Мәдениет және өркениет. Қазіргі өркениет. Оның ерекшелігі мен қарамақайшылығы

Қазіргі заман мәдениетінде өзектілік танытып отырған мәдениет пен өркениет арақатынасы. Сонау романтизм дәуірінде алға көлденең тартылған осы бір мәселе бірнеше жүзжылдықты артқа тастап тағы да қайта көтерілгені заңды. Өйткені адамзат қазір технологиялық төңкеріліс куәгері болып отыр.

Батыс-христиан мәдени аймағындағы өркениет ұғымын білдіретін “цивилизация” сөзі “civil” – “азаматтық” деген түбірден шыққан. Ал оның түп этимологиясы “сыпайы”, бойына “тәрбиелі мінез баулынған адам” дегенге апарады. Ал, шығыстық, нақтырақ алар болсақ, араб-мұсылмандық мәдени аймақта басым көзқарастар бойынша, арабтың «тамаддун» деген сөзі өркениет деген мағынаны білдірген. Ал сол сөздің этимологиялық тамыры «мадина» – қала деген сөзден шығып жатыр. Сол дериват түбірден құралған тамаддун – «қалалық болу, қалада жиналу» деген мағынаны беретін болған. Қарап отырсақ, араб-мұсылман дискурсивтілігінде мәдениет (маданият) пен өркениет (немесе “тамаддунның”) бір түбір сөзден таралып, бір негізгі құндылықты – қалалық өмір құндылығын паш етеді екен. Сондықтан болар, кейбір ғалымдар бұл сөздің лексикалық мағынасына мән беріп, өркениетті материалдық даму аясындағы мән-мағына тұрғысында түсіндіреді. Демек, өркениеттің негізгі белгілеріне олар көбінде материалдық жетістіктерді – қалалар, қатынас жолдарын, керемет зәулім сарайлар мен ғимараттардың салынуын жатқызады.

Өркениет ұғымы алғашқы қауымдық қоғамның орнына келген тарихи кезеңге қатысты қолданылатындығы да белгілі. Л. Морган мен Ф. Энгельстің (ХІХ ғ.) өркениетті тағылық пен варварлықтан соң келген, қоғамдық құрылыстың реттелуімен сипатталатын, сондықтан да «жоғары» сапалы қоғамның даму сатысы деп қарастыруы кездейсоқ емес. Мәдениет пен өркениет арақатынасы (бұл арақатынастың рефлексиясы емес, арақатынастың өзі) алғаш рет мәдениетті – адамның индивидуалдық-тұлғалық шығармашылық потенциалымен, ал өркениетті – азаматтық қоғамның тарихи процессімен байланыстыра бастаған Қайта Өрлеу кезеңінен көрініс тапты.

Ағартушылық кезеңде мәдениет өмірдің индивидуалды-тұлғалық және азаматтық-қоғамдық құрылымы деп қаралып, осыдан мәдениет пен өркениеттік даму процессі бір-бірімен сәйкес ендірілді. «Өркениет» терминін еркіндік, әділдік, құқықтық тәртіп орнаған азаматтық қоғамды, яғни, қоғамның белгілі бір сапалық көрсеткіштерін, оның дамуының дәрежесін белгілеу үшін француз ағартушылары енгізді.

Шындап келгенде, “өркениет” ұғымы адамзат мәдениетіндегі “қалалық революция” (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала – кейінірек “өркениет” деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда болған еді. Қолөнершілер – бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры – қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да.

Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы мен жер өңдеумен салыстыра алғанда сол дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті, жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы, табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды – жан-жануар мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса, шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты. Табиғаттан басыбайлы тәуелділік жібін үзгенін сезінген жаңа сана формуласын Протагор былай деп берген екен: “Адам барлық заттардың – бардың да, жоқтың да – өлшемі”.

Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып, оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым – математика дүниеге келеді. Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі – хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен байланыстырылмағандығын мойындаймыз.

Өркениет ұғымының анықтамаларының көптігі, оны түсіндіру барысында қалыптасқан көзқарастар мен сол көзқарас иелерінің негізін қалаған мәдениеттанулық мектептерінің де көптігі қарастырылып отырған феноменнің күрделі екендігін танытады. Бастапқыда өркениетті “алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі” деп жалпылай атап қоятын адамзат тарихының, мәдениетінің ең ұзақ та ең дерек-мағлұматы мардымсыз даму сатысына қарсы қою арқылы анықтап жүрді. Өркениетті, Г. Чайлд пікіріне сүйенсек, алғашқы қауымдық ұжымнан түбегейлі түрде ажырататын он негізгі өлшем бар көрінеді. Олар төмендегідей:

- адамдардың отырықшы ірі қонысының – қаланың болуы;

- өндіріс құралдарының жетілдірілуі;

- салық жүйесінің қалыптасуы;

- сауда-саттық, тауар айналымын қосқандағы экономика дамуының өрбуі;

- кәсіби маманданудың жүзеге асуы;

- жазу-сызудың пайда болуы;

- бірнеше ғылым түрлерінің дамуы (арифметика, геометрия, астрономия, философия);

- дамыған өнер түрлерінің кезігуі;

- әлеуметтік жіктердің пайда болуы;

- мемлекет институтының қалыптасуы.

Біздің пікірімізше, бұл өлшем-критерийлердің заманы әлдеқашан өтті, оны қазіргі қоғамдағы мәдениеттерге экстраполяциялаудың еш жөні жоқ. Өйткен себебі, біріншіден, жоғарыда баса айтқанымыздай, Г. Чайлд өркениеттіліктің бұл өлшемдерін архаикалық қоғаммен салыстыру үшін қолданған. Екіншіден, бүгінгі таңда осы аталған шамаларды өз дамуы барысында басынан өткізбеген бірде-бір мемлекет жоқ.

Айта кететін бір жай, өркениет өлшемін берген осы бір теория болсын, осы іспеттес, басқалары болсын өркениетке дейінгі қоғамды дәл суреттеп бере алмайды. Өйткені ол дәуір өркениетті дәуірден жүз есеге жуық ұзақ уақытты қамтиды. Антропогенезбен пара-пар келетін культурогенез, соңғы археологиялық мәліметтерге сүйенсек, 4 миллион жыл шамасын алып жатыр. Ондай ірі уақыт масштабын игеру мүмкін емес әрі ол туралы заттай-материалды айғақтар, жазба мағлұматтар жоқ деуге болады. Соның нәтижесінде ол дәуірді зерттеуге ғалымдар аса қатты ынтықтық танытып та отырған жоқ. Зерттеген күннің өзінде ол туралы тек болжам айту ғана мүмкін.

Қазақ тіліндегі “өркениет” сөзінің “өркендеу”, “өсу” деген мағыналық коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны өркениет ұғымына сыйдырамыз. Өркениеттің де өзіндік кезеңдік ерекшеліктері бар. Мысалы, Г. Чайлдтың келтірілген өлшемдерін қазіргі өркениетті даму сатысына – ақпараттық өркениет сатысына сай дей алмаспыз. Қазіргі өркениеттілік өлшемдерін талдаушыларға, бұрынғыдай біржақтылық емес, мәдени релятивизм тән.

Американдық мәдениеттанушылар О. Тофллер мен Д. Беллдің адамзат тарихын индустрияға дейінгі, индустриалдық және постиндустриалдық дәуір деп үш сатыға бөлуі мәдени-экономикалық өзгерістер негізінде қоғамның өндіріс күштерінің өзгерісін көрсетеді.

Мәдениет философиясы аясында болсын, мәдениеттанулық теориялардың қайсыбірінде болсын мәдениет пен өркениетті антипод ретінде көрсету ыңғайы кездесіп отыратындығына қарамастан, мәдениет өркениет негізін құрайтындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Өркениетті мәдениеттің сыртқы жамылғысы, бүркеніші деп қарайтын да ұстанымдар жеткілікті. Егер біз Шпенглерше мәдениетті рух ұғымы төңірегінде түсіндірер болсақ, онда өркениетті сол рухтың объективті заттық әлемде танылуы үшін керекті өзіндік бір тірі ағза деп аламыз. Рух түсінігіне сай, оның салыстырмалы тұрақтылығы туралы айта аламыз, ендеше, мәдениет туралы да мәңгілік категориясы тұрғысынан сөз ете аламыз. Ал сол рухтың материалдық қабығын құрастырып отырған өркениет үнемі өзгерістегі шындық. Себебі онсыз өркениеттің өзгермелі ортаға бейімделу мүмкіндігі азаяр еді.

Өркениет – ашық жүйе. Ал ашық жүйе әрқашан жаңа ақпаратқа ие, ал ақпаратты өңдеу үзіліссіз үрдісті талап етеді. Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі – қарым-қатынас, коммуникация қызметі. Өркениет өзінен басқа келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынаста болып отырады. Қарым-қатынас – өркениет болмысының міндетті шарты, тіршілік ету көзі. Өркениет теориясының іргесін қалаушылардың бірі А. Тойнбидің пікірінше, өркениетті қиыншылығы мол жол күтіп тұр. Адам жаңа нәрселерді жаратудан еш жалыққан емес, себебі бұл оның тумысынан берілген қасиеті. Сол жасампаз адамның шеберлігінің көрінісі болып табылатын өркениет үшін де жаңашылдық өркениеттілік өзегі.

Өркениет генезисі адамның өзіндік табиғат шектеулерін жеңуіне байланысты екі аспектіде көрінеді. Бір жағынан адам өзіне ішкі табиғатты бағындырып, қоғамдық болмыс дамуының ықпалынан босатылады, ал екінші жағынан, қоғамдық мәннің пайда болуы, адамнан өзінің жеке, ішкі табиғатына қожалық етуді талап етеді. Осы аспектілердің тұтастығы өркениет шартындағы қоғам мен адам дамуынан тұрады, олар біріге отырып қоғамдық байлықтың өндіріс үрдісін құрайды. Өркениет – бұл заңды нәтиже және адамдардың жасампаз іс-әрекеттерінің жемісі. Тек қоғамдық байлықтың жиналуы ғана адам өмірінен өркениеттік сапаның нышанын сездіреді. Өркениет құндылықтары – әлемдік байланыстардың дамуын қамтамасыз ететін әмбебап құндылықтар.

Сонымен, қорытындылай келе өркениет дегеніміз не, өркениет пен мәдениет арасында айырмашылық бар ма деген сынды ашық та даулы сұрақтар төңірегінде жалпы мәдениет философиясы, одан өрбіген мәдениеттану өз бастауын тапқан десек жалған айтпаған болар едік. Өркениет – тірнек ретінде мәдениеттің ұзақ мерзімді тариxи дамуының нәтижесі. Ең бастысы мынау – “цивилизация” (”өркениет”) терминін тайпалық санадан (трайбализмнен) босанып шыққан адамға қатысты айтуға болатындығы (М. Маклюэн).

Бір жағынан, мәдениеттің ішкі мәндерін ұғыну, мәдени көптүрліліктің кең көкжиегін игеру, қандай да болмасын мәдениеттің ішкі құрылымымен танысу, қоғамның тарихи болмысының ритмдерін және болашақтағы перспективаларды түсіну, мәдениет пен өркениет арақатынасын әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық танымның өзекті мәселелерінің бірі етті.

Қандай да бір идея өзінің заманына сай, ондағы сұраныс-талапқа сай туары сөзсіз. Гарвард университетінің профессоры С. Хантингтонның өркениеттер қақтығысы туралы мәдениеттанымдық болжал-гипотезасымен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ оның айтқандарының “жаны барлығы” даусыз. С. Хантингтонның айтуы бойынша, ХІХ ғасырдағы қақтығыстар, негізінен, әскерін ұлғайтпақшы болған, экономикалық күш-қуатын нығайтқысы келген, ең бастысы, өз иелігіне жаңа жерлер қамтығысы келген императорлар, монархтар арасында батыс аймақта жүріп отырыпты. Ал ХХ ғасыр екі идеологиялық жүйе арасындағы текетірестік орбитасына әлемнің көптеген мемлекеттерін тартып, жұмыр жерді қаққа бөле жаздапты. Сараптап қарасақ, ел билеушілер, ұлттар, мемлекеттер, идеологиялар арасындағы бүкіл әлемді отымен шарпып өткен қақтығыстар, көбінде, батыс өркениетінің еншісінде болған екен.

ХХІ ғасыр, Хантингтонның сәуегейлігіне сүйенер болсақ, авансценаға батыстық емес өркениеттердің белсенді түрде шығуына байланысты туындайтын өркениетаралық жанжал дауына душар болмақ. Ол, әсіресе, “қарт” Еуропа мен балаң еуропалық емес өркениеттер арасындағы айқас болмақ. Хантингтонның айтуынша, бүгінгі әлем өркениеттік өзіндік сананың өсуі, өркениеттік бірегейлену (идентификация) үрдісінде жүрсе керек. Ал оның ақыр аяғы дау-дамайсыз бітпейді деген үрейлі болжам тағы бар Сонда бірегейлігін сезінген өркениеттер қақтығыспай тұра аламайды ма екен?! Жаһандық келеңсіз оқиғалардың алдын алу мүмкін бе екен?! Жаһандық маңызы бар өмірлік мәселе дәл сол бір превентивті шаралар (жанжалдың алдын алу шаралары) туралы болмақ.

Жанжал, соғыс теорияларын уағыздау арқылы көп бүлік жасауға болады, бірақ адамдарды ымыраластыруға оның күші келмесі анық, тіпті, мүлдем келмейді десек болады. Сондықтан гарвардтық ғалымның концепциясы екінің бірінің аузында жүрген бүгінгі шақта одан сәл ертерек дүниеге келген М. Бахтиннің диалогизм идеясын ұмыт етпесе де, сырт қалдырып қоюдың еш жөні жоқ. Ырду-дырдудан көз ашпаған алмағайып әлемде бейбітшіліктің мамыражай күйін орнатар жалғыз мүмкіндік – мәдениетаралық диалог.

Мәдениет қашанда мәдениеттер шекараcында, олардың біруақыттылығында, олардың диалогының арқасында өмір сүреді әрі дамиды. Әрбір мәдениет басқа бір мәдениеттің сұранысының жауабы ретінде, сол бір басқа мәдениеттің қажеттілігі ретінде туындайды. Мәдениеттің “пешенесіне” өзінің болмысынан тыс басқа әлемде өмір сүру жазылған, диалог – мәдениеттің тағдыры.

М. Бахтин мәдениет концепциясын өзінің диалогизм принципіне сүйене отырып тұжырымдайды. Ол үшін мәдениет – сұхбаттық мүмкіншілігі ұлан-асыр ашық құндылықтар жүйесі. Мәдениеттің болмыстық сұхбаттылығының негізінде мүмкін болған мәдениеттер сұхбатын адамдар арасындағы диалог іспеттес қарастыруға болады ма? Иә, өйткені мәдениет адамның белсенді іс-әрекетінің, еркін шығармашылығының, оның өзіндік ішкі мәндік қасиетінің көрінісі. Мәдениет – адамның шығармашылығының нәтижесі болғандықтан да тікелей адам іс-әрекетімен байланысып жатыр. Адам қолынан шыққан, адам санасының жемісі болып табылатын барлық нәрселер сияқты, мәдениет те өз бойына тұлғалық бастаманы толығымен сыйғызады.

Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен неше миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәрін ортақтастыратын нәрсе – мәдени сұхбат, мәдениетаралық коммуникация. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәдени-әлеуметтік өмірде өзінің нақты орнын таба білген мәдениеттер сұхбаты идеясы – қазіргі заманның көкейтесті тақырыбына айналып отыр. Ондай биік мақсатты идеяға адамзат бірден келе қоймағаны мәлім. Адам болмысы – қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениеттер сұхбаты – өркениеттілік еншісі. Өйткені, өркениет – өркендеген мәдениет, коммуникация құралдары қалыптасқан, алыс-беріске түскен мәдениет.

Мәдениеттің өркендеуі, яғни өркениеттілік сатысы адам сезімдерінен алынған әсерлердің көшірілу, қосарлану, яғни бекітілу түрлерінің көбеюінен, коммуникация, байланыс жолдарының дамуынан да айқын көрінеді. Ендеше, түрлі тілдердің бөтендігін (бірін-бірі жатсынуын), алуан мәдениеттердің алшақтығын аттап өтудің құралы ретіндегі аударма ісі де – өркениеттің өнімі. Яғни, аударма – мәдени байланыстың, мәдени ортақтасудың, мәдени сұхбаттың негізгі әрі пәрменді құралы. Аударма – өркениеттілік талабы, себебі, тек өркендеген, қанат жайып, қиыр шарлар кезі келген, өрісін кеңейткен, “оңы мен солын”, яғни “өзінікі” мен “өзгенікін” танып қалған мәдениетте ғана аудару ісі қолға алынады.

Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені “Басқа” – менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір тиімді әдісі мәдениеттер сұхбаты болып отыр.

Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз.

Сонымен, өркениет – өркен жайған, өскен мәдениет, яғни мәдениеттің жаңа бір даму сатысы, жаңа бір сапалық түрөзгерісі. Тіпті, керек десеңіздер, егер мәдениет жаратылыстық қажеттілік түріндегі оқшаулану, бөлектену, яғни өзіндік идентификация (бірегейлену) талабынан туса, өркениет сол “жекешіл”, “өзімшіл” мәдениеттің Басқаларды танып, мойындап, Басқаларға “ашылуы”, диалогқа ықылас таныту кезеңі. Өйткені өсу-өну-өркендеу дарашылдықтың жеке өзінің қатысуымен болатын үдеріс емес, ол қайткен күнде Басқаның болуын, оның қатынасын талап етеді.

Ендеше, өркениеттілік сана жатқа деген толеранттылықты қалыптастырудан басталса керек. Аталған толеранттылық, яғни Басқаның “басқалығына” деген төзімділік, басқаны “жат” болғаны үшін ғана кемсітуге жол бермеу – толысқан мәдениеттің, демек, өркениеттің шығар биігі. Өзге мәдениетті қабылдауға деген даярлық толерантты сананың болуынан басталады. Ол толеранттылық мәдениетте бірден, туа біте қалыптаспайды. Оны мәдениет бойына егу, баулу қажет.

Жас нәрестенің өз жақындарынан, туыстарынан басқа жат адамды жатырқап, бөтенсінетіндігі сияқты, “буыны қатпаған” мәдениеттерде ксенофобияның болуы дұрыс болмаса да орынды. Сәбидің өсе келе көп адамдар арасына түсуінен бастап, қауымдасуынан (социализациялануынан) бастап Басқа алдындағы қорқыныш орнын Басқаға деген қызығушылық, Басқалармен қоса әрекеттену тиімділігін түсіну басатындығы сияқты, мәдениет те өркениеттілік сатысында мәдени қауымдастық өміріне, оның өзіндік талаптарына ден қояды. Нәтижесінде, меніңше, аралас-қораласы көп мәдениетте өркениеттік толеранттылық, сұхбатқа ынталы сана қалыптасады. Сол сияқты, Жорж Мунэн айтпақшы, адамзаттың түрлі мәдениеттерінің когнитивті тәжірибесінен хабардар мәдениеттің тілі аударуға ыңғайлы тіл болып табылады екен.

“Мәдениет – ұлттық, ал өркениет – халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл-ой, эстетика, тіл, экономика және тұрмыс-тіршілігінің үйлесімді жиынтығы. Өркениет болса, дамудың ортақ деңгейінде тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық өмірінің жиынтығы” (Зия Көкалып. Түрікшілдіктің негіздері. А.,2000. 130 б.).

Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені “Басқа” – менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір пәрменді құралы – мәдениеттер сұхбаты болып отыр. Мәдениеттер сұхбаты туралы ойлар Ф. Розенцвейг, Ф. Эбнер, Г. Марсель, М. Бубер, К. Ясперс және т.б. дайындаған диалог, коммуникация идеясы негізінде М. Бахтиннің, В. Библердің – шығармаларының арқасында көпшілікке танымал болып, ақыр аяғы бүгінгі күн саясатының бірінші маңызды мәселесіне де айналды. Міне, философия, мәдениеттану сынды “абстрактілі” ғылыми пәндердің қажеттілігі қайда жатыр …

Қара жер бетінде үлкенді-кішілі өзендер бар да, солардың барлығы дерлік суын құятын алып теңіздер, мұхиттар да бар емес пе?! Сол сияқты, мүмкін, ғаламдану мұхит бейнесін танытса, оны мүмкін етіп отырған өзендер ұлттық мәдениеттер шығар?

Қалай дегенмен де, дәл қазір, біз жаһандану процессін, глобализм принципін біржақты дәріптеп, даурыға мақтауға да, немесе кінәлап, даттауға да болмайтын өте күрделі күйдеміз. Бір білетініміз – жаһанданудың алғышарттарының бүгінгі таңда пісіп-жетіліп қалғандығы. Ал біз және басқалар осы бір ұлы сынға дайынбыз ба, дайын емеспіз бе – ол көп те жан-жақты ізденістерді қажет ететін үлкен сұрақ белгісі. Алдыңғы тараушада кеңінен талқыланған өркениет мәселесін жаһандану үрдістерімен байланыстыра қараудың өз қисыны бар деп ойлаймын.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, өркениетті алғашқы кезекте алғашқы қауымдық құрылыс кезеңімен теңдестірілген тағылық дәуіріне қарама-қарсы қойып қарастыру сарыны басым болды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы капиталистік экономиканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған индустриалдық қоғамның негізгі сипаттамасына (”тұтынушылық ғасыры”) сай өркениетті адамның мәдени болмысының техника-технологиялық өрбу кезеңі деп анықтаудан туған “мәдениет” және “өркениетті” антиподты дихотомия ретінде тұжырымдаудың (О. Шпенглер, неміс мәдениет философиясының өкілдері, орыс мәдени-философиялық мектеп өкілдерінің кейбіреулері…) да уақыты өткен сияқты. Ендігі жерде “ақпараттық революция” екпінінен жаратылған постиндустриалдық қоғамға сай “телекоммуникациялық өркениет” концептуалды тұрғыдан мүлдем басқа негізде, яғни ақпарат құралдарының күрделенуі нәтижесі ретінде қарастырылуы керек.

Бірте-бірте мәдениет жайлы өркениеттің рухани мазмұны, өркениеттің рухы деген ой қалыптасуда, мәдениет пен өркениеттің бір-біріне келіспейтіндігі айқындалуда. Бүгінгі таңда, мәдениет әлемі – тарихи дамудың түп негізі, өркениеттің негізі екендігі баршаға мәлім.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: