Царциаты равзæрд

Уæд иу ахæм арвы дуар фегом вæййы, уарын райдайы æмæ къæвда къæрта [1] кæлæгау ныккæлы, арвы тыгъдадыл цыхцырæгтæ равзæрди. Уый Хуыцау йе ’мвынгонтимæ бадти æмæ кæй нуæзтой, иннæйы калдтой.

Хуыцауы фынгыл бадтысты зæдтæ æмæ дауджытæ æмæ уыдоны æмбæлттæ. Уым уыдысты Хур æмæ Мæй дæр, фæлæ расыгæй Хуыцауы хонгæ уæвджытæ æрра митæ куы кодтой, уæд уыдон фæтæргай сты æмæ сæхи райстой. Уæды заманы æхсæв æмæ бон нæ уыдысты. Иугæндзон рухс уыди дуне. Хур æмæ Мæй радыгай тавтой зæдты, дауджыты, уыдоны æмбæлтты.

Хуыцау та рæгъытæ кæны, фæлæ акасти æмæ йæ хуынды нал уыдысты Хур æмæ Мæй. Хуыцау фæрсы:

— Уæдæ Хур æмæ Мæй цы фесты, кæдæм фæцыдысты?

Зæдтæй йæм чидæр бадзырдта:

— Табу дæхицæн, Хуыцау, фæлæ фæцыдысты.

Хуыцау сæм фидиуæг фервыста. Фидиуæг Хурмæ ахæццæ ис æмæ йын зæгъы:

— Хуыцау дæм сиды.

Хур зæгъы:

— Хуыцау йæхицæн Хуыцау у, райы æмæ кайы, фæлæ уый фынгыл бадинаг æз нæ дæн. Хæринагæй хынджылæг кæнут, нуæзты дзæгъæлы калут. Хъамылы хуытæй фыддæр фестут. Нæ ацæудзынæн, хæтæнты цæуын.

Фидиуæг Мæймæ æрхæццæ ис æмæ йæм дзуры:

— Хуыцау дæ хоны, фæзын æм.

Мæй дзуры:

— Хуыцау йæхицæн Хуыцау у, æз Хуримæ иугæндзон уый æмæ йе ’мдзæхдонты хъарм радыгай дарæм. Арвы кæрæттыл зилæм æнæрынцойæ, улæфт нын нæ дæтты сымах хуызæн. Æвзæр хуыты хæрд æмæ нозт кæнут, уæ бын чъизи, уæ ном ницы, хорздзинадæй ницы сарæзтат. Ды, Хуыцауы минæвар, дæхи айс æмæ нæм дæхи мауал равдис.

Фидиуæг минæвар аздæхти, радзырдта Хуыцау æмæ уый æмвынгонтæн Хур æмæ Мæйы ныхæстæ. Хъыг сæм æркасти, æмæ скодтой карз тæрхон.

— Абонæй фæстæмæ Хур æмæ Мæй кæрæдзимæ тырнæнт, фæлæ кæрæдзи мауал æййафæнт. Рухс æмбисыл уæд, æмбис та талынг. Хур боны цæуæд, Мæй — æхсæвы тары.

Тæрхон æрцыди Хур æмæ Мæйыл. Уæд Хур смæсты, йæ карз тынты калдта боныгон æмæ фæлмæцыдысты. Мæй дæр смæсты æмæ сæм уазал тынтæ калдта. Уæларвы цæрджытæ куы тæвды фæлмæцыдысты, куы та — уазалы. Æрæмбырд сты ногæй æмæ та тæрхон кæнынц.

Хуыцау зæгъы:

— Мах цыдæриддæр ми бакодтам — нæхицæн, фæлтау сын сæ куырдиатмæ байхъусæм.

Рарвыстой та фидиуæг Хур æмæ Мæймæ. Фидиуæг зæгъы:

— Цы уæ хъæуы Хуыцауæй, Хур æмæ Мæй, уый мын зæгъут.

Хур æмæ Мæй загътой:

— Улæфæн бынат агурæм.

Фидиуæг загъта Хур æмæ мæйы ныхас Хуыцауæн. Хуыцау фæрсы йе ’мбæлтты:

— Ныр цы бакæнæм, а дунейыл Хур æмæ Мæй цæрддзæуæн [2] кæнынц æмæ улæфæн бынат курынц.

Зæдтæ загътой:

— Улæфæн бынат сæ дыууæйæн раттæн нæй, уæд æмхуызон æндавдзысты иу ранæй æмæ дуне арты хай бауыдзæн, фæлтау сæ иу боны тавæд, иннæ та изæры уазуддзæф [3] кæнæд.

Сразы ис Хуыцау зæдты фæндоныл.

Хуыцау ихдон Мæйыл бакалы æмæ Мæйы рухс фæталынг ис. Мæй уæдæй фæстæмæ Хурау нал тавы. Хуыцауы фæндонæй Хур æдзæф бандоныл [4] бадт æрцыди, æмæ йын сыстæн нал ис, бадгæйæ тавы. Мæй йын фæндаг агуры, æхсæвæй-бонæй зилы, фæлæ Хуыцауы раз йæ бон ницы у. Уæд Хур смæсты ис. Æдзæф бандоны ныццæвы æмæ Хурæй къæрт фæхауы, уыцы къæрт фæхауы, уыцы къæртты Мæй уд бауадзы æмæ мигътæ равзæрынц. Ныры мигътæ Мæйы цæссыгтæ сты. Мигътæ сæхи лæбурæг скæнынц æмæ сыл Хуыцау стыр къуыбар рахсы. Къуыбар мигъæртæхæй анæрсы æмæ дзы Зæхх равзæрди. Зæхх бынат æрцахста, фæлæ тæвд кодта æмæ абухти, кæм сызмæнты, уырдæм дымгæ рыг æмæ сыджыт скъæфы, кæм рæгътæ, кæм хæхтæ, кæм фæзтæ, кæм дæлвæзтæ аззади Зæхх. Афтæ сæвзæрдысты дзыхъхъытæ æмæ къуыбыртæ. Зæхх фестади дзæнæты бынат, фæлæ йыл нæ змæлæг уыди, нæ — тæхæг. Уырдæм Хур ныккасти, Зæхх йæ зæрдæмæ цыди, фæлæ æнкъард кодта.

Хуыцау та базыдта Хуры æнкъард æмæ йæм рарвыста:

— Цы кæныс, Хур, уый дын бадæн дæхицæй æмæ мæ армæй. Цæуыл ма маст кæныс?

Хур зæгъы:

— Алæмæт бæстæм мæ тынты фервитын, алæмæт бæстæтыл фæлгæсын, фæлæ та мæ тынты æнкъардæй райсын. Уыцы алæмæт бæстæйы æз змæлæг нæ уынын, уæд цæуыл цин кæнон?

Хуыцау та йе ’мвынгонтæн ракодта Хуры ныхæстæ æмæ загъта:

— Хур агуры змæлджыты, йæ тынтыл цæмæй хъазой.

Зæдтæ загъынц:

— Бар дæхи, Хуыцау, сараз æппæтдæр, дæу куыд фæнды. Æрмæст афтæ: кæрæдзи ма æмбарæнт змæлджытæ, кæннод кæрæдзи куы ’мбарой, уæд ма дæуæй цæй Хуыцау уыдзæни, сомбон дæм сæхæдæг бырдзысты.

Хуыцау Зæххыл разылди, йе ’ртты дзаг сыджыт систа, лыстæг æй æрмур кодта, баулæфыди сыл, стæй йæ акалдта æмæ загъта:

— Змæлæг фестут.

Уыцы сыджыты æзгъæлæнтæ фестадысты лыстæг бырджытæ: кæлмытæ, хъæндилтæ, уаллæттæ, бындзытæ, хилджытæ, æмæ бæстæ сæфтой, зæхх къахтой, кæрæдзи ахстой.

Хур та ныттархуыз ис, æмæ та Хуыцаумæ фехъусын чындæуыди. Хуыцау та йæ фидиуæгæн бафæдзæхста, зæгъгæ, цы ма агуры Хур.

Фидиуæгæн Хур зæгъы:

— Зæгъ Хуыцауæн, æз уымæй уый нæ агуырдтон, кæцыты сфæлдыста.

Фидиуæг та Хуыцауæн Хуры хъаст ракодта. Хуыцау зæгъы йе ’мвынгонтæн:

— Хур разы нæу ме сфæлдисгæтыл.

Зæдтæ загътой:

— Фестырдæр кæн де сфæлдисгæты æмæ сæ æндæр хуызæн дæр фæкæн.

Хуыцау та разылди зæххыл. Стыр сыджыты къуыбæрттæ акодта æмæ сæ донæй бапырх кодта, стæй загъта:

— Змæлæг фестут.

Уыдонæй та равзæрдысты къаддæр сырдтæ: бирæгътæ, æрсытæ, тæрхъустæ, рувæстæ, сагтæ, дзæбидыртæ æмæ æндæртæ.

Хур сæм касти æмæ уыдта: сырдтæ кæрæдзи фыд хæрынц, æрдзы рæсугъд сафынц. Тынгдæр смæсты, йæ тынты уæларв цæрджытыл ауагъта æмæ сæ фæлмæцын кодта тæвды.

Хуыцау та æртыккаг хатт рарвыста фидиуæг Хурмæ.

Фидиуæг Хурмæ æрхæццæ ис æмæ йæ фæрсы:

— Цæуыл ма мæсты дæ, Хур, Хуыцауы йæ базонын фæнды.

Хур зæгъы:

— Зæгъ Хуыцауæн: Уый алæмæттаг бæстæйæ хынджылæг кæны. Мæн ахæм змæлджытæ нæ хъæуынц. Мæн хъæуы Зæххы рæсугъддзинады æвæрын чи зоны, йæ хъахъхъæнын кæй бон у, æмæ кæд тыххæй нæ, уæддæр зонды фæрцы Зæххыл ныртæккæ цы змæлджытæ ис, уыдоныл тых кæна. Хуыцау кæй сæвзæрын кодта, уыдон кæрæдзи фыдхортæ сты. Мæн хъæуы ахæм змæлджытæ, кæрæдзи фыд куыннæ хæрой.

Фидиуæг рафæзмыдта Хуры ныхæстæ Хуыцауæн. Хуыцау æмæ йе ’мбæлттæ та тæрхон кæнынц. Уæд зæдтæй иу зæгъы:

— Рафæлдис-иу ахæм змæлæджы, иннæтæй хицæн чи кæна, Зæххæн йæхицæй куыд уа, махмæ йын фæндаг куыннæ уа, цардыл уæд, фæлæ æмбал ма зонæд.

Хуыцау зæххыл йæ фæндаг ракодта, сыджыт змæст скодта, къæдзæхы фæрчытæ йыл æрæвæры æмæ сæ сыджыт змæсты бафидар кæны, хохаг суадон ауадзы змæстыл æмæ равзæрди лæг. Сыджыт фыд фестади, къæдзæхы фæрчытæ — сæр фестынц, хохаг суадон — туг фесты.

Лæг базмæлыди, фæлæ уыди гоби, нæ — дзыхæй дзырдта, нæ — йæ дзых кодта. Уæд дымгæйы бардуаг Галæгон лæджы хъусты ныхситт ласта æмæ хъустæ фæндырдзæгъдау базмæлыдысты. Лæг фестади æцæг адæймаг. Лæг акасти фæйнæрдæм. Хур æй рæвдыдта, Мæй йæм ныккасти, цард æм бахудтис. Лæг цыди зæххыл, куы иу ран, куы æндæр ран æрбынат кæны. Йæ цард цуанæй, Хуыцау раздæр кæй сфæлдыста, уыцы фосæй, кæм дыргъ æмæ халсар бахордта. Уыцы лæг кодта рацу-бацу, ома кодта цæрддзу цард. Ардыгæй равзæрди Царциаты мыггаг. Лæг — цæрддзой, цардагурæг, цардгæнæг. Царциаты мыггаг фæстагмæ фесæфт, фæлæ сæ ном кадимæ баззади.

Афтæ равзæрди Царциаты мыггаг.

2. Царциаты равзæрды кадæг (вариант)

Хуыцау куывд арæзта æмæ йæ фынгыл йе ’мсæртæ уыдысты:

Дауджытæ йæм иумæ æрцыдысты,

зæдтæ сæм иннæрдыгæй æрцыдысты,

Рыны бардуагæй æмæ æндæрæй, иууыл

Хуыцауы æрхуынды уыдысты.

Хуыцау кувы æмæ та рæгъ расиды.

Хæрынц æмæ нуазынц, хъазынц æмæ зарынц

Дардыл зæлы сæ зарæг.

Уым Хур дæр хуындуаты уыди Мæйимæ.

Радысты се ’ппæт иумæ.

Уæд Хуыцау æрæхснырсы æмæ йæ сæт

Хуры нуазæны ныххауы.

Хур рамæсты ис æмæ Хуыцаумæ дзуры:

— Махты цæрын нæ уадзыс, æрмæст дæхицæн æппæт арыс.

Дæ хуындæй æнæхуынд хуыздæр у. Мæнæ дæ сæтæй дзаг кæныс нуазинаг, абонæй фæстæмæ Хуры дæ фынгыл нал фендзынæ.

Хур нуазæны фынгыл фæцæф кæны,

Нуазæн пырхытæ ныввæййы,

Мæй та дзы хуылыдз бавæййы.

Фестынц иууыл сæ фынгтæй, загъд æмæ замана,

Расыг зæдтæ кæрæдзи нæмгæ кодтой

Дауджытæ та гуыппытæ кодтой

Иннæтæ дæр мыхъхъытæ систой.

Схъомпал æмæ сдзæлгъа-мæлгъа сты:

чи кæй надта, уый бæрæг нал уыд,

чи кæй цавта — ацу æмæ йæ базон.

Хур æмæ Мæй рацæйхъуызыдысты.

Уæд сæ Хуыцау ауыны,

Замды кард [1] фехсы,

Замды кард Хуры къудийыл сæмбæлы,

Хуры къуди, уырдыгæй атæхы,

Судзгæ, уыраугæ æмæ пиллон калгæ.

Уæд та дыккаг замды карды фехсы стыр Хуыцау.

Уый та Мæйы къудийыл сæмбæлы.

Мæйы къуди атæхы,

йæ уæлæ дымгæ сыстад,

Мæй йæ цæссыгтæ акалы

æмæ къудийыл æрхауынц.

Уæд Хуры къудийыл дæр аныдзæвынц,

тæф мигъау сбадти.

Мæйы къуди дон фестади æмæ уарæгау Хуры къудийыл æркалди.

Хуры къуди фæууазалдæр ис.

Къуди та тæхынæй банцадис,

уымæй равзæры сау Зæхх дæр.

Хур тавы йæ удæй равзæргæ буары,

Мæй йæ хъахъхъæны тыхдымгæтæй.

Зæдтæ æмæ дауджытæ,

уыдонæн се ’мбæлттæ,

кæрæдзийыл ныххауынц,

кæрæдзийыл омынц,

чи сæ йæ быны мизгæ кодта,

чи та йе ’мбалыл омгæ кодта.

Куыйтау кæрæдзи омдзæгтæ сдæрдтой,

хуытау кæрæдзимæ æфсæрстой.

Хур æмæ сыл мæй худгæ кодтой,

сæ буарæй сæвзæргæ Зæххыл цинтæ кодтой.

Иу абонæй иннæ абонмæ

Уæларв цæрджытæ хуыррыт фынæй кодтой.

Дыккаг бон сыл Хур æмæ Мæй та

уыдон æвзæрдзинадыл зарæг скодтой.

Зарæг азæлыди, уæлæрвты хъуысти.

Зарæг анæрыд, Хуыцæуттæ йæм хъуыстой.

Æгад сæм æркасти сæ ми æрæджиау.

Хуыцау йæ лæггадгæнджытæн дзуры:

— Фынгтæ амæрзут, хæрды асæрфут,

иуыл дзыхъхъыннæуæгæй алчи йæхи ахсæд

Аргъæныдоны [2] Хуры тынтæм ахъарм кæнут.

Аргъæныдоны Хуры тынтæм авæрынц.

Хур йæ тынтæ нæ дæтты, Хуыцаумæ барвиты:

— Æз Аргъæныдон нæ бахъарм кæндзынæн, кæд мын æртæ фæндиаджы сæххæст кæндзынæ, кæннод дын ком нæ ратдзынæн.

Хуыцау рарвиты:

— Де ’ртæ фæндиагæй иуы сæххæст кæндзынæн.

Хур Аргъæныдон хъарм кæны.

Хуыцæуттæ дзы сæхи цæхсынц,

сыгъдæгæй рацæуынц æмæ та фынгтыл рабадынц.

Ногæй къахонтæ [3] сæ разы февзæрынц.

Фынгтæ æртасынц алы хæринагæй.

Асдæрд нæ уромы алы нуазинагæй.

Хур æмæ Мæймæ Хуыцау хонæг арвиты.

Хур æм барвиты:

— Кæд мæ дыккаг фæндиаг сæххæст кæнай, уæд ацæудзынæн.

Мæй дæр фæзæгъы:

— Æз дæр Хуры ныхасыл разы дæн. Хуыцау ком радта.

Хур æмæ Мæй дæр та Хуыцаумæ бацæуынц,

Нуазæнты цолхътæ [4] сæм авæрынц.

Хур æмæ Мæй кæрæдзимæ бакæсынц. Хур зæгъы:

— Мах нæ бакомдзыстæм,

цалынмæ не ’ртыккаг фæндиаг нын сæххæст кæнай.

Хуыцау та сын ком радта уымæй дæр.

Ногæй райдыдтой рæгъытæ,

ногæй хъæлдзæгдзинад байдыдтой.

Сæ ранмæ та фæххæццæ кодтой.

Хур уæд фестади, Хуыцаумæ дзуры:

— Бæркад уæд а фынгыл, фæлæ ныр афон у,

мæ фыццаг фæндиаг мын сæххæст кæн. Хуыцау фæрсы:

— Зæгъ дæ фæндиаджы. Хур дзуры:

— Замды кард мæнæй кæй атыдта,

ууыл Мæйы хай йæ цæссыг байтыдта.

Уыдонæй равзæрди ног бæстæ — Зæхх.

Мах фæнды уыцы ран змæлæг цæмæй уа,

змæлæг зæххон йæхицæй сæвзæрæд.

Хуыцау адзырдта йæ тæхоймæ [5],

уымæн æрбахæссын кæны зæххæй сыджыты хай.

Хуыцау æй æууæрды йе ’ртты ’хсæн.

Зæхмæ йæ ракалы къуыбæрттæй.

Равзæрынц сырдæй, змæлæгæй, бырæгæй.

Байдзаг сæ вæййы Зæхх æгæронæй.

Фынг та цæуы дарддæр йæ тынджы.

Рæгъытæ арæх, хæринаг — парахат.

Хур дыккаг хатт сысты, дзуры Хуыцаумæ:

— Æххæст мын мæ дыккаг фæндиаджы ныр ды куы сæххæст кæнис, уæд хæрын æмæ нуазын æнцонæйдæр кæниккам.

Хуыцау дзуры:

— Зæгъ дæ фæндиаджы. Хур та йæм дзуры:

— Зæхх змæлæг фестадис. Кæрæдзи хæрæг систы.

Ахæм хорз мын куы ракæнис:

иутæн дзы сæ цард халсарæй куы уаид, æммыст кæд бынтон нæ фесæфиккой.

Хуыцау та йæ тæхойты рарвиты.

зæххæй хуылыдз мæры схæссын кæны.

Райсы йæ йæхимæ.

Алы нывтæ дзы скæны,

Алы халсар æмæ дыргътæ саразы,

Ракалы сæ Зæхмæ.

Равзæрынц дыргътæ, халсартæ.

Равзæрынц æппæт хъæуæг хæринæгтæ.

Хуыцæуттæ та дарддæр сæ бадты сæр кæнынц.

Хæрынц, нуазынц, кæрон ын нæ арынц.

Рацыд та рæстæг цасдæрæй,

Хур нæуæгæй сыстади, дзуры Хуыцаумæ:

— Бузныг дæ ракæндтæй, бузныг дæ бæркæдтæй,

Фæлæ хуыздæр уаид, ме ’ртыккаг фæндиаг,

ме ’ртыккаг тыхст хъуыддаг,

уый ма мын куы саразис.

Бузныг дæ уаиккам æз æмæ Мæй дæр.

Хуыцау та радзуры:

— Зæгъ, уæддæр.

Хур æм дзуры:

— Зæххыл кæй рафæлдыстай,

се ’ппæтдæр хорз сты, се ’ппæт дæр хъæудзысты,

фæлæ цалдæн кæрæдзи ныр куынæг кæндзысты,

бæстæ сафгæ кæндзысты æррайау.

Ног цæрæг дзы сæвзæрын кæн ахæмы:

се ’гасæй зондджындæр, се ’гасæй барджындæр.

Хуыцау та йæ тæхоймæ фæсиды, тæхоймæ дзуры:

— Зæххæй мын донæг [6] къуыбарæгимæ [7] къæдзæгтæ [8] æрбахæсс. Тæхой йын сæ æрбахæссы, Хуыцаумæ сæ ратты.

Хуыцау къуыбæрæгты донæгæй азмæста, къæдзæгты сыл андæгъта,

ехсæй йæ рацавта, стæй йæ Зæхмæ раппæрста.

Хуыцау загъта:

— Змæлæг фест!

Змæст туг, фыд æмæ стæг фестади.

Уый фæстæ йæ къахыл слæууыди,

цæуынтæ систа, кæстытæ кодта.

Дардыл фæлгæсыд, бæстæ йæ зæрдæмæ цыд.

Райдыдта лæг цæуын цуаны,

сырды фыдæй царди, алы халсар хордта,

цыд рæстæг, афтæ лæг цæрддзу кодта.

Кæм ыл талынг кодта, уым уыди йæ хæдзар.

Арвы бын уæвгæйæ — Хурæй хæдон дардта,

зæххыл къахæй цæугæйæ — зæххæй дзабыр кодта.

Лæг цæрддзу кодта, лæг амæлттæ кодта,

цардагур лæг царди æмæ йæ схуыдтой

Царци.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: