Асноўныя школы і накірункі

1. Гісторыя вывучэння міфалогіі ад Антычнасці да ХVІІІ ст. Унёсак Платона, Арыстоцеля, Дж. Віко ў міфалагічную навуку.

2. Рамантычная тэорыя міфа (Ф. Шэлінг, Я. І В. Грым, А. М. Афанасьеў).

3. Салярна-метэаралагічны і антрапалагічны накірункі вывучэння міфалогіі (М. Мюлер, А. Пацябня, Э. Тайлар).

4. Рытуалізм і функцыяналізм у вывучэнні міфалогіі (Дж. Фрэзер, Б. Маліноўскі).

5. Псіхааналітычная канцэпцыя міфа (З. Фрэйд, К. Г. Юнг).

6. Структуралізм у міфалагічнай навуцы. Распрацоўка міфалогіі К. Леві-Стросам.

Літаратура.

Асноўная.

1. Аристотель. Поэтика. Риторика / Аристотель. – СПб.: Азбука-классика, 2007. – 352 с.

2. Афанасьев, А. М. Поэтические воззрения славян на природу. Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов: в 3 т. / А. М. Афанасьев. – М.: Советский писатель, 1995. – Т. 1. (раздел «Происхождение мифов, метод и средства его изучения»).

3. Леви-Стросс, К. Структурная антропология / К. Леви-Стросс. – М.: Эксмо-Пресс, 2001. – 512 с. (раздзел «Структура мифа»).

4. Платон. Тимей / Платон // Диалоги. – М.: Мысль, 1986.

5. Тайлор, Э. Б. Первобытная культура / Э. Б. Тайлор. – М.: Политиздат, 1989. – 573 с.

6. Фрезер, Д.Д. Золотая ветвь, исследование магии и религии / Д. Д. Фрезер. – М.: Политиздат, 1983. – 703 с.

7. Юнг, К. Г. Архетип и символ / К. Г. Юнг. – М.: Ренессанс, 1991. – 189 с.

Дадатковая.

8. Гримм, я. Немецкая мифология / Я. Гримм. – М.: Директ-Медияа, 2001. – Т.1-2.

9. Малиновский, Б. Миф в первобытной психологии / Б. Малиновский // Избранное: Динамика культуры. – М.: Российская политическая энциклопедия, 2004. – С. 285–334.

10. Фрейд, З. Тотем и табу. Психология первобытной культуры и религии / З. Фрейд. – М.: Азбука, 2010. – 256 с.

Занятак 2. Салярна-месяцовыя міфы беларускай міфалогіі

1. Салярны культ у культурнай традыцыі ўсходніх славян.

2. Антычныя і славянскія багігі Поўні.

3. Славянскія міфы пра Сонца і Месяц.

4. Поўня ў фальклоры беларусаў.

Літаратура.

Асноўная.

1. Афанасьев, А. М. Поэтические воззрения славян на природу. Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов: в 3 т. / А. М. Афанасьев. – М.: Советский писатель, 1995. – Т. 1. (раздел «Сонца і багіня веснавых навальніц», «Ярыла»).

2. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клаіковіч. – 2-е выд., дап. – Мінск: Беларусь, 2006. – 599 с.: іл..

3. Зайкоўскі, Э. Багі старажытнай Беларусі / Э. Зайкоўскі // Роднае слова. – № 8. – 1996. – С. 164–171.

4. Коваль, У. І. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. – Гомель: Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. – 180 с.

5. Кононенко, А. А. Персонажи славянской мифологии / А. А. Кононенко. – Киев: Корсар, 1993. – 218 с.

Дадатковая.

6. Рыбаков, Б. А. Язычество Древней Руси / Б. А. Рыбаков. – М.: Наука, 1988. – 784 с.

7. Соколова, В. К. Весенне-летние обряды русских, украинцев и белорусов / В. К. Соколова. – М.: Наука, 1979. – 287 с.

8. Шамякіна, Т. І. Міфалогія Беларусі: нарысы: вуч. дапаможнік для студэнтаў філал. спецыяльнасцяў ВНУ / Т. І. Шамякіна. – Мінск: Маст.літ., 2000. – 398 с.

Змест.

Сонца – нябесны агонь: гэта універсальны і зыходны матыў першабытнай міфалогіі літаральна ва ўсім свеце. Аналогіі паміж сонцам і агнём падказвалі першабытнаму чалавеку сувязі паміж зямнымі і нябеснымі з’явамі. Асваенне агню – самае вялікае праяўленне чалавечага генія. Каб здабыць і працяглы час падтрымліваць агонь, неабходны даволі вялікі інтэлект. Культ агню і сонца прыводзіў да паступовага, вельмі павольнага, але няўхільнага выспявання перадумоў астранамічных, хімічных, арыфметычных, геаметрычных і біялагічных ведаў. Як і ад сонца, ад агню людзі чакалі перш за ўсё цяпла і святла, але з цягам часу паняцці набывалі ўсё больш багаты сэнс. Культ агню-сонца – пачатак і аснова чалавечай Культуры. Міфалогія СОНЦА, перш чым стаць вялікім Сімвалам і асновай навукі прайшла працяглы шлях развіцця.

Рускія вучоныя лічаць сонечныя (салярныя – ад лацінск. sol – сонца) міфы не такімі ўжо і архаічнымі ў параўнанні з міфамі лунарнымі, ва ўсялякім разе, на іх думку, ушанаванне Сонца звязана з развітым патрыярхатам, дзяржаўнасцю, культам цароў. Але пра тое, што гэта не так, сведчыць надзвычай старажытная рэлігія Егіпта, а таксама цывілізацыя Трыполля, якая існавала часткова на нашай тэрыторыі, а ў асноўным на тэрыторыі Украіны і Малдовы ў ІV тыс.да н.э., з’яўляючыся, у сваю чаргу, рэліктам яшчэ больш старажытнай вялікай земляробчай культуры Балкан і Усходняй Еўропы.

З усіх шматлікіх багоў Старажытнага Егіпта галоўным традыцыйна лічыўся бог Сонца Ра, прычым вытокі салярнага монатэізму хаваюцца ў велізарнай глыбіні часоў. Цікава, што імя бога Ра ў розных мадыфікацыях сустракаецца ў старажытнаарыйскіх, мангольскіх і нават палінезійскіх народаў: Рах, Раху, Арахі, Рай. Усё гэта гаворыць на карысць выключнай старажытнасці наймення. Сонца Ра ў Егіпце – таксама паняцце надзвычай архаічнае, прычым на працягу вядомай нам гісторыі ўзнікалі розныя іншыя назвы Сонца – Атум, Амон, Атон, але ўсё роўна назва РА прысутнічае нязменна, толькі дадаецца да новых, напрыклад, Амон-Ра. Усе фараоны Егіпта лічыліся «сынамі РА». Але гэта не выключная з’ява: ад Сонца выводзілі свае царскія дынастыі старажытныя інкі ў Паўднёвай Амерыцы, індзійскія раджы, кітайскія багдыханы, славянскія князі. Сёння «сынам Сонца» лічыцца японскі імператар.

Выключны факт у гісторыі цывілізацыі – імкненне ўвесці адзінабожжа (монатэізм) у ХІV ст.да н.э. – прыкладна за стагоддзе да прарока Маісея. Фараон Аменхатэп ІV(больш вядомы як Эхнатон) правёў рэлігійную рэформу і замяніў шматлікіх язычніцкіх багоў (татэмных бажкоў розных плямёнаў) культам аднаго толькі Сонца – Атона. Такім чынам, ён сцвердзіў ідэю салярнага монатэізму.

Рэформа Эхнатона на павярхоўны погляд закончылася няўдачай: пасля яго смерці Егіпет вярнуўся да ўшанавання старых багоў, часта зааморфных (у выглядзе жывёл). Але ўсё роўна Сонца-Атон застаўся вярхоўным богам. Усё часцей ён пачынае ў гімнах ухваляцца як бог адзіны, прадвечны, сутнасць якога невядомая і неспасцігальная і праяўленні якога – усе іншыя багі. У такой абстаноўцы адбывалася станаўленне светапогляду Маісея, які на працягу сарака год быў егіпецкім жрацом.

У мастацтве Егіпта ўсіх эпох выявы Сонца шматлікія і разнастайныя: чырвоны ці залаты дыск, дыск з крыльцамі, вялікае вока, дыск з доўгімі промнямі, на канцы якіх – далонькі. Дыск – гэта бацька Ра, промні – сын яго Гор. Днём Сонца падарожнічала па небе (на чаўне або на калясніцы, запрэжанай белымі ці залатымі конямі), а ноччу на чаўне па падземнаму Нілу ў царстве цемры і холаду. Тут на шляху Сонца ўставалі шматлікія перашкоды, у выніку пераадолення якіх яно губляла сваю энергію і апоўначы патухала. Але адразу пасля гэтага адбывалася чароўнае адраджэнне Сонца: быў там таямнічы выток, які даваў новую энергію начному Сонцу, – Сонечная маці. Яе імя напачатку было Фенікс. Далонькі на выявах сонца і ёсць вялікая мацярынская гаючая сіла, якая дае, дорыць энергію кожнаму. Пра маці Сонца гаворыцца і ў некаторых славянскіх казках, напрыклад, у беларускай «Агонь у сэрцы, а розум у галаве». Пазней жаночая сутнасць Фенікс забылася, часткова яе функцыі ўзяла на сябе вялікая егіпецкая багіня Ізіда. Але застаўся надзвычай прыгожы міф пра птушку Фенікс, якая спальвала сама сябе, а пасля адраджалася з попелу такой самай, якой і была, і ніколі не магла памерці. У пазнейшай культурнай традыцыі пад Фенікс пачалі разумець увогуле Сонца, якое памірае ноччу, але адраджаецца: кожную раніцу ўстае такім жа яркім, жыватворным, ззяючым.

Сам бог Гор, сын Ра, – маладое, ранішняе Сонца, народжанае сонечнай маці, – уяўляўся ў вобразе сокала Гора, пад якім разумеўся сонечны прамень, у архітэктуры сімвалізаваў абеліск, форма, створаная егіпцянамі і запазычаная пасля іншымі народамі. А вывезеныя старажытныя егіпецкія абеліскі сёння ўпрыгожваюць цэнтральныя плошчы Рыма, Парыжа, Лондана, Стамбула, Вашынгтона.

Характэрна, што ў рэлігійных гімнах рускай секты духабораў сімвалам Сонца таксама быў сокал. Але найбольшую сувязь з традыцыямі Егіпта захоўвае цудоўная казка пра Фініста-яснага сокала, у вобразе якога злілося ўяўленне і пра Гора-сокала, і пра Фенікс – сонечную маці. У казцы, вядомай і беларусам, Фініст днём ператвараецца ў пяро (гэта прамень), што падае ў акно да дзяўчыны, а ноччу – у цудоўнага царэвіча. Зайздрасць і злоснасць родзічаў яго нявесты прыводзіць да таго, што Фініст адлятае ў трыдзесятае царства (гэта сімвалізуе знікненне сонца зімою), дзе, пасля доўгіх падарожжаў і пакут дзяўчыны, закаханыя сустракаюцца.

Асабліва часта Сонца ў глыбокай старажытнасці ўяўлялася ў выглядзе быка, белага ці рыжага, зрэдку гэта былі яго рогі, а паміж імі – дыск. Магчыма, атаясамліванне быка ці тура («тур – залатыя рогі» ў фальклоры) з Сонцам (а яно было практычна ва ўсіх народаў Еўропы і Пярэдняй Азіі) звязана з тым, што прыкладна з ІV тыс.да н.э. кропка веснавога раўнадзенства ўступіла ў задыякальны знак Цяльца. Космас у той час людзі падзялялі на тры ўзроўні: Неба, Зямлю, Падзем’е. Неба ўвасабляў Сонца-Бык; Зямлю – Вялікая багіня-маці – жанчына (у розных народаў пад рознымі імёнамі); Падзем’е, якое часта разумелася як водная стыхія, – Змей-Пасейдон-Вялес. Нармальны гаспадарчы цыкл, паводле ўяўленняў нашых продкаў-земляробаў, мог ажыццяўляцца толькі тады, калі ўсе тры персанажы знаходзіліся ў цесных стасунках. Вось чаму Вялікая Багіня вясною ўступала ў свяшчэнны шлюб з Быком-Сонцам, а восенню – са Змеем-Вадою, у выніку чаго на свет нараджаліся расліны,жывёлы і людзі.

У найбольш старажытных міфах Індыі Зямлю Прытхіві пакрывае Неба Дыяус у выглядзе быка. У межах гэтых уяўленняў робіцца зразумелым надзвычай пашыраны культ быка на востраве Крыт (а крыцкая цывілізацыя з’явілася асновай антычнай): у раскапаным палацы-лабірынце знаходзяць велізарныя рогі, шматлікія фрэскі з выявамі быкоў, посуд у выглядзе рагоў ці галавы быка, дробную пластыку, што адлюстроўвае быкоў. Адзін з самых вядомых грэчаскіх міфаў – пра Мінатаўра, забітага вялікім героем Тэсеем. Мінатаўр – напалову чалавек, напалову бык. Яго знішчэнне магло азначаць канец касмічнай эры Цяльца і пачатак эры Оўна – па часе яно якраз супадае. Гульні з быком, што нагадваюць карыду, намаляваныя на сцянах Лабірынта, мелі, безумоўна, рытуальны характар.

У культавай практыцы старажытных земляробчых народаў у якасці жонкі Быка-сонца і Змея-вады выступала жрыца ці проста прыгожая дзяўчына (дзяўчаты шырока прадстаўлены як удзельнікі карыды на фрэсках Крыта). Часта абрад канчаўся трагічна. Так, у многіх народаў Азіі яшчэ нядаўна існаваў звычай заручын самай прыгожай дзяўчыны таго ці іншага населенага пункта са Змеем – захавальнікам вады. Яе саджалі на ўбраны кветкамі ложак і спускалі ў раку. Натуральна, ложак разам са змеевай нявестай пагружаўся ў ваду. У фальклоры пазнейшага часу дзяўчыну ад злога Змея (Цмока) у апошні момант выратоўваў які-небудзь Герой.

Асабліва цікавымі з’яўляюцца ўкраінскія і беларускія казкі, дзе Сонца паўстае чалавекападобнаю істотай, што выкрадае сабе дзяўчат на зямлі і бярэ ў жонкі. Тут якраз і праявілася спрадвечная мара пра сувязь неба і зямлі, Божаскага і чалавечага. У казках увогуле заўважаецца найбольш відавочнае адзінства царства падземнага, зямнога і нябеснага. Так, Падчарка, скокнуўшы ў калодзеж і трапіўшы пад зямлю, узбівае там снежную пярыну Мароза, у выніку чаго снег ідзе – з неба. Або ў маці нараджаюцца на працягу адной ночы тры сыны – вечарам, ноччу і раніцай (Вячэрнік, Паўночнік, Іван Зоркін). Усе яны ўвасабляюць Сонца. Прычым усе тры волата – змагары з Цмокам, Змеем, які сімвалізаваў Падзем’е літаральна ва ўсіх народаў. Фальклор – закадзіраваная ва ўстойлівых вобразах і сюжэтах родавая памяць народа – дае сотні і тысячы прыкладаў касмічнага стаўлення да свету нашых продкаў. Людзі верылі, што агонь іх душы – ад сонца: ён робіць чалавека высакародным, добрым, творча-актыўным.

У міфалагічнай гісторыі славян, а значыць, і беларусаў, акадэмік Б.Рыбакоўвылучае як бы дзве міфалагічныя эры: эру нябеснага бога Сварога і эру яго сына Сварожыча – Дажбога. Сварог згадваецца ў «Хроніцы» Іаана Малалыі ў некаторых фальклорных тэкстах. Пра Дажбога гаворыцца ў летапісах, у «Слове аб палку Ігаравым», у царкоўных павучэннях супраць язычніцтва. Імя Хорс, што таксама згадваецца ў «Слове...», запазычана ў цюркскіх народаў, а тыя, у сваю чаргу ўспрынялі імя ад старажытных егіпцян, дзе бог сонечнага рання, маладое сонца – Гор – адзін з самых шануемых. У заходніх славян сонечны бог насіў імя Радыгост, у паўднёвых – Дабог.

Пра культ сонца ў беларусаў найбольш яскрава сведчаць народныя звычаі і абрады, прычым характэрна рэлігійнае стаўленне да сонца як такога, а не ўвасобленага ў чалавечым вобліку. Яшчэ адносна нядаўна – у ХІХ ст. – беларусы кожную раніцу маліліся на ўзыход сонца. Бацька нованароджанага выносіў дзіця з хаты і «прадстаўляў» усім касмічным стыхіям, найперш – Сонцу. А хаваюць памерлых і сёння пасля апоўдня і абавязкова да захаду сонца: пахавальныя абрады ў найбольшай ступені захавалі сувязь культу продкаў з культам сонца.

У міфалогіі Сонца падарожнічала ноччу па вадзе на чаўне, які цягнула качка ці лебедзь. Днём, як вядома, яно імчыць па небе на калясніцы, запрэжанай вогненнымі конямі (у славян – чатырма, якія сімвалізуюць чатыры бакі свету). На многіх творах дэкаратыўнага мастацтва славян (каўшы, вільцы на стрэхах хат) сустракаюцца галовы коней ці птушак, а часам яны нават зліваюцца, так што цяжка адрозніць, што ж адлюстравана. Сутачны ход Сонца прадстаўлены салярнымі знакамі і на франтонах хат, на прасліцах, у саламяных вырабах – самых дасканалых і прыгожых, як было адзначана на Міжнародным фестывалі саламянага мастацтва ў жніўні 2003 года, менавіта ў беларусаў.

Сонца падземнае (чорнае), тое, што перасоўваецца ноччу пад зямлёю. Асабліва важнае значэнне мае гэткае сонца ў германскіх народаў. Цікавасць да зямных глыбінь вызначыла ўрэшце глыбіню нямецкай філасофіі і прыгожага пісьменства. Рух сонца пад зямлёю надзвычай падрабязна распрацаваны ў егіпецкай рэлігіі. Сонца Ра падарожнічае на чаўне па падземнай рацэ, сустракае на сваім шляху шматлікія перашкоды, але нязменна іх пераадольвае. З сонцам звязана і пасмяротнае існаванне душы. Мэта яе – трапіць да Ра ў човен і суправаджаць яго ў штодзённых падарожжах, што і забяспечыць душы бессмяротнасць. Атрымоўваецца, што душа зліваецца з Сонцам. Дарэчы, і старажытныя арыйцы верылі, што душы памерлых пасля смерці ляцяць на Сонца і даюць яму энергію, якая і падтрымлівае жыццё на Зямлі. Нашы продкі беларусы, безумоўна, таксама цікавіліся ценевым, іншасветным бокам Прыроды. Але на ўсходзе Еўропы не было таго інтымнага зрастання з нетрамі Зямлі, з яе глыбінямі, з чорным сонцам, таго цяжкага цягнення Падзем’я, якое ёсць у англасаксаў і германцаў (гэта

невыпадкова, бо яны – на захадзе, на закаце сонца). Сімвалам зносін сонца нябеснага і падземнагаў славяна-балтаў можа быць бурштын, што знаходзяць на беразе Балтыйскага мора – у Летуве. Бурштын – застылае сонца, якое зацвярдзела ў моры – стыхіі Падзем’я. Бурштын канцэнтруе электрычнасць, збірае энергію абодвух сонцаў, бо электраток – адваротнае ад Сонца цячэнне, перанос энергіі ў свеце, сцягненне полюсаў.

Лацінскае «Luna» па-беларуску Месяц ці Поўня. Гэта галоўная дзеючая асоба надзвычай старажытных міфаў, зафіксаваных ва ўсіх народаў свету. Усе ўсходнія ўяўленні пра Поўню падводзяць да дзіўнай высновы, што яна – маці Зямлі. Жыццё на ёй узнікла раней, чым на нашай планеце. Калі ўсе стадыі яго на поўні дасягнулі вышэйшага пункту, яна перадала свае жыццятворныя пачаткі на зямлю, сама ж засталася ў літаральным сэнсе слова мёртвай планетай. І хоць цела яе пазбаўлена душы і жыцця, але яно распадаецца і атручвае сваімі нябачнымі выпраменьваннямі маладую зямлю. Эманацыі поўні адначасова і карысныя, і шкодныя. Для параўнання: трава і расліны нідзе так добра не растуць, як на могілках, між тым трупная атрута нясе хваробы і смерць. Такім чынам, зямля з’яўляецца як бы параджэннем поўні.

У грэкаў серпік маладога месяца быў сімвалам Царыцы Нябеснай – Артэміды, бо яе брат Апалон – сонца. Бязшлюбнасць брата ды сястры як бы падкрэслівала іх касмічную адзіноту. У рымскай міфалогіі Апалон называўся ФебБ, а яго сястра – Дыянай. Яна мела эпітэт Травія – «багіня трох дарог», бо яе адлюстраванні памяшчалі на ростанях. Разумелася гэта як знак яе трайной улады: на небе, на зямлі і пад зямлёю. Праўда, тры дарогі можна разглядаць і ў іншым сэнсе: як жыццёвыя дарогі, як тры ўзросты жанчыны. Вядомы англійскі даследчык і пісьменнік Роберт Грэйвуслічыць, што тры фазы поўні – маладая, поўная і на схадку – сімвал дзяўчыны, замужняй жанчыны і старой. Адпаведна разумеліся і поры года: вясна – цнатлівая маладая дзяўчына, лета – німфа (жанчына ў рэпрадуктыўным стане) і зіма – бабуля. З дзяўчынай звязана было неба, з замужняй жанчынай – зямля і са старой – падзем’е. Яны ў грэкаў персаніфікаваліся ў багіняў: Селену, Артэміду і Гекату, але ў рымлян усе функцыі ўзяла на сябе Дыяна. Такім чынам, поўня была, безумоўна, адна, але тры яе фазы лічыліся рознымі істотамі. Сітуацыя з поўняй дапаможа нам зразумець розныя інкарнацыі (увасабленні) іншых багоў.

Ва ўсіх блізкіх да нашага рэгіёну вобласцях Еўропы і Азіі сонца і месяц разумеліся як кроўныя родзічы: або як брат і сястра, або як муж і жонка ці, наадварот, жонка і муж. Так, у балтаў месяц, маючы жонкай сонца, заляцаецца да ранішняй зоркі Аўшры (Аўроры ў рымлян, Эас у грэкаў, Дзянніцы ў беларусаў). Раз’юшаная сонца мячом (промнем) разрубае твар здрадніка месяца, прычым гэта паўтараецца перыядычна і пастаянна, бо, як мы памятаем, час у старажытнасці мысліўся як выключна цыклічны, і не лінейны. Гэткім чынам міф тлумачыў змяненні формы Месяца. У сучасных міфарэстаўрацыях (на аснове фальклору) і сонца, і месяц– браты-супернікі з-за прыгажуні Зоркі-зараніцы, якую месяц крадзе ў сонца. У некаторых рэгіёнах Украіны сонца ўвасабляецца ў вобразе жанчыны, якая нерухома стаіць у небе над святым месцам Ерусалімам, ноччу ж Зямля паварочваецца і затуляе сабою сонца. Аднак у іншых вобласцях Украіны сонца – мужчынскі персанаж, а поўня – жаночы, як у большасці індаеўрапейскіх народаў. Тое ж тычыццаБеларусі.

У народным хрысціянстве ўкраінцаў і беларусаў поўня – гэта твар Каіна – сына Адама і Евы. Зямля ў старазапаветныя часы не прыняла братазабойцу, а Месяц прыняў. Богяго і пакараў: паставіў сваю пячатку – вось адкуль плямы на Месяцы. У гэтых фантазіях ужо яўна адчуваецца ўплыў Бібліі. Паводле ж народных уяўленняў саміх яўрэяў, Поўня з плямамі – твар вялікага прарока Маісея, – тут негатыўнае адценне, натуральна, поўнасцю адсутнічае.

Ушанаванне Месяца зафіксавана практычна ва ўсіх народаў свету. У інкскай цывілізацыі старажытнага Перу Месяцу былі прысвечаны жахлівыя, жорсткія абрады – прынясенне крывавых чалавечых ахвяр. Мяркуюць, што там і войны вяліся толькі дзеля таго, каб браць палонных і прыносіць іх пасля ў ахвяру зоркам і галоўным чынам Месяцу. Гэта звязана з тым, што Поўня найбольшы ўплыў аказвала на ваду – адсюль прылівы і адлівы ў Сусветным Акіяне – самае відавочнае праяўленне такога ўплыву. Кроў чалавечая па хімічнаму складу адпавядае саставу марской вады, таму Поўню і «кармілі» тым, з чым яна была звязана на Зямлі. У прынцыпе Поўня – менавіта поўны месяц – дзейнічае на ўсіх, бо, як мы ведаем, чалавек на 70 % складаецца з вады. Таму так неспакойна адчуваюць сябе некаторыя людзі, калі на небе поўны круг. Дарэчы, у нашым рэгіёне ў народзе сачылі за тым, каб Поўня не «заглядвала» ў вокны, не кідала свой водбліск непасрэдна ў хату, у той час як для сонечных промняў, наадварот, адчынялі вокны. Страх перад Поўняй у доме (закрытым, асвоеным космасе) быў звязаны з верай, што Месяц прыцягвае да сябе, што яго святло, упаўшае на цяжарную жанчыну, прывядзе да нараджэня ведзьмака ці ведзьмы, нарэшце, што да месяцавага промня, яго светавой дарожкі злятаюцца душы памерлых.

У еўрапейскім фальклоры сонца і месяц паўстаюць у розных выглядах. Вядомая казка «Сонца, Месяц і Воран Воранавіч» сустракаецца ў літоўцаў, латышоў, беларусаў, нарвежцаў, шведаў і рускіх. У казцы Стары выдае замуж дачок за названых у загалоўку персанажаў, пасля наведвае іх, і кожны зяць яго нечым уражвае: на целе сонца смажацца аладкі, месяц сваім пальцам асвячае лазню, а воран варановіч хавае старога пад сваім крылом (апошні персанаж, звязаны, бясспрэчна, з богам Падзем’я, відаць, з Вялесам ці сам ён і ёсць Вялес). Незразумелым тут з’яўляецца шлюб касмічных аб’ектаў з зямнымі жанчынамі: сюжэт набыў ужо спецыфічна казачныя рысы і ў многім страціў сваю архаічную касмаганічную аснову. Але ў фальклоры нічога проста так не бывае. У яго міфалагемах, сюжэтах і вобразах заўсёды закадзіраваны нейкія архаічныя веды, ключы да разумення якіх, як правіла, страчаны. Фальклор увабраў у сябе ў спецыфічнай кампактнай сімвалічна-вобразнай форме многія факты этнагенезу, гісторыі народа, светапоглядныя ўяўленні, культавыя рытуалы, абрады, павер’і і шмат чаго іншага.

У цэлым для індаеўрапейскіх казак усё ж больш характэрны сонечны культ. Затое ў песнях Месяц – надзвычай часты персанаж, але, як правіла, заўсёды ў звязцы з Сонцам і зоркамі. Амаль ва ўсіх выпадках гэтыя вобразы служаць фальклорнай ідэалізацыі героя:

На маладым шапачка, як месяц свеціць,

На ім паясочак, як зоры зарэюць.

Або:

Ці не сонца яго радзіла?

Ці не месяц яго ўзгадаваў?

Ці не зоры яго калыхалі?

У песнях самых розных жанраў герою жадаюць быць прыгожым, «як ясен месяц». У многіх песнях «краснае сонца» сімвалізуе гаспадыню, а «ясны месяц» – гаспадара. У любоўных песнях месяц – закаханы хлопец, а зара, зорачка – дзяўчына.

Дарэчы, на падставе міфаў і народнай паэзіі можна вывесці наступную выснову: калі сонца ва ўяўленнях – жаночага роду, дык жанчына абавязкова замужняя, зорка ж – заўсёды цнатлівая дзяўчына. Вельмі часта згадваецца месяц у каляндарна-абрадавай паэзіі. Прычым тут Сонца і Месяц – не толькі ў параўнаннях, не толькі служаць тропамі, а і ўзводзяць матыў песні да касмаганічнага міфа. Так, у рысах Каляды – язычніцкага божышча – праглядаць касмічныя і прыродна-метэрыялагічныя элементы:

Прыехала Каляда на белым кані,

Яе конічак – ясен месячык...

Часта ў песнях згадваюцца «яснае сонца», «свецел месячык», «дробненькі дожджык» як дарагія госці, як «тры радасці», што нясуць калядоўшчыкі ў дамы дбайных гаспадароў.

Свята Купалля прысвечана Сонцу, але ў песнях часты зварот да Месяца, што таксама можна тлумачыць дачыненнем да купальскіх урачыстасцяў усіх важных касмічных аб’ектаў. Свята Купалля прадстаўляла спаборніцтва, барацьбу, але і саюз, шлюб агня і вады, мужчыны і жанчыны, сонца і месяца, жыцця і смерці.

У беларускіх замовах, ледзь не самым старажытным жанры фальклору, месяц дапамагае перш за ўсё ад зубнога болю: «Ёсць на свеце тры царыкі: ясен месяц на небі, сіні дуб на зямле, чорны камень у вадзе. Як этым царыкам не піць, не гуляць і ўмесце не схадзіцца, так у раба Божага Івана зубам балець не гадзіцца». Названыя аб’екты – месяц, дуб і камень – адпавядаюць асноўным сферам – Небу, Зямлі і Падзем’ю, якое заўсёды звязана і з вадою. Як бачым, месяц названы царом неба.

Вельмі часта ў замовах гучыць зварот да месяца як да ўладара іншасвету, што стасуецца з міфалагічнымі ўяўленнямі:

- Маладзік ты маладзік, ці быў ты на тым свеце?

- Быў.

- А ці баляць у мёртвых зубы?

- Не, не баляць.

- Дык няхай і ў Віці не баляць.

Сённяшнія так званыя «кантакцёры» сцвярджаюць, што Месяц – сапраўды ніжэйшы ўзровень іншасвету, куды трапляюць не зусім праведныя душы, але ўсё ж і не зацятыя грэшнікі. Гэта стасуецца з некаторымі матывамі снабачанняў: часам сняцца памерлыя і гавораць, што яны на Месяцы.

У загадках месяц у асноўным паўстае як пастух, што пасвіць статак (зоркі), або як хлеба акраец, або нейкай жывёлай: баранам, белагаловай каровай. У міфалогіі індусаў бык увасабляў Сонца, а карова – Поўню. Яе ж – Карову-Поўню – індыйцы называюць сваёй Маці. Паводле народных уяўленняў, Месяц меў уплыў на так званых лунатыкаў (хварых на самнамбулізм), на рост раслін (у час севу гаспадыні кіруюцца Месяцавым календаром), на прылівы ў акіянах, на перамену надвор’я (у народзе гавораць: «Маладзік павінен абмыцца»). Усе гэтыя павер’і знайшлі пацвярджэнне ў навуцы. Іншыя пакуль нельга растлумачыць.

Так, рускія верылі, што, убачыўшы маладзік, неабходна трымацца за грошы, каб цэлы месяц быў прыбытак. Украінцы сцвярджаюць, што на Поўню нельга паказваць пальцам, бо палец адсохне. Увогуле нашы продкі вельмі многае ў жыцці звязвалі з месяцам. Яны не маглі не заўважыць сувязь яго фаз і пэўных цыклаў у жаночым арганізме (адсюль і аналогія – «луна-лона»). Жыла вера, што чалавек, народжаны ў час новамесячча, усё жыццё захоўвае бадзёрасць, аптымізм, маладжавасць, той жа, хто нарадзіўся на схадку, – буркутлівы, песімістычны, хутка старэе. Вядома, што збіраць зёлкі лепш за ўсё ў купальскую ноч – ноч наймацнейшай моцы Сонца. А ў іншыя месяцы – у апошнія фазы Поўні, пачынаючы з 23-га дня. Нашы продкі, бясспрэчна, былі больш назіральныя за нас. Нават калі названыя прыкметы і не будуць пацверджаны навукай, яны застануцца здыбыткам багатай народнай фантазіі, поўнай паэтычнай красы.

Занятак 3. Астральныя міфы беларусаў

1. Зоркі і сузор’і ў беларуская міфалогіі.

2. Міфы пра планеты.

3. Зоркі ў фальклоры і літаратуры.

Літаратура.

Асноўная.

1. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клаіковіч. – 2-е выд., дап. – Мінск: Беларусь, 2006. – 599 с.: іл.

2. Белякова, Г. С. Славянская мифология: книга для учащихся / Г. С. Белякова. – М.: Просвещение, 1995. – 238 с.

3. Зайкоўскі, Э. Багі старажытнай Беларусі / Э. Зайкоўскі // Роднае слова. – № 8. – 1996. – С. 164–171.

4. Каваленка, В. А. Міфа-паэтычныя матывы ў беларускай літаратуры / В. А. Каваленка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1981. – 320 с.

5. Коваль, У. І. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. – Гомель: Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. – 180 с.

6. Кононенко, А. А. Персонажи славянской мифологии / А. А. Кононенко. – Киев: Корсар, 1993. – 218 с.

Дадатковая.

7. Николаева, Н. А. Истоки славянской и евразийской мифологии / Н. А. Николаева, В. А. Сафронов. – М.: Белый волк, 1999. – 308 с.

8. Рыбаков, Б. А. Язычество Древней Руси / Б. А. Рыбаков. – М.: Наука, 1988. – 784 с.

9. Соколова, В. К. Весенне-летние обряды русских, украинцев и белорусов / В. К. Соколова. – М.: Наука, 1979. – 287 с.

10. Шамякіна, Т. І. Міфалогія Беларусі: нарысы: вуч. дапаможнік для студэнтаў філал. спецыяльнасцяў ВНУ / Т. І. Шамякіна. – Мінск: Маст.літ., 2000. – 398 с.

Змест.

Астральныя міфы – гэта ўяўленні людзей пра зоркі, сузор’і, планеты, каметы і іншыя аб’екты і з’явы пераважна начнога неба. Зрэшты, уся міфалогія па прыродзе сваёй касмаганічная, таму астральныя міфы разам з салярнымі і лунарнымі займаюць у ёй цэнтральнае месца. Па міжнароднай дамоўленасці неба раздзелена на 88 сузор’яў, назвы якіх у большасці дайшлі да нас з глыбокай старажытнасці. Ярчэйшыя з зорак маюць уласныя імёны: Альдэбаран, Альтаір, Вега, Палярная зорка, Рэгул, Сірыус.

У антычным свеце найбольшую ўвагу прыцягваў менавіта Сірыус з сузор’я Вялікага Пса. Рымскі філосаф І ст.н.э. Сенекапісаў пра Сабачую зорку (так тады называлася яна) як пра чырвоную, хоць мы сёння вельмі добра бачым, што яе колер – бела-блакітны. Ёсць меркаванне, што Сірыус В, спадарожнік гэтай самай яркай зоркі нашага неба, узарваўся больш за тысячу год таму назад як звышновая. Да ўзрыву ён быў чырвоным гігантам (Сенека меў рацыю), пасля ж калапсу ператварыўся ў белы карлік.

Гэта гіпотэза сучаснага англійскага астранома У.Х. Мак-Кры, у распрацоўцы якой ён асноўваўся на міфалогіі невялікага (каля 300000 чалавек), дастаткова прымітыўнага па ўзроўні матэрыяльнай (але не духоўнай), культуры народа ў Заходняй Афрыцы – дагонаў. Якраз у іх міфах захаваліся звесткі пра выбух звышновай, не заўважаны наглядальнікамі неба ў іншых краінах. У дагонаў увогуле вельмі складаная, распрацаваная і на дзіва «навукова-сучасная» міфалогія, хоць на самай справе – глыбока архаічная. Так, яны сцвярджаюць, што Сірыўс з’яўляецца «пупом неба» і адыгрывае важнейшую ролю ў групе сузор’яў, сярод якіх галоўныя – Арыён і Плеяды. Названая група непасрэдна і надзвычай актыўна ўплывае на зямное жыццё, яна ж уключана ў «спіральны зорны свет», пад якім можна разумець Млечны шлях. На многіх зорках, па думцы дагонаў, ёсць жывыя істоты. Існуюць розныя версіі наконт паходжання міфалогіі дагонаў – ажно да тэорыі палеакантакту.

Гэткай жа яна з’яўлялася і ў рымлян. Па-латыні Сабачая – «каніс», таму зорку называлі Канікула. Для рымлян з’яўленне Канікулы на небе азначала надыход самай спякотнай пары: цяжка было нешта рабіць, усе хаваліся па дамах, адпачывалі. Вось этымалогія слова «канікулы».

Ад Старажытнага Егіпта суседнія народы ўвогуле перанялі вельмі многія звесткі па астраноміі. Адзін з тунэляў унутры піраміды Хеопса накіраваны на Палярную зорку, але гэта справядліва для таго – надзвычай старажытнага – часу, калі Палярная знаходзілася ў сузор’і Дракона. Некалі названае сузор’е было ў цэнтры неба. Адсюль, магчыма, і прысутнасць вобразаў дракона, змея, цмока ў старажытных міфах, казках і паданнях літаральна ўсіх народаў свету. Ды і пра само сузор’е існуе шмат міфаў. Прыкладам, жыхары старажытнага Вавілона лічылі, што ўсе зоркі на небе сцеражэ страшэнны дракон, якому сам бог Мардук даручыў гэтую справу. Паводле грэчаскага міфа, раз’юшаная багіня Афина кінула на неба аднаго з магутных змеяў, які наважыўся ўступіць у спаборніцтва з багамі Алімпа.

Палярная зорка лічылася галоўнай у нашых далёкіх продкаў – арыйцаў, у якіх яна была цэнтральнай воссю неба, тым цвіком, на якім трымаецца свет. Міфалогію арыйцаў добра захавалі сучасныя індусы. Так, паводле іх касмагоніі, у цэнтры Зямлі – гара Меру, над якою размешчаны цэнтр неба – Палярная зорка. Яна, сапраўды, бліжэй за ўсіх да Паўночнага полюса і якраз яна дапамагае вызначаць геаграфічную шырыню месца. Усе

народы Еўразіі верылі, што Галактыка круціцца вакол Палярнай зоркі. На самай справе, паўночны полюс нашай Галактыкі праецыруецца на сузор’е Валасы Веранікі, пра якое я ўжо згадвала. Аднак, сапраўды, вось, што праходзіць праз Палярную зорку і Паўднёвы Крыж (найбольш яркае сузор’е ў паўднёвай частцы неба, любімае ў пісьменнікаў-марыністаў) амаль супадае з воссю Галактыкі. Беларусы называлі Палярную зорку Нябесны Кол. І быў у нас бог Каляда, што адказваў за гадавое кола, за час – нязменна цыклічны. А можа быць, ён адказваў нават і за рух Галактыкі? На жаль, далёка не ўсе ўяўленні пра зорнае неба захаваліся ў нас – нашчадкаў вялікага народа – арыйцаў. Засталіся рэшткі паданняў пра найбольш яркія зоркі і сузор’і неба.

Зноў вернемся да сузор’я Валасы Веранікі. У беларусаў і ўкраінцаў яно называлася Валасажар. Ёсць меркаванне, што тут неяк зафіксавана ўшанаванне бога Вялеса ў вобразе лятучага змея, які часта атаясамліваўся з чароўнай птушкай. Але я думаю, што назва мае на ўвазе «жар валасоў», інакш кажучы, чароўную істоту з залатымі валасамі – дачку Сонца (і толькі намнога пазней да міфа далучылася паданне пра валасы жонкі Пталемея Веранік і). Сузор’е, дарэчы, блізка да экліптыкі Сонца, а Золатавалоска – распаўсюджаны вобраз у казках многіх народаў.

Усе старажытныя народы чамусьці цікавіліся скопішчам зорак Плеяды. У грэкаў гэта сем дачок тытана Атланта, што трымаў нябесны купал на сваіх плячах. Ва Украіне сузор’е называлася Квочка, але не простая, а тая, што знесла Сусветнае Яечка. У беларусаў жа, паводле А. Сержпутоўскага, была другая назва – Сітко: «Тут анёлы адсяваюць праведныя душы ад грэшных». Магчыма, у Космасе названае сузор’е – сапраўды, «сіта», але для чаго – для якіх выпраменьванняў, палёў – мы, натуральна, не ведаем. У рускіх Плеяды – сем дзяўчат-прыгажунь, якіх хацелі выкрасці сем братоў-рабаўнікоў і за гэта былі адпраўлены багамі на неба сцерагчы Палярную зорку, дзе яны і ўтварылі сузор’е Вялікай Мядзведзіцы. Вялікая і Малая Мядзведзіцы заўсёды выклікалі найбольшую цікавасць (якраз у сузор’е Малая Мядзведзіца ўваходзіць Палярная зорка). Вялікая Мядзведзіца ў нашым небе здаецца раскінутай асабліва нізка і таму найбольш прыгожай.

Антычны міф распавядаў пра німфу Калиста ў свіце багіні Артэмиды, якая патрабавала ад сваіх спадарожніц захавання цнатлівасці. Але німфу пакахаў Зеўс, і дзяўчына чысціню страціла. Раззлаваная Артэмида ператварыла яе ў мядзведзіцу, але Зеўс перанёс каханку на неба і гэтым ушанаваў. Малая Мядзведзіца – іх дзіця. На Беларусі яе можна назіраць круглы год. У народзе сузор’е называлі па-рознаму: Воз, Вялікая Павозка, Лось, Коўш, Валасыня, Вось, Масеяў Палец. Беларусы гаварылі – Воз, украінцы – Віз. Як воз (калясніца) паўстае яно не толькі ў еўрапейскіх народаў, але і ў старажытных шумераў, у кітайскай і нават амерыкана-індзейскай міфалогіі.

У летнія і асеннія вечары ў небе Паўночнага паўшар’я Зямлі вылучаюцца тры найбольш яркія зоркі, якія ўтвараюць агромністы трохкутнік: Вега ў сузор’і Ліры, Дэнеб у сузор’і Лебедзя і Альтаір у сузор’і Арла. З Ліраю звязаны міф пра Арфея, таму ўсё сузор’е і зорка ў ім Вега шануецца мастакамі, выклікаючы шмат паэтычных асацыяцый. Паэты Вегаю часта называлі найпрыгажэйшую дзяўчыну, разлучаную са сваім каханым – Сірыусам, што знаходзіўся па другі бок Млечнага Шляху. Дэнеб – па-арабску «хвост курыцы»: гэтак непаэтычна жыхары Пярэдняй Азіі разумелі сузор’е Лебедзя. Між тым старажытныя грэкі бачылі Лебедзем самога Зеўса, які ў птушыным вобліку спусціўся да прыгажуні Леды, нарадзіўшай дзяцей ад яго, як вядома, з яечка. Утварэнне свету з Касмічнага Яечка – галоўны матыў многіх міфалагічных сістэм, і гэтым падкрэсліваецца важнасць сузор’я. Але славяне называлі яго інакш: Хрэст на Украіне, Крыж на Беларусі. Крыж – цэнтр усяго ў свеце, перасячэнне ўсіх бінарных апазіцый, сімвал самога Жыцця і Вялікай Ахвяры, прынесенай ў імя Жыцця. Утвораны ж названымі сузор’ямі велізарны трохкутнік з Дэнебам-вокам пасярэдзіне як бы ўказвае на важнасць лічбы 3 у нашай прасторы. Успомнім, што трохкутнік з вокам пасярэдзіне – адзін з самых старажытных і таямнічых усясветных сімвалаў.

Сузор’е Арыён – таксама адно з самых прыкметных на зорным небе. Паводле антычнага міфа, Арыён – мужны і прыгожы юнак, сын бога вады Пасейдона, таму сузор’е лічыцца навігацыйным: па ім можна знайсці шмат іншых сузор’яў ды зорак. А вось беларусы яго называлі Граблі; рускія ў ім бачылі сялян, якія абмалочваюць снапы жыта. Усяго існуе 21 назва сузор’я, сярод іх – Дзявочыя Зоры, Пятроў Крыж, Тры Цары.

Расшыфроўка старажытных народных назваў сузор’яў ва ўсходніх славян дазваляе гаварыць пра астральную прыроду нашага язычніцтва. Сузор’е Цяльца было прысвечана вялікаму богу Вялесу. Першапачатковая назва сузор’я – Вол, а канчатак «ес», як мяркуюць, гоцкага паходжання і азначае «бог». Праўда, на Украіне ўжывалася і іншая назва – Тур. Велізарныя быкі туры вадзіліся і на Беларусі. Назва яднае нас з архаічнай цывілізацыяй Італіі, што існавала яшчэ да Рыма, – цывілізацыяй этрускаў, аднаго з самых загадкавых народаў свету. У іх богам неба быў Тур. У германскіх плямёнаў – Тор. Першаснае значэнне надавалася сузор’ю Цяльца-Вала-Тура ў эпоху, калі ў ім знаходзілася кропка веснавога раўнадзенства (з ІV па ІІ тыс.да н.э.). З гэтага дня пачынаўся Новы год у многіх народаў. Ёсць думка, што нават літара «А» фінікійскага, а на самай справе яшчэ шумерскага, алфавіту паходзіць ад стылізаванага адлюстравання (у праекцыі) галавы быка.

А вось Перуну адпавядала, я думаю, сузор’е Стральца. Кропка веснавога раўнадзенства ў гэтым сузор’і знаходзілася яшчэ ў ХХ тыс.да н.э. Здавалася б, неверагодная архаіка. Але і пра велізарную старажытнасць вобраза Перуна сведчыць той факт, што гэты бог пад рознымі імёнамі (хецкі Пірва, іранскі Пейрамун, індыйскі Парджаня, літоўскі Перкунас) сустракаецца ў вельмі многіх народаў. У першаславян ён называўся, я мяркую, Пярвун. У значна больш познюю эпоху ў сузор’і Стральца нараджалася сонца падчас зімовага сонцавароту. Сам Пярун – не сонца, але брат яго. На Каляды германцы і славяне заўсёды забівалі свінню, бо дзік (вяпрук) быў жывёлай, прысвечанай Перуну. Яшчэ зусім нядаўна ў славян, як і ў этрускаў, па ўнутраных органах вепрука варажылі. У эпоху язычніцтва ў свяшчэнны дуб, таксама прысвечаны Первуну, устаўлялі сківіцы з ікаламі маладога вепрука – сімвала нованароджанага сонца. Свяшчэнныя дубы, ужо акамянелыя, з ікаламі ў іх, знойдзеныархеолагамі ў рацэ Днепр. Этнографы Беларусі глыбока зацікаўлены архаічным і вельмі адметным абрадам «Пахаванне стралы», зафіксаваным у Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці. Я мяркую, што абрад якраз вельмі добра стасуецца з Первуном-Стральцом і адлюстроўвае касмаганічны рытуал, звязаны і з сузор’ем, і з богам.

Планеты на небе таксама ўяўляліся зоркамі. Старажытны свет ведаў сем рухомых свяцілаў, уключаючы Сонца і Месяц. Прычым кожнай планеце адпавядаў пэўны дзень тыдня, час сутак, нота ў гаме, колер вясёлкі, ступень цяпла і вільгаці, пах, метал, мінерал, расліна, жывёла, тыпы і тэмпераменты людзей, часткі цела, хваробы і, безумоўна, чалавечы лёс. Кожная планета ёсць, уласна, увасабленне важнейшых чалавечых якасцяў, жаданняў і імкненняў: Меркурый – хітрасць і гнуткі розум, Венера – каханне, Марс – разбуральныя інстынкты, Юпітэр – прага ўлады, Сатурн – імкненне да смерці (некрафілія), Сонца – гармонія, Месяц – летуценнасць. Усе яны, як бачым, поўнасцю суадносяцца з міфалагічнымі персанажамі, імёнамі якіх і названыя.

Адпаведна людзі, што нарадзіліся пад уплывам той ці іншай планеты, надзяляюцца пэўнымі характарыстыкамі: Сатурн дорыць чалавеку сур’ёзнасць, змрочны, меланхалічны характар; Юпітэр – добразычлівасць, імкненне да ўлады, пачуццёвасць; Марс – ваяўнічасць, грубасць, энергію; Сонца – узвышанасць думак і пачуццяў, мастацкі талент; Венера – фізічную прыгажосць, пажаднасць; Меркурый – знаходлівасць, практычнасць; Месяц – схільнасць да фантазіі, паэтычнасць.

Планетам быў падпарадкаваны ўвесь жывёльны і раслінны свет, напрыклад, Сонцу адпавядаў леў, арол, дуб. Гэткі ланцуг зноў-такі грунтуецца на яўнай міфалагічнай аснове: Сонца – цар на небе, з ім звязаны «цар звяроў», «цар птушак» і «цар раслін».

Усе астралагічныя схемы абапіраюцца на антычную міфалогію, дзе містычны сімвалізм змешаны з канкрэтнымі рэаліямі свету. Можна смяяцца з астралагічных ўяўленняў, тым больш не варта верыць прагнозам, што рэгулярна друкуюць бульварныя выданні, але нельга не адзначыць, што міфалагічнае мысленне, на якім заснавана астралогія, імкнецца да вычарпальнай паўнаты свету, няхай сабе і фантастачнай, да таго універсалізму, якога так не хапае сучаснай навуцы, разарванай на асобныя галіны, амаль не звязаныя паміж сабою. Універсалізм, гармонія, паўната сувязяў паміж рознымі з’явамі ў Космасе – гэта тое, што засталося ад міфалогіі і якраз, можа быць, тое, што патрабуецца сучасным людзям, расчараваным у пазітыўных навуках.

Астралогія – своеасаблівы мост паміж міфалогіяй і астраноміяй. Але і ўласна астраномія як навука ў апошні час усё больш цікавіцца міфалогіяй, шукаючы ў ёй адказы на некаторыя важныя пытанні. Напрыклад, чаму Венера круціцца вакол восі не так, як іншыя планеты, а наадварот? Ці не знаходзіцца яна на сваёй арбіце параўнальна нядаўна? Ці не падарожнічала яна па Сонечнай сістэме, як мяркуюць некаторыя вучоныя, неаднойчы праходзячы блізка каля Марса? Гэтаму ёсць пацвярджэнні ў антычнай міфалогіі: Марс і Венера – даўнія закаханыя. Венера – ранішняя і вячэрняя, надзвычай яркая зорка на небе. Славяне яе называлі Дзянніцай. У розных рэгіёнах яна – сястра, або дачка, або жонка Сонца. Сонца раўнуе яе да Месяца і не дазваляе ім сустракацца, бо Месяц сапраўды заляцаецца да Дзянніцы. Зорка абвяшчае ўзыход Сонца, вядзе яго на неба і знікае ў яго яркім ззянні. Ноччу яна свеціць ярчэй за ўсіх, дапамагае Месяцу. У рускіх казках Дзянніца выступае пад імем Красы Ненагляднай.

У антычнай міфалогіі Марс – бог вайны, і ніхто не любіў яго, акрамя сястры ЭРЫДЫ, багіні варожасці, ды Венеры. У геніяльнай філасофска-сатырычнай кнізе Джанатана Свіфта«Падарожжа Гулівера» апісаны два спадарожнікі Марса – Фобас і Дэймас, якія былі адкрыты астраномамі толькі праз 150 год пасля надрукавання рамана Свіфта, і гэта адна з самых інтрыгуючых літаратурных і навуковых загадак. Пра нашэсце марсіянаў пісаў таксама выдатны англійскі пісьменнік Герберт Уэлсу «Вайне светаў», а пра падарожжа на Марс – рускі класік ХХ ст. Аляксей Талстойу «Аэліце». Увогуле Месяц і Марс – самыя прыцягальныя для літаратуры аб’екты, паколькі жыла вера ў іх населенасць.

У народзе ж самай вядомай з часоў Хрышчэння была, бясспрэчна, Віфлеемская зорка – яўна міфічная, хоць у апошні час вучоныя гавораць пра магчымасць узрыву звышновай, бачнай якраз у год нараджэння Хрыста. З вялікай бліскучай самаробнай зоркай, што сімвалізуе Віфлеемскую, ходзяць і сёння калядоўшчыкі па вёсках. І частавацца на Каляды нельга да позняга вечара, да з’яўлення першай зоркі на небе.

Увогуле ж у славян зоркі – дзеці Сонца і Поўні. Ва ўсіх народаў пашырана вера, што як толькі нараджаецца чалавек, успыхвае зорка. Калі зорка падае – памірае чалавек. У гэты момант убачыўшым яе пажадана перахрысціцца. Крыж ад жывога чалавека дапаможа душы нябожчыка пазбавіцца грахоў і трапіць у Рай. Беларусы нават яшчэ ў ХХ ст. былі ўпэўнены, што калі чалавек добры, мала грашыць, то яго зорка ясная, а калі ён несумленны, злы, яго зорка ледзь блішчыць.

Душа-зорка ў беларусаў завецца Знічка, яна мае блізкую сувязь з агнём. На Украіне верылі, што зоркі – гэта анёлы-ахоўнікі, якія сядзяць на небе з запаленымі свечачкамі ў руках. Разам з уяўленнем, што зорка ззяе на небе, пакуль працягваецца жыццё чалавека, і падае з яго смерцю, бытавала і іншае, паводле якога душа ў выглядзе палымянай зоркі падае з неба і пасяляецца ў дзіцяці ў момант яго зачацця ці нараджэння, а пасля смерці чалавека вяртаецца на неба. У любым выпадку душа – зорка, значыць, з ёю звязана ўсё самае прыгожае, высокае, духоўнае, светлае ў чалавеку.

Зоркі часта згадваюцца ў народнай паэзіі. Многія песні пачыналіся

зачынам тыпу: «Усе зорачкі паўсходзілі», або «Разгарыся вячэрняя зорка», або «Цёмна ночка да нявідная». Гэткі ўступ твора ўжо адным радком ствараў пэўны настрой, як правіла, салодка-тужлівы, або надаваў песні атмасферу таямнічасці, загадкавасці. Зорка часта выступае як састаўная частка тропаў: з зоркамі параўноўваюцца вочы дзяўчыны або сама дзяўчына. У беларускіх казках зоркі ўпрыгожвалі галовы чароўных хлопчыкаў. Адзін з самых распаўсюджаных сюжэтаў у казках беларусаў, рускіх і ўкраінцаў – нараджэнне трох братоў-блізнят за адну ноч і адпаведна названых Вячорка, Паўночка і Зорка, прычым той, хто нарадзіўся перад світаннем, – Зорка – быў самы магутны і разумны.

Зоркі – аб’ект паказу і ў літаратуры. У ХІІ ст. Кірыла Тураўскінапісаў трактат «Пра нябесныя сілы» – па сутнасці, першы ва ўсходніх славян твор па касмагоніі, дзе Сусвет разглядаецца як непаўторнае адзінства Макра- і Мікракосмасу ў іх станаўленні ад небыцця да быцця.

У традыцыях народнай паэзіі пісалі пісьменнікі пачатку ХІХ ст. Як ужо адзначалася, рамантыкі любілі ноч і начное неба, якое давала ім натхненне, выклікала чароўныя мары. Але ў беларускіх паэтаў, што пісалі па-польску, нават і традыцыйны для ўсіх еўрапейскіх рамантыкаў матыў паўставаў у своеасаблівым абліччы, больш міфалагізаваным, больш казачным.

Напрыклад, у Яна Баршчэўскага («Шляхціц Завальня») чытаем, як героі «ўбачылі на небе такую зыркую яснасць, што ледзь вока трывае; разлілася яна кшталтам велізарнае ракі. Палі, лясы і горы, пакрытыя снегам і асветленыя агністым небам, мелі дзіўны і захапляючы выгляд. Хмары, распаленыя чырвоным полымем, ляжалі на даляглядзе; здавалася, што там тонуць у пажарах велічныя гмахі і стромкія вежы» (Пераклад Міколы Хаўстовіча). Ясна, што ў творы паэтычна апісана вельмі рэдкая для нашых шыротаў з’ява – Палярнае ззянне. Сам шляхціц гаворыць, што за сваё жыццё трэці раз бачыць «падобнае дзіва і заўсёды ў той год, калі бачылі такія пажары на небе, бывалі нейкія неспадзяванкі».

Народ, сапраўды, вельмі баяўся незвычайных відовішчаў на небе. Але асабліва вялікія няшчасці заўсёды звязваліся з каметай, якую людзі ўяўлялі нейкай страшнай, агромністай ведзьмай на памяле. Падзенне ж балідаў успрымалася як палёт ЗМЕЯ. Цэлая міфалогія (але навукападобная) склалася ўжо ў наш час вакол падзення так званага Тунгускага метэарыта ў 1908 г.

Але вернемся да рамантыкаў. Дзеянне баладаў Адама Міцкевіча «Свіцязь», «Свіцязянка», «Люблю я» адбываецца ў зорныя ночы, што, натуральна, утварае асаблівую атмасферу таямнічасці, знітаванай са смуткам.

У Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча таксама часта ўпамінаюцца зоркі, але ў больш аптымістычным арэоле: «Над горадам зорка ясна засвяціла» («Халімон на каранацыі») або «Засвяцілі тры звёздачкі ў пару нам шчасліву! // Заляцелі тры сокалы дый на нашу ніву!» («Верш Навума Прыгаворкі на прыезд да месца Мінска Апалінара Концкага, Уладзіслава Сыракомлі і Станіслава Манюшкі»). І ўсё ж паэты ХІХ ст. яшчэ не выходзяць за мяжы парадыгмы фальклорнай вобразнасці.

Дзіўны ўзлёт беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. – гэта заканамерны вынік паступовага назапашвання філасафічнасці ў традыцыйных матывах, выкліканай своеасаблівай трансфармацыяй міфалогіі, якая ёсць не што іншае, як натурфіласофія, у прыгожае пісьменства.

У Якуба Коласа, які лічыцца самым «зямным» з класікаў, зямля і неба ў пастаяннай сувязі, таму зоркі – «кветкі неба», а кветкі – «зоркі зямлі». Такія параўнанні сустракаюцца ў паэта вельмі часта, дарэчы, яны – таксама ў рэчышчы вельмі старажытных паданняў, але набываюць новае філасофскае напаўненне: зоркі – святло, якое пасылае начное неба, кветкі – святло, што пасылае чорная зямля. Сустрэча святла – нябеснага і зямнога – увасабляе паэтычную мару пра Вечнасць, пра Вялікую Гармонію свету. У старажытных шумераў вярхоўны бог Анкі – нерасчлененае паняцце Неба-Зямля, ад шлюбнага саюзу якіх нараджаецца Космас.

У Янкі Купалы напачатку творчасці яшчэ пануе фальклорная вобразнасць: «Як дзве зоркі, яе вочы, // Гляне – свет яснее» або «Адна зорка мігацела – і тая прапала» (пра Бандароўну). У паэме «Яна і я»: Крылатыя стварэнні з выраю // Па Млечнаму пуці плывуць, як шнур. Беларусы верылі, што Млечны шлях – гэта шлях птушак з выраю (усяго існуе не менш за 20 назваў Млечнага шляху).

У драме «Раскіданае гняздо» традыцыйныя міфалагічныя матывы набываюць глыбокі філасофскі сэнс. Размова ідзе пра сон Зоські, у якім яна з бацькам, маці, братамі, пераадолеўшы шматлікія перашкоды на зямлі, узыходзіць усё вышэй і вышэй: «Аж да самых зорак забраліся, а там, па млечнай пуціне, з зоркі на зорку пераскокваючы, цягнемся далей; а зоркі хоць свецяцца, але не пякуцца: як па кветачках гэтых, ступаем па іх... І прыйшлі мы ў нейкую харошую краіну, якой я ў жыцці не бачыла, не чула і не сніла... Ідзём гэтым садам-раем ды ідзём...» Вядома, паводле З. Фрэйдаі К.Г. Юнга(пра іх мы гаварылі ў першых лекцыях), што сны з’яўляюцца праяўленнем міфалагічнага мыслення, родавай памяці, а таксама індывідуальнага падсвядомага чалавека. Сапраўды, тут сон Зоські многае дае для разумення яе душы. Я думаю, што шлях Зоські як рамантычнай натуры – зусім не на Вялікі Сход, ён не ў актыўным дзеянні, а ў пагружэнні ў свій унутраны свет, люстрам якога і была зорная краіна сну, сад-рай на небе. Ёсць асобы, якія ніколі не здолеюць жыць знешнім, – такая Зоська.

Са сном купалаўскай гераіні перагукваецца верш Алеся Гаруна: Дзіўлюся я на ззянне ясных зораў, – // І сумна-сумна так, што я не зараз з імі, // Што жыць не лёс мне ў вышыне нагорнай // І сцежкамі хадзіць па небе залатымі. // Сярод нязнаных мне, не бачаных прастораў // Раўнінай той, што звецца Бесканечнасць, // Я лётаў думкаю б і воляй непакорнай // І, можа б, там пазнаў цябе, Адвечнасць...

Тут паэтычнае ўяўленне, пераадольваючы канкрэтыку, рухаецца ўжо далей, па той бок бачнага, – да Вечнага.

У Максіма Багдановічачаста і зямная Прырода паўстае як Вечнасць, раскрываючыся ў сваёй урачыстай, жыццесцвярджальнай паўнаце і росквіце творчых сіл. Але светлы, жыццёвы пачатак не выключае трагічнага, самотнага, тужлівага, задуменнага, усіх тых патаемных рухаў душы, з якімі якраз і звязана зорнае неба. У паэзіі М.Багдановіча жыццё і смерць, радасць і гора заўсёды побач, і гэта надае асаблівую адметнасць і значнасць філасофіі паэта. З падаючай зоркай ён параўноўвае жыццё рана памерлага літаратара Сяргея Палуяна. Шэдэўрам багдановічаўскай лірыкі з’яўляецца, безумоўна, раманс «Зорка Венера...», у якім злучаны рэальнасць і мара, ява і трызненне...М.Багдановіч – самы «зорны» з паэтаў-класікаў.

Наступныя пакаленні беларускіх паэтаў значна ўзбагачаюць эстэтыку верша і часам ідуць у, так бы мовіць, нетры фальклору. Так, у выключна таленавітага Уладзіміра Дубоўкі ёсць адзін, зусім не заўважаны даследчыкамі твор, дзе паэтычна адбіўся міф пра адсутнасць начнога неба. Гаворка ідзе пра невялікую паэму «Ноч на Прыпяці і казка пра зоркі», у якой распавядаецца пра Сонца і Месяц як пра аднолькава дзённыя свяцілы:

Тады не зналі людзі змроку.

Быў дзень на свеце ўсім шырокім,

Бо двое разам ім свяціла,

А ў двух мацнейшая і сіла.

Зоркі ў той час былі кветкамі ў нябесным выраі. Неяк Сонца задумала падараваць зоркі людзям. Яно шчодра кідала іх уніз, на зямлю, дзе яны таксама рабіліся кветкамі. А Месяц свае зоркі пашкадаваў і пакідаў замест іх каменні. Сонца абурылася і адмовілася хадзіць па небе разам з Месяцам. З таго часу яны «працуюць» у розны час, прычым Месяц не столькі свеціць, колькі займаецца сваім нябесным садам, таму і стала цёмна, узнікла ноч. Я думаю, што беларускі міф захаваў, як ні дзіўна, успамін пра нейкую касмічную катастрофу: відаць, калапс другога Сонца, трансфармацыю яго ў Чорную дзірку.

Своеасаблівую касмічную катастрофу перажываем мы і сёння. У сучаснай літаратуры гармонія зямлі і неба парушана, бо парушана гармонія ў душы чалавека – пасяліўся ў ёй Чарнобыль. Незабыўны Пімен Панчанка піша незадоўга да смерці «Чорныя дзіркі» – верш пра пустыя душы: няма ў іх агню, няма зорнага святла – адбыўся калапс...

Увогуле ж тэма «Зоркі Палын» (паводле Бібліі) робіцца, бадай, дамінуючай у беларускай літаратуры з канца 80-х гг. ХХ ст. У Івана Шамякінараман называецца «Злая зорка», а ў беларускай жа культуры зорка ніколі не была злой і нават непрыгожай! Усё перавярнулася! І ўсё ж нездарма вялікі філосаф І. Кант гаварыў пра самыя важныя каштоўнасці ў свеце: зорнае неба над намі і маральны закон унутры нас.

Такім чынам, нашы славянскія продкі найперш шанавалі Сонца, Месяц і зоркі. А ўвогуле яны іначай, чым мы, уяўлялі сабе ўключанасць Зямлі ў сусветны кругазварот, бачылі большую залежнасць нашай планеты ад законаў Светабудовы. І таму сучасныя поспехі касманаўтыкі і астраноміі – нішто ў параўнанні з высокай касмалогіяй продкаў, занатаванай найперш у міфалогіі. Усё найбольш дзіўнае, што засталося ад старажытных цывілізацый, звязана з космасам, з календаром.

Занятак 4. Каляндарныя міфы ў народнай традыцыі

Сходніх славян

1. Узнікненне каляндарных міфаў як асэнсаванне адраджэння прыроды.

2. Антычны культ Дыяніса і яго беларускі аналаг (Ярыла).

3. Язычніцтва і хрысціянства ў каляндарнай адраднасці беларусаў.

Літаратура.

Асноўная.

1. Афанасьев, А. М. Поэтические воззрения славян на природу. Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов: в 3 т. / А. М. Афанасьев. – М.: Советский писатель, 1995. – Т. 1. (раздел «Ілля-Грамаўнік і вогненная Марыя», «Ярыла»).

2. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клаіковіч. – 2-е выд., дап. – Мінск: Беларусь, 2006. – 599 с.: іл..

3. Зайкоўскі, Э. Багі старажытнай Беларусі / Э. Зайкоўскі // Роднае слова. – № 8. – 1996. – С. 164–171.

4. Коваль, У. І. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. – Гомель: Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. – 180 с.

5. Лозка, А. Беларускі народны каляндар / А. Лозка. – Мінск:Полымя, 1993. – 205 с.: іл.

Дадатковая.

6. Ліцьвінка, В. святы і абрады беларусаў / В. Ліцьвінка. – Мінск: Беларусь, 1998. – 190 с.

7. Соколова, В. К. Весенне-летние обряды русских, украинцев и белорусов / В. К. Соколова. – М.: Наука, 1979. – 287 с.

8. Сысоў, У. М. З крыніц спрадвечных / У. Сысоў. – мінск: вышэйшая школа, 1997. – 425 с.

9. Шамякіна, Т. І. Міфалогія Беларусі: нарысы: вуч. дапаможнік для студэнтаў філал. спецыяльнасцяў ВНУ / Т. І. Шамякіна. – Мінск: Маст.літ., 2000. – 398 с.

Змест.

У шырокім сэнсе слова каляндарнымі можна лічыць салярныя, лунарныя і астральныя міфы, з якімі мы ўжо знаёміліся. Але ў вузкім і найбольш звыклым сэнсе слова да каляндарных адносяць міфы, што адлюстроўваюць змены пор года. У навуцы агульнапрызнана, што салярная і лунарная міфалогія больш архаічная, чым аграрна-сезонная. Сапраўды, для каляндарных міфаў характэрна прыродная, земляробчая семантыка, таму ясна, што яны былі пашыраны ў тых народаў, у якіх земляробства робіцца асноўным заняткам. Касмаганічныя ж міфы маглі ўзнікнуць яшчэ ў паляўнічых, якія, бадзяючыся па лесе, павінны былі навучыцца арыентавацца па сонцу і зорках. Але ў агульнацывілізацыйным плане земляробства – вытворчы тып заняткаў, больш высокі і прагрэсіўны, чым збіранне дароў лесу, паляванне ды рыбалоўства.

Схема каляндарных міфаў ва ўсіх народаў Еўропы ды Азіі прыкладна аднолькавая: галоўны персанаж – звычайна бог расліннасці – у выніку канфлікту з пачварай, драконам ці богам, што ўвасабляе дэструктыўныя сілы прыроды, гіне або знікае. На яго пошук адпраўляецца нявеста або жонка, або маці, або сястра, радзей – сын. Гераіня-шукальніца бога знаходзіць, вяртае да жыцця, той, у сваю чаргу, перамагае супраціўніка, аднаўляе свой ранейшы статус, праўда, часам робіцца адначасова і богам падземнага царства.

У Старажытным Егіпце алегорыяй зерня быў бог АСІРЫС, самы, бадай, папулярны з усіх багоў егіпецкага пантэону на працягу тысячагоддзяў. Не дзіва, што ён прайшоў доўгую эвалюцыю, яму прыпісвалі рысы іншых багоў, а часам і ўвогуле атаясамлівалі з імі. Так, ён пачаў разумецца і як Сонца, прыняўшы на сябе функцыі бога РА. Пад зямлёю АСІРЫС-СОНЦА змагаецца з цемрай і холадам, якія ўвасабляе яго брат СЕТ. Той забівае АСІРЫСА і заганяе яго ў труну, якую выкідвае ў Ніл. ІЗІДА, сястра-жонка АСІРЫСА, знаходзіць мужа: яго труна аказалася аплеценай дрэвам (відаць, Сусветным Дрэвам). Але СЕТ на гэты раз рассякае цела АСІРЫСА на 14 кавалкаў і раскідвае па ўсім Егіпце. ІЗІДА збірае цела мужа і зачынае ад яго, па сутнасці мёртвага, сына ГОРА. АСІРЫС робіцца царом у царстве мёртвых і судзіць іх. ГОР – ранішняе сонца – сваім промнем-кап’ём перамагае братазабойцу СЕТА і ўрачыста ўстае над даляглядам.

Праўда, СЕТ ніколі не бывае пераможаны канчаткова, бо час жа разумеўся як цыклічны, таму падзеі міфа паўтараюцца рэгулярна, кожныя суткі. І ўвогуле трыяда-сям’я АСІРЫС – ІЗІДА – ГОР сімвалізуе розныя прыродныя цыклы. Прыкладам, ІЗІДА, шукаючы мужа, плакала, і ад яе слёз імкліва прыбывала вада ў Ніле – гэтак тлумачыўся разліў ракі, якая мела рашаючае значэнне ў жыцці Егіпта. А сёння ў Егіпце ўвогуле Ніл паэтычна называюць «слязьмі Ізіды». ГОР ўвасабляўся спачатку сокалам з дыскам на галаве, пасля чалавекападобнай істотай з галавой сокала, нарэшце поўнасцю антрапаморфна – маладым, прыгожым юнаком, часам на кані. Выява змагання ГОРА з СЕТАМ, які паўстае ў выглядзе дракона.

Як уваскрос АСІРЫС у падземным царстве, так і кожны памерлы будзе жыць вечна пад уладай мудрага бога – абы толькі яго блізкія праводзілі яго пасля смерці гэтаксама, як хавалі цела АСІРЫСА ІЗІДА і ГОР. У Старажытным Егіпце кожнае пахаванне рабілася дакладнай копіяй пахавання АСІРЫСА. Але ж і сеў насення, які праходзіў у лістападзе, – таксама ўвасабляў пахаванне АСІРЫСА. Вось чаму на пачатку лістапада ў Егіпце адзначалі дзень усіх памерлых: душы продкаў (натуральна, ноччу) наведвалі свае ранейшае жыллё. Ім пакідалі ежу і запальвалі лямпы на працягу ўсёй дарогі ад могілак да дома. Характэрна, што хоць у еўрапейскіх народаў восенню не сеюць (калі не лічыць азімых), а збіраюць ураджай (падзея радасная), але і ў іх, у тым ліку, у беларусаў, пачатак лістапада – ушанаванне памерлых (Дзяды).

У дрэва МІРЫ ад ЗЕЎСА нараджаецца надзвычай прыгожае дзіця – бог АДОНІС. За тое, каб валодаць ім, змагаюцца дзве самыя, бадай, магутныя багіні – уладарка кахання АФРАДЫТА і уладарка смерці ПЕРСЕФОНА. ЗЕЎС вырашае спрэчку наступным чынам: частку года АДОНІС праводзіць у падземным царстве разам з ПЕРСЕФОНАЙ, а вясной вяртаецца да АФРАДЫТЫ. Каханню АФРАДЫТЫ (ВЕНЕРЫ) і АДОНІСА, дзякуючы якому адраджаецца ўся прырода, прысвечана ў еўрапейскай культуры Адраджэння і Новага часу незлічоная колькасць опер, балетаў, паэм, жывапісных і скульптурных твораў. З усіх міфаў пра паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды гэтая – найбольш эратычная версія – у той жа час і самая паэтычная, поўная ўзвышанага трагізму. Ды і рытуалы ўшанавання АДОНІСА (а міф заўсёды звязаны з рытуалам) адбываюцца ў надзвычай прыгожых мясцінах Лівана і Кіпра. Адзін з варыянтаў абраду такі: вакол скульптур ВЕНЕРЫ і АДОНІСА расстаўлялі ўсе дары зямлі – садавіну, агародніну, кветкі, – і цэлы дзень людзі радасна адзначалі вяселле багоў. З цягам часу, пачынаючы, відаць, з эпохі класічнай антычнасці, культ ДЭМЕТРЫ і ПЕРСЕФОНЫ паступова замяняецца культам ДЫЯНІСА.

ДЫЯНІС быў богам фракійскага паходжання, яго радзіма – прыкладна тэрыторыя Балгарыі, адкуль ушанаванне яго распаўсюдзілася па ўсёй Грэцыі. Хоць звычайна яго лічаць богам вінаграднай лазы, на самай справе ён увасабляў дрэва ўвогуле, асабліва дрэва культурнае. Але з цягам часу сэнсавае напаўненне вобраза ўзбагацілася. ДЫЯНІС – гэта жыццё ў самым поўным, нават звышпоўным сваім праяўленні, вышэйшы росквіт жыцця, буянне прыроды, урачыстае свята яе. Сіла прыроды прадстаўлена ў віне як соку самой зямлі. Адсюль зразумела значэнне віна ў абрадах, прысвечаных ДЫЯНІСУ. Сам жа бог, сімвалізуючы творчасць Прыроды, мог прымаць розныя формы: агню, сонца, вады, шматлікіх раслін і жывёл. Ён быў найбольш зменлівы з багоў – зменлівы, як і сама прырода.

ДЫЯНІСА міф называе сынам ПЕРСЕФОНЫ і ЗЕЎСА, які злучыўся з падземнай багіняй ў выглядзе змея (тое, што ПЕРСЕФОНА – дачка ЗЕЎСА, міф не цікавіць, бо багі персаніфікавалі сабою важнейшыя касмічныя паняцці, якія, сапраўды, па вялікаму рахунку, былі ў глыбінных узаемадачыненнях). Восенню ДЫЯНІС паміраў: яго раздзіралі на кавалкі тытаны. Але ЗЕЎС дараваў яму новае нараджэнне праз СЕМЕЛУ, якую народнае паданне лічыць ДЫЯНІСАВАЙ маці. Абрад аднаўляў усе пакуты бога і яго чароўнае ўваскрэсенне вясною. Паступова дыянісіі набываюць усё большае пашырэнне ва ўсім антычным свеце, убіраючы ў сябе ранейшы архаічны культ ДЭМЕТРЫ і ПЕРСЕФОНЫ. У Рыме імя ДЫЯНІСА – ВАКХ, а свята, прысвечанае яму, атрымала назву вакханаліі – тэрмін, вядомы і сучаснаму чалавеку, далёкаму ад міфалогіі.

Служэнне ДЫЯНІСУ якраз у многім – пачуццё: адпраўляючы абрад, чалавек знаходзіўся ў стане экстазу. У экстаз уваходзілі неабавязкова пад уплывам віна: здаровыя людзі, без ап’янення, надзеўшы маскі тых ці іншых жывёл, здаваліся самі сабе жывёламі і іншымі персанажамі. Адсюль ідзе традыцыя і маскарадаў, веснавых карнавалаў у многіх народаў свету. Уласна, перажываліся тыя ж пачуцці, што і ў дзяцей падчас гульні. Узнікала асаблівае адчуванне зліцця з прыродай, свабоды пераходу з адной яе формы ў іншую, як сам бог ДЫЯНІС. Ад такога адчування і ўзнікаў экстаз, у якім чалавек сапраўды пачувае свае сілы, дзіўныя здольнасці, калі ўсё немагчымае здаецца магчымым.

Але ДЫЯНІС не толькі бог радасці і поўных сіл жыцця, але і бог-пакутнік, бо ён паміраў страшнай смерцю. Разам з яго ўшанаваннем узнікае культ пакут. Пакуты – аснова трагедыі (адна з першых трагедый Эсхіла – «Прыкуты Праметэй»). У вобразе ДЫЯНІСА праявіўся дыялектычны погляд антычнага чалавека на быццё: трагічнае (пакуты, смерць) і радаснае, светлае – уваскрэсенне.

Ва ўсходнеславянскай міфалогіі найбольш блізкі да ДЫЯНІСА – язычніцкі бог ЯРЫЛА. Бо ЯРЫЛА не проста аднаўляе расліннасць, а дае жыццёвую сілу ўсяму, што нараджаецца і расце – гэта ярая, неадольная сіла працягу рода, адраджэння, нязгаснага вечнага кругавароту жыцця, сонечнай цеплыні і святла. У заходніх славянаў і балтаў ЯРЫЛА вядомы пад імем ГЕРАВІТА. ЯРЫЛА-ГЕРАВІТ апекаваў палкасць кахання, шлюб, ад яго залежылі і дождж, і яснае неба, і ўраджай, і шчасце людзей. Корань слова «яр» мае мноства значэнняў: «яравы хлеб» – пасеяны вясною, «ярка» – маладая авечка, яры – злосна-палкі, гарачы, але і слова «яркі» таксама ад кораня «яр».

Ва ўсіх народаў у Ярылаў дзень дазвалялася большая свабода ў асяродку моладзі. Царква заўсёды асуджала язычніцка-эратычныя гульні ў гонар ЯРЫЛЫ – яны, сапраўды, нагадвалі антычныя вахканаліі. Часам у гэты дзень кралі дзяўчат ці нават чужых жонак. Такое свята было стыхійным падаўленнем страху смерці, яно сцвярджала ўладу жыцця над смерцю, вясны над зімою. А з міфалогіі вядома, што ЯРЫЛА зімою змагаўся пад зямлёю з яшчарам-чарнабогам, і яго перамога і ёсць перамога вясны.

У многіх юр’еўскіх песнях важная роля належыла ключам, якімі ЯРЫЛА (Юр’я) адмыкаў расу і сваю МАЦІ-ЗЯМЛЮ. Паўстае ў песнях і вобраз Юр’евай маці, якая сама адмыкае зямлю ключамі. Гэта, безумоўна, ужо пазнейшы хрысціянскі ўплыў, звязаны з культам Багародзіцы, а Юр’я тут незаўважна ўсё больш набывае рысы самога Хрыста. Спачатку, відаць, большае значэнне ў міфалогіі мелі якраз багіні жаночыя: урадлівасць звязвалася з творчымі сіламі самой маці-зямлі. Пазней яе паядналі з мужчынскім апладняючым пачаткам у вобразе ЯРЫЛЫ. Праўда, ва ўсіх гадавых абрадах, асабліва веснавых і асенніх, заставаўся непераможаны культ зямлі-карміцелькі.

У каляндарнай абраднасці беларускага народа, у чаргаванні хрысціянскіх і язычніцкіх святаў ёсць дзіўная гарманічная суладнасць, здзіўляючыя перакрыжаванні. Адлік неабходна весці ад дня зімовага сонцавароту – ад каталіцкага свята Нараджэння Хрыстова (25 снежня), ад Новага года і ад праваслаўных Калядаў 7 студзеня. Паколькі паміж гэтымі важнейшымі касмічнымі падзеямі ў розных канфесіях адлегласць часу невялікая, іх можна лічыць адзіным пачаткам гадавога цыклу. Ён звязваецца з нараджэннем новага Сонца, з нараджэннем нашага Збавіцеля Іісуса Хрыста.

У ноч Народзін у беларусаў да стала падаюць куццю – кашу з мёдам, якую ядуць таксама і на хаўтурах; але ўжываюць і ўзвар – кампот з сушанай садавіны, як ім звычайна частуюць, калі ў доме нараджаецца дзіця. Яшчэ ў часы сівой даўніны ў нашых продкаў арыйцаў зімовы сонцаварот – канец і пачатак года – прысвячаўся як вельмі старым людзям (ды і продкам, памерлым), так і немаўляткам. У адной падзеі – паміранне і нараджэнне, смерць і жыццё. Вось чаму такога кшталту ежа на Раждство.

Каляды тым адрозніваюцца ад іншых дзён года, што час чалавечага жыцця як бы спыняецца, свет людзей і іншасвет зліваюцца ў адно – тое, што існуе ў гэты выключны перыяд паводле сваіх асаблівых законаў. Каляды злучалі стары год і новы і пачыналі цыкл суаднесенасці чалавечага жыцця з жыццём Прыроды. Абрад калядавання – гэта па сутнасці сімвалічны абрад абмену падарункамі паміж рознымі светамі (пераапранутыя калядоўшчыкі ў масках сімвалізавалі свет памерлых).

Сама Зямля, уласна, зімою памірае і адраджаецца зноў вясною. Да Дабравесця (Благавешчання) яе нельга чапаць – капаць, высаджваць зеляніну, гарадзіць агарожы, – усё роўна зямля яшчэ няплодная. Але вясна ўжо пачалася. Яе пачатак народ адзначае вясёлай Маслянкай – святам поўнасцю язычніцкім. Магчыма, гэта рэшткі ранейшага вясенняга светкавання Новага года. Характэрна, што Маслянка прысвечана не толькі адроджанаму Сонцу, якое сімвалізуюць бліны, але і маладым мужу і жонцы, што толькі пабраліся шлюбам у гэт

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: