Орта ғасырдағы ислам математикасы

Ислам елдерінің математикасы Үнді, Вавилон, Парсы, Хорезм, кейіннен

Қытай елдерінен алған білімдерді қосты. Ұлы ғалымдардың араб тілінеаударылған классикалық еңбектері латын тіліне аударылған. Оларды орта ғасырларда Европа ғалымдары қолданған. Ислам елдерінің математикасы өздеріне басқа елдердегі ғылымдардан алынған мəліметтерді қоса отырып, Батыс Европа ғылымының дамуына зор əсер тигізді. Ислам еліндегі математиканың дамуын бір–біріне өтпелі үш дəуірге

бөлуте болады. Алғашқы кезде гректің де шығыстың да мəдени мұраларының

артықшылығын меңгерген.

Сонымен бірге Таяу жəне Орта Шығыс математиктерінің көп уақыт бойы Евклидті, Архимедті, Птоломейді терең оқып үйренуінде үлкен мəн болды, оның қытай жəне үнді мектептерінің ұстанған бағытынан өзгешелігі мен өзіндік артықшылығын мойындатты.

Классикалық мұраны меңгеру, ислам елдерінің математиктеріне есептеу алгоритмдік мəселелерді құру деңгейін, бірталай көтеруге мүмкіндік жасады. Ислам елдерінің ғалымдары талай маңызды тұтас теориялар құрды. Олар бұрынғы конустық қима негізінде үшінші дəрежелі теңдеу туралы дамыған геометриялық ілім құрды.

Орта жəне Таяу Шығыс математиктері грек мұраларына сүйене отырып, есептеу математикасын дамытуда едəуір алға шықты. Ислам елдерінің математиктері тригонометрияны дербес зор ғылым ретінде жарыққа шығарды. Геометриядағы алгебралық есептерді шығаруға деген зор қызығушылық теңдеудің сандық шешу тəсілдерін жете зерттеумен қатар, алгебраның жеке пəн болып бөлініп шығуына əкеп соқтырды. Жалпы теориялық қатынас пен иррационал сандар жайлы түсінікті енгізу есептеу математикасының нақты процедураларының теориялық өңдеу мысалы болып табылады. Ал–Бируни «Канон Масу'да» еңбегінде жазған: «Шеңбердің ұзындығын оның диаметріне қатынас құрайды. Бұл қатынас шеңбер санының диаметр санына бөліндісі,

бірақ бұл қатынас иррационалды». Ислам елдерінің математиктері нақты иррационал сандарды қолданумен шектелмей, оларға теоретикалық мұра есебінде қарады. Олар өздерінің теориясын дамыта отырып, сан ұғымының көлемін нақты сандар жиынына дейін кеңейтті. Сонымен, «нақты тарихи мəліметтерден, ислам елдерінің математикасы Европаның ғылыми дамуына зор əсер еткенін білеміз. Шығармаларды араб тілінен латын тіліне аударғанның арқасында Европадағы орта ғасыр ғалымдары Египет, Вавилон, үнді, грек жəне ислам елдерінің ғалымдарының жаңалықтарымен танысты. Орта ғасырдағы Орта жəне Таяу Шығыс ғалымдарды өздерінің ізашарларының мұраларын толық меңгере отырып, мүлдем жаңа жолмен жүрді.

Белгілі тарихшы–математик А.П.Юшкевич «Ең бастысы мынада: Орта Азия

математиктері өздерінің ізашарларының ісін сандық жағынан өсуіне əсер етіп жай ғана жалғастырып қоймай, математикалық зерттеулерге жаңа идеялық бағыт берді, сапалы жаңа математиканы жасақтауға кірісті, сонымен біздің ғылымды бірінші кезекті жаңалықтармен байытты», – деп есептеді. Үндістандағы, Орта жəне Таяу Шығыстағы математиканың теориялық деңгейі Қытайға қарағанда жоғары болды.

Ислам елдері математикасының тұңғыш классигі Мұхаммед Ал–Хорезми

Бағдат мектебінің көрнекті қайраткерлері қатарының алдында. VІІ–ХV ғғ. арифметиканың дамуына ислам елдерінің ғалымдары үлкен үлес қосты. Олар: ал–Хорезми, Омар Хайям, ал–Караджи, Насиреддин ат–Тусси, ал–Каши, Абу–Райхан Бируни жəне т.б.

Өз еңбектерімен математиканы құрған атақты ғалымдар аттарының қатарында Шығыс пен Орта Азияның көптеген өкілдері бар. ІХ–ХV ғасырларда еңбек еткен Орта Азия математиктерінің жетістіктері ерекше болып келеді. Қазіргі кезде математика ғылымының іргетасы ретінде қарастырып, əрі элементарлық математика деген атпен біріктіріп жүрген пəндер дəл осы кезеңдеқалыптасты.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: