Ахуыйы мæлæт

Еугуыппартæ сæ маст нæ уагътой Царциатæн. Тынгдæр смæсты сты уый тыххæй, æмæ сæ хистæр мард кæй æрцыди.

Ахуы зыдта, еугуыппартæ йæ нæ ныууадздзысты, уый.

Иу рæстæджы еугуыппартæ зæдæ-зæдæтæй [1] æрымбырд сты æмæ рабырстой Царциатæм. Ахуы зæгъы йæ усæн:

— Акæн сывæллæтты æмæ дæ цæгатмæ цæугæ, адон мæ бар уæд. Мæ хо дæр ацæуæд демæ.

Авдбынатон гæнахы авдæрдæм фатæхсæнтæ скодта Ахуы, æрбахизæны йæ цилхъимæ æрбадтис.

Еугуыппартæ уыйбæрц бирæйæ æрбафсæрстой, æмæ сæ кæроныл цæст не ’ххæсти. Ахуы сæ æрбауагъта хæстæгмæ, авдæрдыгæй фæттæ ауадзы, дуары æрбацæуæны сыл цилхъæй схæцыди. Еугуыппарты сæртæ гуыртæй тахтысты, тæгъзы зæйау сæ туг фæстæмæ ласта. Ницы тых ардтой Ахуыйы марынæн. Уæд дын быруйыл уасинтæ авæрдтой æмæ хæрдмæ бырыдысты. Ахуы уасиныл ахæцы æмæ та афæлдæхынц.

Авд боны фæхæцыди Ахуы еугуыппартимæ, фат æм нал баззади. Бамбæрста йæ фæстаджы бон æмæ сфæнд кодта æргомæй рацæуын. Дуары фегом кæны æмæ сыл цилхъæй ралæууыди, фæлæ чъылдымæрдыгæй чидæр сбырыди æмæ сусæг æхст арцæй Ахуыйы фæкодта. Ахуы дæр базыр-зыр кодта. Йæ тæвдæй ма райдыдта хæцын. Хъæды æхсæнты йæ чъылдым ахаста, размæ хæцгæ кодта, фæстæмæ та цæугæ. Иу бæрзондмæ схæццæ ис æмæ дурты цур æрбынат кæны, фæстаг хæст ма скæны, фæлæ арцы цæф риссын байдыдта. Арцы сисын нæ фæрæзта æмæ йæ туг æнæвгъауæй акалдис, йæ тыхтæ æрсастысты æмæ йæ сæры бахаста дурмæ. Дурыл йæ сæры фырыцæф фæкодта. Дардмæ ма фехста йæ цилхъы, стæй уæд йæ уды систа.

Ахуы кæм амарди, уым сындзын арт скодтой еугуыппартæ æмæ дзы Ахуыйы басыгътой. Уыйадыл абон дæр уыцы бæрзонд Ахуыйы бынат хуыйны, кæнæ ма йæ хонынц Ахуыбат [2] дæр.

Сындзыты арты тæф сæмбæлди Нагъуыллæйыл, дуармæ рауади æмæ Ахуыйы цилхъ йæ размæ æрхауди.

Нагъуыллæ бамбæрста Ахуыйы хабар æмæ зæгъы йæ чындзæн:

— Ме ’фсымæры хабар хорз нал у, хъуамæ йæм фæцæуон бæрæггæнæг.

Чындз зæгъы:

— Ма ацу, уæд æз дæр демæ цæуын.

Гуымир уæйгуытæ загътой:

— Уæдæ мах дæр уемæ цæуæм.

Нагъуыллæ æмæ йæ чындз йæ фондз фыртимæ, æртæ гуымир æфсымæры, сæ мад æмæ сæ фыдимæ, рацыдысты æмæ æрæнцадысты Ахуыйы скæнгæ авдбынатон стыр гæнахы.

Еугуыппарты мæрдтæй нал уыди бацæуæн.

Нагъуыллæ зæгъы:

— Æз хъуамæ мæрдты æхсæн ссарон ме ’фсымæры марды.

Йемæ æртæ гуымир уæйыджы рацыдысты æмæ йын йæ иу къабаз сыгъдоны ссардтой. Ахуыйæн ма йæ иу къабаз æнæсыгъдæй аззади, уымæй базыдтой Ахуыйы сæфты. Уым зæппадз скодтой, сыгъдоны дзы бавæрдтой æмæ цонджы къабазы та зæппадзы дуарыл хъилæвæрд ныккодтой.

Афтæ фæцис Ахуыйы цард.

17. Царциаты Нагъуæ

Царциатæй иу хæдзары райгуырдис чызг æмæ йæ схуыдтой Нагъуæ. Нагъуæ ахæм рæсугъд уыди æмæ дзы хур æмæ мæйтæ кастысты. Нагъуæ схъомыл ис, фæлæ йæ йæ фыд Цæрдзо никæмæн лæвæрдта чындзы.

Нагъуæ зæгъы йæ фыдæн:

— Ауадз мæ æртæ боны æмгъуыдмæ балцы.

Цæрдзо йæ ауагъта. Цæуы Нагъуæ æмæ йыл æнусон цъити залты митимæ кæм æрæнцади, уым æрулæфыди. Иуахæмы арвы дуар фегом вæййы æмæ бæстæ лæсæнтæ кодта. Нагъуæ нæ фæтарсти, фæлæ йæ цыд дæр нæ уадзы. Бахæццæ ис цъитидоны тæдзæнмæ. Уым цъитийы сæрыл ауыдта дыууæ лæппуйы. Уыдон та уыдысты хъæдласæны [1] цæрæг уæйыг Быраны фаззон фырттæ: Хъалтан æмæ Быртан. Дыууæ фаззоны тæвд кодтой æмæ цъитидонмæ сæ дзыхтæ сарæзтой æмæ йæ дадтой, стæй та-иу цъитийы тъæпæн ихфæзыл уæхсгуыпп [2] кодтой, куы та цъитийы фæзгъæртæ [3] скъуыдтой æмæ сæ кæрæдзийыл цавтой.

Уæд та лæппутæ Быраны фазæттæ Хъалтан æмæ Быртан иуахæмы ихфæзгъæртæ кæрæдзийыл ныххуырстой. Ихтæ лыстæг пырх æмæ къæрттытæй фæхаудтой æмæ дзы иу къæртт Нагъуæйы ныхыл сæмбæлди.

Нагъуæ фæхъæр кодта:

— Амардтат мæ!

Фазæттæ фæсæццæ сты, [4] ауыдтой Нагъуæйы æмæ йæм æруадысты. Нагъуæйыл фæхæцыдысты, сыстын æй кодтой, фæрсынц æй:

— Кæцæй цæуыс?

— Царциатæй цæуын.

— Уæдæ иумæ азилæм.

Ацыдысты. Уæд хохы къахырыл саг ралыгъди æмæ йæ æмæхст фæкодтой æртæйæ. Саг коммæ асхъиудта æмæ йæм уыдон уырдæм æрцыдысты. Федтой йæ. Хъалтаны фат сæмбæлди саджы раззаг галиу къахы сæфтæгыл, быртаны фат сæмбæлди саджы фæстаг галиу къахы сæфтæгыл. Нагъуæйы фат сæмбæлди саджы тæккæ ныхыл. Кæрæдзимæ бакастысты æмæ загътой дыууæ фаззоны:

— Ацы саг Царциаты у, махæй йæ уый хуыздæр фæцæф кодта.

Саг баззади Нагъуæйæн. Кæрæдзийæн хæрзбон загътой æмæ Нагъуæ сæхимæ æрцыди, лæппутæ та — сæхимæ.

Дыккаг бон Быранæн йæ фырттæ зæгъынц:

— Царциатæй чызг федтам æмæ йæ хъуамæ нæ иу æрхона.

Фыд зæгъы:

— Царциатæ зындзырд сты æмæ уын не сразы уыдзысты.

— Ууыл мах дзурдзыстæм.

Быраны дыууæ фаззоны æрцыдысты Царциатæм æмæ Цæрдзойæн зæгъынц:

— Дæ чызджы нын хъуамæ раттай.

Нагъуæйы фыд Цæрдзой загъта:

— Йæхи йын бафæрсут, сымах дыууæ стут, уый та иу, цы зæгъа чызг, ууыл разы дæн.

Дыууæ усгуры Нагъуæйы фæрсынц:

— Махæй кæмæн бакомдзынæ?

— Тахой хъугомы [5] стыр хохæй рагæпп ласут æмæ дарддæр чи ахауа, уымæн бакомдзынæн.

Хъалтан æмæ Быртан Тахойхъугомы стыр хохмæ сбырыдысты. Хъалтан фыццаг рагæпп ласта æмæ æрдузы фæзæн йæ астæумæ æввахс сæмбæлдис æмæ ма ныр дæр дзыхъхъæй лæууы. Быртан рагæпп ласта æмæ ивазны бæрц раздæр сæмбæлдис. Уый бынат дæр дзыхъхъæй баззадис. Уæд сæм Нагъуæ дзуры:

— Фæзы фаллаг кæронмæ уæ ничи ахауди сымахæй. Цæй усгуртæ ис, æз зонын ахæм усгуры, дарддæр чи агæпп ласы.

Уыдон зæгъынц:

— Уæдæ ма йæ рагæпп кæнын кæн.

Нагъуæ, Царциатæй æппæты мæгуырдæр чи уыди, уый ракодта æмæ зæгъы:

— Мæн уæйгуыты усгуртæ æнæхæсгæ нæ фæуыдзысты, фæлæ ма ды рагæпп кæн.

Царциаты æппæты мæгуырдæр Тахойхъугомы бæрзæндæй рагæпп ласта æмæ уæйгуытæ кæм фæдзыхъхъытæ кодтой, уыдон сæрты дæр атахти, æртæ ивазны æддæдæр сæмбæлдис, фæлæ йæ зæнгтæ зæххы асагъдысты. Хæрдмæ ма йæхи бæргæ фехста, фæлæ йæ ныхы дурмæ бахаста æмæ дзыхъмард фæцис.

Уый фенгæйæ Царциатæ æмæ уæйгуытæ хорзау нал фесты. Усгуртæ аздæхтысты. Царциатæ сæ марды бавæрдтой, фæлæ хæрам кастæй уæйгуытæм.

Уæйгуытæ зыдтой сæ адзал æмæ сæхи хъахъхъæнынæн амал агуырдтой.

18. Царциатæ æмæ уæйгуытæ

Царциаты сыхы райгуырди æрдхæрæны рæсугъд чызг. Чызг та ахæм уыди, æмæ йæ цæстытæй æртытæ сыгъди, йæ дæллагхъуырты лæг йæхи уыдта, йæ цæсгомы рухсмæ хур ныгуылгæ кодта. Чызг хуынди Нагъуыллæ. Хъомыл кодта чызг, æмæ ахæм рауади: чызджыты рæсугъдтыл уымæн абарæн нæ уыди, се ’хсæн стъалыйау æрттивгæ кодта. Лæппутыл æй абарстаис, æмæ уыдонæй хæрзконддæр, уындджындæр æмæ хъаруджындæр уыди. Нæ уыди Нагъуыллæйæн æмбал нæ арæхстæй, нæ фезмæлдæй, нæ æгъдау раттынæй.

Иуахæмы Царциатæм фынгыл бадт фесты уæйгуыты фæсивæд дæр. Царциатæ хъабахъ æрæвæрдтой æмæ фæтдзæф [1] райдыдтой. Бæстæ фæтты æхситтæй кæмттæ нæрыдысты, сырдтæ хуынчъытæм лыгъдысты, мæргътæ æдас бынæтты æмбæхстысты. Ничи цæф кодта хъабахъы: нæ Царциаты фондз сыхæй исчи, нæ уæйгуытæй.

Царциаты хистæртæ загътой:

— Царциаты номыл кадæй цы ис, уый уæд уыцы адæймаджы, хъабахъ чи фæцæф кæна.

Никæй бон баци хъабахъы фæцæф кæнын.

Нагъуыллæ бацыди æмæ хистæртæн сæркъул [2] акодта, стæй зæгъы:

— Бар мын раттут иу фат фехсынæн.

Царциаты хистæртæ сразы сты.

Нагъуыллæ йæ астæу æлхъывд-æлвæст æрбакодта, фат æрдыныл акодта, ныхъхъавыди æмæ суагъта фаты.

Фат атахти æмæ хъабахъы йемæ фæхаста. Дæлæсыхы Царциаты гæсæныл [3] сæмбæлди. Гæсæны дуртæй уæллаг тæлийы [4] дуртæ фæхаста фат йемæ.

Нагъуыллæйы хъуыддагыл ныццин кодтой Царциатæ æмæ йын радтой Царциатæ кады ном.

Нагъуыллæ кады номыл цæрын байдыдта Царциаты æхсæн. Уæйгуытæм хардзау касти, сылгоймаг сæ куыд амбылдта, зæгъгæ.

У æд та дыккаг хъабахъ æрæвæрдтой ногæй Царциатæ. Бæстæ та фатæхситт ссис. Кæмттæ нæрыдысты ногæй, фæлæ та хъабахъы ничи фæцæф кодта: нæ фондз сыхаг Царциатæ, нæ уæйгуытæ.

Нагъуыллæ дыккаг хатт бацыди Царциаты хистæртæм. Сæркъул та сæм бакодта æмæ зæгъы:

— Иу æхсты бар-ма мын раттут.

Бар та йын радтой æмæ фат афидар кодта æрдыныл. Фехста хъабахъы æмæ фат хъабахъы фæхаста, дæлæсыхы Царциаты гæсæныл та сæмбæлди æмæ дуртæй дыккаг тæлийы дуртæ фæхаста фат йемæ.

Царциатæ Нагъуыллæйæ ныббуц сты, æмæ загътой:

— Царциаты номыл æгъдауæн цы ис, уымæй хайджын у.

Нагъуыллæ кадджын, æгъдауджыныл нымад æрцыди.

Дывæр тæлмау [5] æркасти уæйгуытæм Нагъуыллæйы хъуыддаг.

Нагъуыллæ та цинæй мардис.

Фæстæдæр та Царциатæ æртыккаг хатт дæр хъабахъ æрæвæрдтой, загътой афтæ:

— Гъе уый чи фæцæф кæна, ууыл æрцæуæд, Царциатæн номыл цы баззади, уый.

Ногæй та фæтдзæф райдыдтой фондз сыхæй Царциатæ, иннæ ’рдыгæй — уæйгуытæ, фæлæ та хъабахъы ничи цæф кодта.

Нагъуыллæ æртыккаг хатт Царциаты хистæртæм сæркъул акæны æмæ зæгъы:

— Æххæст ма мын ацы æхсты бар дæр раттут.

Царциаты хистæртæ бар радтой Нагъуыллæйæн æртыккаг хатт дæр.

Нагъуыллæ дæр та фат æрдыныл авæры, ныхъхъавыди æмæ фат æхситгæнгæ атахти. Фат хъабахъы йемæ ахаста æмæ та дæлæсыхы Царциаты гæсæныл сæмбæлди, æртыккаг тæлийы дуртæ фæхаста.

Нагъуыллæ ссис нымад кадджыныл, æгъдауцжыныл, стæй номджыныл дæр.

Куыннæ та уыдаид хъыг утæппæт фæсивæдæн, фæлæ сæ бон ницы уыди. Царциаты цæсты Нагъуыллæ фæкадджындæр ис æмæ йæ койы йеддæмæ æндæр кой нал уыдис.

Тæлмау та æркастис фæсивæдмæ, уæлдайдæр — уæйгуытæм. Ацы хабар Нагъуыллæ бамбæрста, сæхимæ азгъоры, йæхи гæрзифтонг акæны æппæтæй, бæхыл абады æмæ фæстæмæ бадзуры Царциаты хистæртæм:

— Аипп ма уæд мæ ныхас, фæлæ уе стæн, бар мын куы раттиккат, абон мæнмæ хæлæг чи кæны, уыцы фæсивæдæй йæхи кадджын, æгъдауджын æмæ номджын чи хоны, уыдон мемæ куы бавзариккой. Æммыст, кæд æппын нæ, уæддæр дзы иу донхæссæджы [6] куы равзарин мæхицæн.

Царциаты хистæртæ ныддис кодтой, стæй фæсивæдмæ дзурынц:

— Зæгъут-ма, чи ис уе ’хсæн ахæм гуырд, йæ ныфс Нагъуыллæимæ чи бавзара.

Фондзæй Царциатæй фæхицæн сты, дыууæйæ та — уæйгуытæй. Авд барæджы, амæй-ай хуыздæр, ралæууыдысты Царциаты хистæрты раз. Нагъуыллæ хистæрæн зæгъы:

— Ахæм хæснæгтæ скæнут, амæй-ай фыддæр æмæ зындæр куыд уа.

Царциаты хистæртæ загътой:

— Æртæ хæснаджы кæнæм, фæлæ сæ иууыл мах раттæм, уый æгъдау нæ дæтты. Иу уæд махæй, иу — Донбеттыртæй, иннæ зæдтæй.

Нагъуыллæ сразы ис æмæ скуывта:

— О, ме сфæлдисæг, кæд мæ истæмæн скодтай, уæд зæдтæй ам исчи цы февзæра.

Куывд уæларвмæ фехъуысти. Хуыцау фæрсы зæдты:

— Чи уæ ацæудзæни Царциатæм иу хæснаг раттыны тыххæй?

Зæдтæ загътой:

— Махæй ничи ацæудзæн, Царциатæ нæ мурмæ дæр нæ дарынц æмæ нæхи худинаджы бын нæ кæнæм.

Хуыцау уæд фæрсы дауджыты:

— Уæд та сымахæй исчи ацæуæд.

Дауджытæ зæгъынц:

— Махæй дæр ничи ацæудзæни, сæ сæрмæ нæ нæ хæссынц, сæ цæсты нæ ахадæм æмæ нæхи не ’гад кæнæм.

Хуыцау та фæрсы дзуæртты дæр:

— Сымахæй дæр ничи ацæудзæни?

Дзуæрттæ загътой:

— Махæй дæр ничи ацæудзæни, Царциатæн æлгъаг стæм, хынджылæг нæ кæнынц, нæ номыл нуазæн никуы рауадзынц.

Хуыцау ноджы фæрсы:

— Уæдæ кæй фервитæм?

Зæдтæ загътой:

— Уастырджийы арвитæм, уый зæхмæ арæхдæр æфты.

Уастырджи уым нæ уыди. Уæд фæдис æм фæкодтой æмæ уым февзæрди. Хуыцау æмæ иннæтæ загътой сæ фæндон Уастырджийæн. Уастырджи уæлдай нал загъта, балæууыди Царциаты æмбырды.

Уæд Донбеттыртæй дæр æрбакодтой Хъара Донбеттыры.

Царциаты хистæртæ фæрсынц Нагъуыллæйы:

— Куыд дæ фæнды, Нагъуыллæ?

— Æз уын загътон мæ ныхасы. Мæнмæ хæлæгæй чи мæлы, уыдон бавзарæд мемæ.

Царциаты хистæртæ зæгъынц ногæй:

— Уастырджи æмæ Хъара Донбеттыр, фæйнæ хæснаджы нæ фæстæ сымахæн лæвæрд ис. Хæснаг та хъуамæ амæй-ай зындæр, амæй-ай фыддæр уа авд барæгæн. Царциатæ сты фондзæй, дыууæ — уæйгуытæй. Чи рамбула, уый цы зæгъа, ууыл разы стæм. Мах хæснаг лæвæрд у ахæм: уæлæ Хъугомы рагъыл цы стыр фæтæн ис, уырдыгæй æнæ ахаугæйæ йæ бæхыл чи раскъæра, гъе, уый амбулдзæни. Дугъ уæд хохы тигъ-тигъ.

Авд барæгæй Хъугомы фæтæнмæ ссыдысты æмæ рауагътой дугъы, семæ Нагъуыллæ дæр. Барджытæй Нагъуыллæ иуы æрыййæфта æмæ йæ тæссар цæф фæкодта. Барæг асхъиудта, æмæ кæм ахауд, уый абон дæр «Тæссар» хуыйны, иннæйы къуыбырты æрыййæфта, уый дæр фæцæф кодта æмæ къуыбыртыл атылди. Уыйадыл уый та — «Къуыбырджын». [7] Æртыккаджы æрыййæфта лæзгъæрыл, скъуырдта йæ æмæ уый дæр фесхъиудта. Уыйадыл уый та «Лæзгъæр» [8] схуыдтой. Цыппæрæмы дон нучы цыд кæм кæны, уым æрыййæфта. Уый дæр та скъуырдта æмæ нучы асхъиудта. Уыйадыл уый та «Доннук» [9] схуыдтой. Фæндзæмы чысыл дарддæр æрыййæфта, саргъæй йæ фелвæста Нагъуыллæ æмæ йæ рагъмæ баппæрста. Саргъы бадтау сæмбæлди къуылдымыл. Уыйадыл уый та «Саргъау» [10] схуыдтой. Æхсæзæмы раййæфта хæристы цур. Хæрисы сæрмæ йæ баппæрста. Уыйадыл уый та «Хæрисгом» [11] хуыйны. Æвдæмы чысыл дæлдæр æрыййæфта æмæ йæ саргъæй фелвæста. Цырты сагъд æй зæххыл асагъта йæ уæрджыты онг. Уыйадыл уыцы бынат та «Цыртысæр» [12] хонынц.

Нагъуыллæ фæразæй ис Царциаты ныхасмæ йæ бæхыл. Уæдмæ иннæтæ дæр цæфтæ æмæ сæргуыбырæй æрхæццæ сты.

Дыккаг хæснаг лæвæрдта Уастырджи æмæ зæгъы:

— Фæйнæ галы раттæм авд барæгмæ, иу та — Нагъуыллæмæ. Галы тагъддæр чи бастигъа, чи йæ сфыца æмæ йæ æнæхъæнæй фынгыл чи авæра, уый рамбулдзæни.

Фæлæбурдтой фæйнæ галы стигъынмæ. Цалынмæ авдæй стигъгæ кодтой, уæдмæ Нагъуыллæ галы бауæларт кодта. Суг бандзæрста, æмæ галы мард рафыхти. Авдæй сæ галты уæларт æвæрд куы кодтой, æмæ къодах сугтæ куы калдтой, уæдмæ Нагъуыллæ йæ галы къодах фых акодта æмæ йæ Царциаты хистæрты раз æрæвæрдта. Уыйадыл уыцы бынат «Къодахджын» [13] хуыйны.

Рамбылдта та Нагъуыллæ. Æртыккаг хæснаг Хъара Донбеттырæн лæвæрд уыди. Уый загъта:

— Æз æрæвæрдзынæн рагъыл кæфгæр, [14] кæй фатæхстæй разила йæ бынаты, уый рамбылдта.

Хъара Донбеттыр кæфгæр æрæвæрдта рагъыл. Цæст æй гæзæмæ æвзæрста, афтæ. Райдыдтой йæ æхсын. Никæй æхстæн разылди. Уæд æй Нагъуыллæ фехста, кæфгæры зæрдæйы фат иннæрдæм ахызти æмæ кæфгæр разылди. Нагъуыллæ та ацы хатт дæр рамбылдта. Царциатæ стыр кад скодтой Нагъуыллæйæн æмæ йыл номы рæгъ рауагътой. Нагъуыллæ сæ райста номы нуазæн æмæ сын раарфæ кодта.

19. Уæйгуыты уæрмытæ

Царциаты Нагъуыллæ фыд рæсугъд уыдис. Раст, цыма алæмæт тынтыл рахъомыл ис, ахæм уыд, кæнæ маргъы æхсырæй хаст уыди, ахæм уыд йæ бакаст.

Уæйгуытæй дыууæйæ Нагъуылллæйы фыдуарзт бакодтой. Зæгъынц Царциатæн уæйгуытæ:

— Нагъуыллæйы нын раттут.

Царциатæ зæгъынц:

— Нагъуыллæ иу у, йæ курджытæ та дыууæ сты, кæмæн æй раттæм?

— Кæй равзара махæй, уымæн.

Царциатæ зæгъынц Нагъуыллæйæн:

— Уæйгуытæ нæ нал уадзынц æмæ ды та цы зæгъыс?

Нагъуыллæ зæгъы:

— Хуыздæр сæ чи фесгуыха æмæ мæ зæрдæмæ кæй хъазт хуыздæр фæцæуа, уымæн ком ратдзынæн.

Царциатæ уæйгуытæн зæгъынц:

— Кæй сгуыхтдзинад фæцæуа Нагъуыллæйы зæрдæмæ, уымæн ком ратдзæни.

Банысан кодтой хъазæн бон. Уæдмæ хъазæн бон дæр ралæууыди. Æрымбырд сты Царциатæ, æрцыдысты уæйгуытæ дæр. Зæхх сæ нæ урæдта, уыйас адæм æрымбырд ис.

Уæйгуыты усгуртæ сæхи рацарæзтой. Царциатæ стыр хъазт сарæзтой æмæ симдыл ныххæцыдысты. Æртæ боны æмæ æртæ æхсæвы æнæрлæугæйæ симдтой. Дыууæ усгурæй иу дæр нæ бафæллад, иу дæр дзы йæхи нæ равдыста фæлмæцыдæй. Уæд Царциатæ загътой:

— Ныр та цæуынæй бафæлварут.

Дыууæ усгуры Царциаты калак хъæуыл [1] цæуын райдыдтой, кæм хæрдмæ, кæм уырдыгмæ. Æртæ боны æмæ æртæ æхсæвы æнæ æрулæфгæйæ фæцыдысты. Ничи та сæ баци фæлладгъуыз.

Уæд та сын Царциатæ зæгъынц:

— Хуыздæр миниуæг уæ чи ’рхæсса, уый æмбулдзæни æмæ Нагъуыллæйы уымæн ратдзыстæм.

Дыууæ усгуры фæйнæрдæм ацыдысты, иу хурыскæсæнмæ, иннæ хурныгуылæнмæ. Цыдысты фæйнæ æртæ боны æмæ фæйнæ æртæ æхсæвы. Сæ иу бахаудта сохъхъыр зæронд гуымирмæ. Бадзырдта йæм:

— Уæ, мæ фыдыхай, уазæг нæ исыс?

Сохъхъыр зæронд гуымир æм дзуры:

— Дæ амонд фесæфа, фыды номæй мæм куыннæ æрбадзырдтаис, уæд дæ мæ цæст байсæрстаин. Рахиз ныр, чи дæ, уый зæгъ.

Фыццаг усгур зæгъы:

— Фыдæбойнаджы рæсугъд чызг равзæрди Царциатæм, ахæмæн æй дæттынц, хуыздæр миниуæг чи æрхæсса æмæ уый тыххæй цæуын, фæлæ кæм ссарон уыцы миниуæг, уый нæ зонын.

Сохъхъыр зæронд гуымир æм дзуры:

— Фыдæбон кæныс дæхицæн, мæнæ æз цæмæн сохъхъыр дæн. Æз дæр уарзтон Нагъуыллæйы, ацы фæндагыл бафтыдтæн, фæлæ мын ницы бантыст. Нагъуыллæмæ Хуыцауы комы тæфæй хай ис. Нагъуыллæйы уарзы хохы бадæг фыййау. Диссæгтæ æмæ миниуджытæ уымæ сты. Æз æм бафтыдтæн. Уый мæ райста. Кусарт æрбакодта æмæ иу хæрынкъа йæ дзыппæй систа, зæгъы хæрынкъайæн: «Дæхæдæг зоныс!» Хæрынкъа дæр йе ’взæгты фегом кодта, цæсты фæныкъуылдмæ кусæрттаджы бауæларт кодта. Æз мæ мид-зæрдæйы загътон: «Æммыст, ацы хæрынкъа мæ куы уаид». Хæрынкъа мын мæ хъуыдыты бамбæрста æмæ фесхъиудта, мæ цæсты мын скъахта, стæй йе ’взæгты бахгæдта æмæ хохы бадæг фыййауы дзыппы смидæг ис. Мæ фысым дæр хабар фембæрста, æрбакасти мæм, стæй мæ афарста: «Кæд дæ цард давæггагæй нæу?» Зæгъын: «Нæу!» Уый та зæгъы: «Уæдæ дæ мид-зæрдæйы мæ хæрынкъамæ кæм бабæллыдтæ, уым хъуыддагæн нæ бæздзынæ», æмæ мæ раздæхта. Уæдæй абонмæ дæн ам. Бирæ диссæгтæ ис хохы бадæг фыййаумæ. Ныр мæхи сохъхъырæй равдисон, уый та сæрмæ нæ хæссын. Фæлæ куы бахауай уымæ, уæд-иу дис мацæуыл бакæн, уæд дыл мæ ми æрцæудзæни.

Араст и дарддæр, йæхи хорз куы федта, уæд фыццаг усгур уæйыг.

Хохы бадæг фыййаумæ бахæццæ ис сæхимæ, загъта æмæ йæм æрфысым кодта. Хохы бадæг фыййау та кусарт æрбакодта æмæ йæ хæрынкъа систа, стæй зæгъы: «Дæхæдæг зоныс!» Хæрынкъа кусартмæ йе ’взæгты фелвæста, астыгъта йæ, ауæнгтæ йæ кодта, бауæларт æй кодта, йе ’взæгты кæрæдзийыл ахафта æмæ цæхæр ракалдтой, уыйадыл сугтæ ссыгъдысты æмæ фыццаг усгур уæйыгмæ диссаг фæкасти æмæ йæ мид-зæрдæйы бадис кодта: «Ай цы хæрынкъа у, сугтæ афтæ чи ссудзын кодта». Хæрынкъа та бамбæрста усгур уæйыджы хъуыды. Фесхъиудта æмæ йын йæ галиу хъусы фæсаджил кодта. Хохы бадæг фыййау зæгъы уæйыгæн:

— Бадис кодтай мæ хæрынкъайы митыл, æндæра дын диссагæй диссагдæр фенын кодтаин.

Сæргуыбырæй раздæхти фыццаг усгур фæстæмæ. Дыккаг усгур уæйыг дæр бафтыд сохъхъыр зæронд гуымирмæ. Бадзырдта йæм:

— Мæ фыдыхай, уазæг нæ исыс? Уый йæм радзырдта:

— Дæ амонд бахæр, мæ цæстыл дæ байсæрстаин, фыды номæй мæм куынæ бадзырдтаис, уæд. Ныр рахиз мидæмæ, кæцæй цæуыс, кæнæ кæдæм у дæ фæндаг.

Дыккаг усгур уæйыг зæгъы:

— Царциаты мыггаджы райгуырдис фыдбойнаджы чызг. Ахæмæн комы: хуыздæр миниуæг æм чи æрхæсса.

Сохъхъыр зæронд гуымир дзуры:

— Дæ размæ ма иу уыдис ам. Уый дæр дæ хуызæн дзырдта. Фæлæ фыдæбойнаг фæци, æвæццæгæн, нырма фæстæмæ нæ зыны. Æз дæр уарзтон уыцы фыдæбойнаг гуырды æмæ мæм кæсыс: диссаджы миниуæг агургæйæ хохы бадæг фыййаумæ бахаудтон æмæ йын йæ хæрынкъайыл бадис кодтон. Уыйадыл мæ цæстæй æнæ цæст фæдæн. Йæ хæрынкъа æппæт миниуджытæ аразы æмæ куы бадис кæнай, уæд сахъатджынæй раздæхдзынæ.

— Уæдæ мын фæндаг ацамон, æз цæуон хохы бадæг фыййаумæ.

— Фæндаг æм ис уæлæты дæр, фæлæ æввахсдæр у дæлæты.

Дыккаг усгур уæйыг дæлæты ацыди æмæ бахæццæ хохы бадæг фыййаумæ. Дзуры йæм:

— Фысымуатмæ уазæг нæ уадзут хæдзармæ? Хохы бадæг фыййау æм радзырдта:

— Мидæмæ.

Дыккаг усгур дæр та бацыди.

Фысым, хохы бадæг фыййау, кусарт æрбакæнын кодта. Хæрынкъа кусарты астигъта, ауæнгтæ йæ кодта, бауæларт æй кодта, арт бандзæрста, фынг авæрдта, æмæ агæй фынгмæ хæйттæ æппæрста. Фæдис кодта дыккаг усгур дæр хæрынкъайыл æмæ хæрынкъа фесхъиудта, дыккагусгурæн йæ рахиз хъусы фæсаджил кодта æмæ йæм фысым дзуры:

— Мæ хæрынкъайыл бадис кодтай, уагæры ме ’ннæ диссæгтæ куы зонис.

Рацыди сæргуыбырæй æмæ рахæццæ ис сохъхъыр зæронд гуымирмæ. Уæдмæ фыццаг усгур дæр æрбахæццæ. Усгуртæ сæ кæрæдзи фенгæйæ зæгътой, зæгъгæ, мæ схъæр кæнæм нæ худинаг, фæлтау радзурæм цы диссаг федтам, уыцы хæрынкъайы.

Афтæ бакодтой.

Усгуртæн Нагъуыллæ зæгъы:

— Уæдæ уæд та гæпп ракæнут.

Дыууæ уæйыджы, дыууæ усгуры стыр фæтæнæй [2] гæпп байдыдтой æрдузы фæзмæ [3] æмæ сæ æмбæрц уæрмытæ ныккодтой. Хохы бадæг фыййау уый куы базыдта, уæд йæхи иу æхст фæкодта дыууæйы фæстæ, йæхи фехста, уыдон куыд сыстадысты, афтæ сæ йæ быны акодта æмæ сын сæ уачъитæ сыскъуыдта. Уыйадыл фесæфтысты дыууæ усгур уæйыджы. Уæд Царциатæ фæцыдысты æмæ Нагъуыллæйы æрхуы мæсыджы бакодтой æмæ хохы бадæг фыййауы къухты нал бафтыди.

Нагъуыллæйы амарды фæстæ хохы бадæг фыййау йæхи хохæй фехста æмæ комы рæбын ныппырх и. Афтæ фесæфти хохы бадæг фыййау дæр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: