйрейтін;

- кесетін;

- шабатын;

- кесіп-түйрейтін;

- шауып-түйрейтін;

- ұрып-жаратын;

- комбинациялық болып бөлінеді.

Бұлар өз алдына жүзді (клинковый) және жузсіз болып бөлінеді.

Арналуы бойынша суық, қарудың барлығы келесіше жіктеледі:

- әскери суық қару;

- аңшылық суық қару;

- азаматтық суық қару.

Әскери суық қару штатты бола тұра жакын ұрыстарда адамның денесіне жаракат салуға арналған оларға штыктар, қылыштар және т.с.с. жатады.

Аңшылық суық қаруларға ан аулау кезінде пайдаланатын аңдарды пышақтауға, союға, етін жіліктеуге, басқа да косымша шаруашылыктық тұрмыстық жұмыстарды орындауға арналған саймандар жатады.

Азаматтық суық қару — азаматтық тұлғалармен бейбітшілік уақытында өздерін корғау максатында немесе тұрмыстық мақсаттарда қолдану үшін (ұлттық пышақтар, кинжалдар және т.с.с.) жасалған қару деп білуіміз керек.

Жасалу әдісі бойынша суық қарулар келесілерге бөлінеді:

1) заводтық (стандарттық, фабрикалық, фирмалық);

2) ұсталық, қару жасау шеберлерімен кәсіби дәстүрлерді ескеріп жасалатындар;

3) қолдан жасалғандар — қару шеберлері болып табылмайтын жеке адамдармен жасалғандар.

Жүзі бар қарулар олардың кұрылыстық ерекшеліктері мен конфигурациясына, өлшемдеріне байланысты қолға ұстау ыңғайлары бойынша жіктеліп бөлінеді. Осыны ескере отырып, оны шартты түрде үш топқа бөлуге болады:

- тұтқалы жүзді қару (кылыштар, шпагалар, ятагандар, кинжалдар, пышактар, кортиктер, жүзді штыктар және т.с.с);

- ұзын сапты жүзі бар қару (мысалы, найзалар, дротиктер, айбалталарт.с.с);

- сабы да, түтқасы да жоқ бірақ ұзын ұңғылы атыс қаруларға бекітілу үшін кондырғылары бар жүзді суық қару (жүзді штыктар).

Қару жүзінің ұзындығы бойынша: қысқа жүзділерге және ұзын жузділерге бөлінеді. Қысқа жүзділерге - қанжарлар, аңшылық, ұлттық пышақтар және т.с.с. жатады. Ұзын жүзділерге — қылыштар, рапиралар жөне т.с.с. жатады.

Жүзінің түрі бойынша: тік жүзді және қисық жүзді қаруға бөлінеді.

Түйрейтін жүзді қаруларға: кортиктер, қырланған штыктар, шпагалар, рапиралар жатады.

Шабатын жүзді қаруларға: кылыштар, балталар; ал түйреп-шабатындарға ятагандар жатады.

Криминалистика тәжірибесінде ең кең тарағаны — сапты жүзді қару болып отыр. Оған: кинжалдар (әскери, азаматтық, аңшылық) пышақтар (әскери, азаматтық, оның ішінде ұлттық, аңшылық) жатады.

Ұрып-жаратын қаруларға: шоқпарлар, шабуыл қамшылар, кастеттер, арнайы қол сақиналар және алақанға киіп ыңғайланған суық қарулар жатады.

Тұрмыстық заттар ретінде жасырын түрде жасалған қарулар, мысалы кол таяктың ішінде, қолшатыр ішінде, қамшы т.б. қарулар.

3. Тінту немесе қарау тергеу әрекеттері кезінде суық қару табылып алынса, тергеу әрекетінің хаттамасына суық қарудың түрі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік беретін белгілер жеткілікті көлемде бейнеленуі керек.

Суық қарудың материалдық бөлігін қарау оның құрылымы, кұрылысы мен мөлшерлерін өлшеуден басталады. Осы жерде бөлшектерінің толықтығына, жүзінің сабына бекітілу тәсіліне; қарудың белшектерінің қандай материалдан жасалғанына; заводтық сипаттамаларының бар-жоктығына, түсіне, беріктігіне (тегіс, кедір-бұдырлы, ара тісті); жүзінің түріне (қисық па, түзу ме), лезвие және ұшының қайралғанына, қайралу деңгейінің өткірлігіне; қаралып отырған қару қандай белгілі бір үлгідегілермен сәйкестігіне, ұқсастығына назар аудару кажет.

Алынған затты әрі карай суық қарудың белгілі бір түріне жатқызу арнайы анықтамалық альбомдар мен құралдарды қолдану арқылы жүргізіледі.

Объект суық қару болып табыла ма және суық қарудың қай түріне жатады деген сұрақты шешу үшін криминалистикалық сараптама тағайындалады. Ондай сараптама зерттеуге жіберілген затты (қаруды) жан-жақты бағалап, корытынды шығарып береді. Бұл, әсіресе колдан жасалған суық қару алынғанда өте маңызды көмек.

Суық қарумен қалдырылған жарақат қару түріне, әсер ету тетігіне және жарақат қалған материалдың өзіне де байланысты болады. Суық қарумен калдырылған жарақатты карап отырып, хаттамаға жарақаттың келтірілген жерін, кандай объектіде және объектінің қай бөлігінде қалғандығын, олардын мөлшерінін өлшемдерін, түр-қалпын, жарақат шеттерінің жағдайын белгілейді.

Суық қарумен түскен механикалық жаракат іздері бар киімдердің сараптық зерттеуінде келесі сұрақтар шешіледі: жарақат түрі қандай, қарудың қандай түрімен калдырылған; жарақатты калдырған қарудың топтық белгілері қандай (жүзінің түр-калпы, өлшемдері, бір жақ жүзі бар ма, не болмаса екі жа-ғынан да кайралған ба); олар зерттеуге жіберіліп отырған қару-мен қалдыру мүмкін бе еді?

Жаракаттың сараптық зерттеуі кезінде жаракат жеріндегі жіптердің шеттік бөлшектері микроскоппен қаралып зерттеледі.

Алынған жарақаттың нақты осы қарумен қалдырылғанын тексеру үшін жаракаттағы белгілерді, оның түр-қалпын, өлшемдерін қарудың сипаттамаларымен сәйкестіріп салыстырады. Қаруды зерттеу кезінде микро бөлінділерге (микробөлшектер, микрокылшықтар) үлкен назар аударылады. Қарудан алынған микробөлінділер жаракат бар киімнін жіптерімен салыстырылады; қаруда биологиялық бәлінді объектілері болғанда (қан, басқа да микромөлшердегі заттар) олардың сот-медициналық зерттеуі жүргізіледі. Суық қарудан түскен жарақаттарды және суық қарудың өзін зерттеу үшін кешендік сот-медициналық, криминалистикалық, физико-химиялық басқа да сараптамалар тағайындалуы мүмкін.

мдармен жасалғандар.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: