Лічэбнік як сродак лагічнай і сінтаксічнай арганізацыі тэксту. Асаблівасці выкарыстання лічэбнікаў у кантэксце.

Некаторыя лічэбнікі ў кантэксце могуць страчваць колькаснае значэнне і пераходзіць у разрад іншых часцін мовы, выконваючы адпаведную сінтаксічную функцыю.Так, лічэбнікі часам выступаюць ў значэнні назоўнікаў: здаў экзамен на пяць, прыметнікаў: зімой і летам адным цветам, займеннікаў: другой маладосці не бывае, прыслоўяў: ідзе хлопец адзін дамоў.

Семантыка-камунікатыўная і граматычная адметнасць дзеяслова як носьбіта працэсуальнай прыметы дзеяння. Граматычныя катэгорыі і граматычныя формы дзеяслова.Інфінітыў як неспрагальная форма дзеяслова.

Дзеяслоў – знамянальная часціна мовы, якая абазначае дзеянне, працэс ці стан як працэс і стану. Толькі дзеясловы абазначаюць дзеянне і стан як працэс. Дзеяслоў мае багатую і складаную сістэму форм. Сучасная сістэма форм дзеяслова ўклячае 4 разрады: інфінітыў, спрагальныя формы (змян па ладах, часах, асобах, ліках), дзеепрвметнік і дзеепрыслоўе.

Неазначальная форма ці інфінітыў – гэта нязменная, неспрагальная форма дзеяслова, якая абазначае дзеянне або стан, але не ўказвае на асобу, лік і час. Інфінітыву ўласцівы катэгорыі трывання: ехаць – прыехаць і стану: будаваць – будавацца, ен можа быць пераходным ці непераходным садзіць дрэвы, бегчы ў лес, незваротнай ці зваротнай: сустрэць – сустрэцца, але не змяняецца па асобах і ліках, не мае форм ладу і часу. Неазначальная форма дзеяслова мае суфіксы –ць, -ці, або –чы. Інфінітыў выконвае разнастайныя сінтаксічныя функцыі: можа ўжывацца ў рлі галоўнага члена сказа, можа выконваць ролю даданага члена сказу – дапаўнення, азначэння, акалічнасці.

24.Пераходн і непераходн, зваротн і незваротн дзеясл.
Дзеясл-часцiна мовы,якая абазн дзеянне або стан прадм як працэс и
выражае яго у граматычн катэгорыях трывання, стану, асобы, ладу, часу.
-У залежнасци ад характару накираванасци, пераходу абазначаннага ими
дзеяння на абъект падзяляюцца на пераходныя и непераходныя.
Пераходн абазн дзеянне, якое накиравана, пераходзиць на абъект –
дапауненне у форме винавальнага склону без прыназоуника: араць поле.
Такое дапауненне пры пераходн дзеясловах называецца прамым абъектам.
Кали прамым абъектам выступае не увесь прадмет, а яго частка(прынесци
вады), альбо кали пры пераходн дзеясл есць адмоуе(не чытау книги) -
то назоуник ужыв у родн склоне.
Родн склон ужываеццаяк прамы абъект пры дзеясл браць, даць и
падобных,кали бярэцца, даецца на час. Пры перах дзеясл можа не быць
прамога абъекта, але ен падразумяваецца.
Ролю прамога абъекта можа выконваць даданая дапауняльнаячастка у
складаназалежным сказе.Абекты пры перах дзеясл могуць быць
разнастайныя:- абазн назвы асобы, жывелы; канкрэтн неадуш прадметау,
што узник у вынику дзеяння або иснавали да пачатку дзеяння; назвы
абстрактных паняццяу.
У некат перах дзеясл кали яны ужыв без прамога абъекта можа аслабляцца
абъектнае значэнне, а увага сканцэнтроуваецца на самим дзеянни- тут
перах дзеясл зближ з неперах.
Непераходныя – не могуць мець пры сябе прамога дапаунення у форме
винавальн склону без прыназоуника(сядзець, хадзиць).Абазнач стан и рух
субъекта. Кали абазн пераход дзеяння на абъект, яки зъяул ускосным
дапауненнем(перашкаджаць)-ускосна-пераходныя.
Перах и неперах дзеясл не маюць спец марфалагичн паказчыкау.Выключ-
кали да дзеясл далуч постсуфикс –ся. Перахдзеясл пры далуч суфикса
–ся становицца непераходным.
Далучэнне прыстауки да неперах дзеясл робиць яго пераходным(дымиць-
задымиць). Перах- непераходнасць дзеясл звяз-ца з яго лексичн
значэннем и словаутвар структурай.
Зваротн –дзеясл з постфиксам –ся(-ца,-цца).Без постфикса- незваротныя.
–ся выраж агульн значэнне непераходнасци. Зваротныя дзеясл-
непераходн. Зварот дзеясл са словаутвараль постфиксам –ся утвар-ца ад
перах неперах дзеясл. Зваротн дзеясл пры гэтым набыв дадаткавае
значэнне у залежн ад гэтага выдзяляюцца группы: уласна-зваротн(
абъектам дзеяння зъяул субъект –абувацца). Аднос да адуш
субъекта.Узаемна-зваротныя-абазнач дзеян 2 или некальких субъектау,
кожны з их зъяул и прамым абъектам(витаюцца). Агульна-зваротн-
называюць дзеянне, якое сканцэнтроуваецца, замыкаецца у самим
субъекце. Их 2 падгруппы: 1) абазн унутраны стан субъекта2)абазн
унутр. физичн дзеянни. У 1 падгр – абазн тольки дзеян адуш прадм.
Многия з 2 падгр.- як з адуш, так и з неадуш.Ускосна-зваротн- абазн
дзеян якое субъект утварае на сваю карысць, для сябе. Субъект – асоба
ци жывая истота.(сабиралася)Якасна-зваротныя-паказ на уласцивасць
субъекта утвараць пэунае дзеянне актыуна (колецца).Сярод их 1) з
актыуна-якасным знач 2) з пасиуна як знач.
Зваротн дзеясл, утвор ад непераходных:1) утвар шляхам далучэння
постфикса - ся2)утв пры дапам прыстауки и –ся(апомниуся).

25Катэгорыя стану. Пытанне пра стан дзеяслова ў сучаснай лінгвістыцы.
Асаблівасці граматычнага выражэння катэгорыі незалежнага, залежнага і
зваротна-сярэдняга стану. Сінаніміка станаў дзеяслова.
Катэг стану паказвае адносины памиж субъектаами, дзеяннем и абектам,
выраж гэта у формах дзеясл и у синтаксичн канструкцыи. Яна грунт-ца на
проципастауленни незалежн и залежн стану.Незал стан-паказв што дзеянне
утварае субъект, яки у сказе зъяул дзейнникам. Канструкцыи з дзеясл
незал стану наз актыуными.Залежны стан паказ дзеян як пасиун (залежнае
ад инш асобы) у адносинах да абъекта, яки у сказе зъяул дзейникам, а
субъект выступае дапауненнем у творным склоне.Таки тв наз творным
дзейнага прадмета.Дз зваротн стану утвар ад перах дзеясл пры дапамозе
суф – ся. Дз зал стану утвар ад перах дзеясл пры дапамозе постфикса
–ся.Такая канструкц наз пасиунай. Катэг стану звяз з катэг трывання:
ад перах дзеясловау незак трыв утвар-ца пераважна дзеясл залежнага
стану, а ад перах дзеясл закончанага трыв - дзеепрыметники залежн
стану(зацвяржаецца – зацверджаны министэрствам).
Канструкцыи з дзеясл зал стану бываюць 2 видау: 1)з творным дзейнага
прадмета2) без творнага дзейнага прадмета. Наибольш яскрава зал стан
праяуляецца у 1 канструкцыи. Адсутнасць творнага дзейнага прадмета
тлумачыцца па-рознаму. Напр, у некаторых зваротных дзеясловах
(адсылацца) залежны стан абумоуливеецца их семантыкай.. Творны
дзейнага прадмета можа не называцца и таму,што утваральник дзеяння
вядомы з папярэдняга кантэксту. У некаторых выпадках пры дзеясловах
залежнага стану утваральник дзеяння можа уяуляцца няпэуна ци
абагульнена, таму творны дзейнага прадмета таксама не называецца.
Таким залежным канструкцыям адпавядаюць незалежныя, якия зъяул
аднасастауным сказам.
Пры дзеясловах залежн стану можа быць творны сродку дзеяння, яки трэба
адрозниваць ад творнага дзейнага прадмета.
Некаторыя мнагазначныя звар дзеясл. у адных выпадках аднос да залежн
стану, у других- да незалежнага(Укаменьчыки кидалися – дзед кидауся з
сякерай).
Катэг стану маюць усе дзеясловы. Адны з их могуць утвараць парныя
станавыя адносины(пераходны дзеясл незал стану и утвораны ад яго
дзеяслоу залежн стану), другия зъяуляюцца аднастанавыми, яны адносяцца
да незалежнага стану.
Да дзеясловау незалежнага стану адносяцца:
-пераходныя дзеясловы: будаваць, касщъ, жаць, ма-лацщъ, бялщъ, мыць,
чакаць, зб1рацъ, несщ i шш. Такия дзеясловы маюць прамое дапауненне: У
сваей рабоце чэрпау малады настаутк i поуную чару высокага
задавальнення, назграючы, як дзеци набиралися ведау.
- непераходныя незваротныя дзеясловы; яны не ма¬юць прамога
дапаунення: стаяцъ, сядзецъ, хадзщь, ехаць, стецъ, спацъ, плаваць,
размауляцъ, жыцъ, ляцець i шш. Сюды адносяцца i безасабовыя дзеясловы:
днее, вечарэе.
- зваротныя дзеясловы (акрамя тых, якия адносяцца да дзеясловау
залежнага стану); да ix належаць: зва¬ротныя дзеясловы, утвораныя ад
пераходных дзеясло¬вау: мыцца, адзявацца, сустракацца, узшмацца,
naxi-ляцца, берагчыся;
- зваротныя дзеясловы, утвораныя ад непераходных дзеясловау: стецца,
жауцецца, дымщца, стукацца, гразщца;
-безасабовыя зваротныя дзеясловы: змяркацца, нездаровщца, спщца,
сядзщца, чытаецца, працуецца, спяваецца;
- зваротныя дзеясловы, як1я ужы-ваюцца тольш з -ся: баяцца, смяяцца,
усм1хацца, кала-сщца, кусцщца, лапушыцца.

26.Катэгорыя трывання дзеяслова. Катэгорыя ладу дзеяслова. Катэгорыя
часу дзеяслова.
Трыванне дзеяслова — граматычная катэг, якая паказв на аднос дзеяння
да яго мяжы, закончанасци. Катэг трывання ахопливае усе формы
дзеяслова. Выдзяляюцца два трыван: незакончанае i закончанае.
Дзеясловы незакончанага трывання абазн працягласць, развщцё,
паутаральнасць дзеянняу, не паказваючы на ix мяжу: плыць,
Дзеясловы закончанага трывання абазнач дзеянн, якия паказваюць на ix
мяжу, выник, закончанасць: паплыцъ,. Значэнне за¬кончанасци дзеяння
мае тольки форма законч тры¬вання прошлага часу:пасеяу,. Фор¬ма законч
трыван буд часу не можа абазначаць законч дзеяння. Яна паказвае, што
дзе-янне адбудзецца пасля моманту гутарки, а той, хто гаворыць,
упэунены, што яно дасягне пэунай мяжы, вы¬тку: пасею.
Дзеясл незаконч i законч трывання, лексичн значэнне яких супадае,
утвар суадносную трывальную пару. Такия дзеясл адрозн тольки
граматычна: утваральныя сродки змяняюць граматычнае (трывальнае)
значэнне, не уплываючы на лекичнае: чытаць — прачытаць Kaлi ж дзеясл
незаконч i законч трывання адрозшваюцца -то называюцца нел1нейным1,
крат¬ными або маторна-кратными дзеясловами.
Катэгорыя ладу абазначае аднос дзеясл дзеяння да рэчаиснасци. Яна можа
паказваць дзеянне як рэальнае у цяперашним, прошлым ци будучым часе
або як нерэальнае — пажаданае, неабходнае, магчымае. У сучаснай
беларускай мове выдзяляюцца тры ла¬ды: абвесны, загадны i умоуны.
Абвесны лад выражае сцвярджэнне щ адмауленне дзеяння, якое рэальна
працякае у цяперашн1м, прошлым ци будучым часе: Мы витаем над светам
дзён новых
Абвесны лад не мае спецыф1чных марфалапчных паказчыкау. Ён мае формы
часу i гэтым адрозшваецца ад астаттх ладоу. Абвеснаму ладу уласцивы
таксама формы асобы i лшу.
Загадны лад паказвае, што асоба пабуджае каго-небудзь выканаць
дзеянне. Пабуджэнне можа абазначаць загад, патрабаванне, прапанову,
пара¬ду, просьбу i адносщца не тольк1 да якой-небудзь асобы, але i да
неадушаул прадметау, якия уяуляюцца як адушаулёныя: Сябры мае, жыццё
будуйце.
Загаднаму ладу уласщва асобая штанацыя i экспрэсиунасць.
Дзеясловы загаднага ладу звычайна ужываюцца без асабовага займеншка.
Наяунасць асабовага займенника перад загаднай формай узмацняе
катэгарычнасць загаду, а пасля яе — змякчае загад
У м о у н ы лад абазначае дзеянне, якое уяуляецца як пажаданае ци
магчымае. Ажыццяуленне такога дзе¬яння залежыць ад пэуных умоу.
Умоуны лад мае аналитычную форму. Ён выраж дзеясл у форме прошлага
часу i часщцай бы (б). Месца гэтай часщцы у сказе рознае: яна можа
знаходзщца пры дзеяслове ци пры першых словах: Я Чорнае мора зялёным
назвау бы, як толът защхнуцъ i бура i шторм
Умоуны лад не мае формау часу i асобы, ён мае формы трывання: шукау
бы, адшукау бы, ссек бы; ро¬ду: пайшоу бы, пошила б, пайшло б; лжу:
пайшоу бы, пайшл1 б.
Умоуны лад мае некалью значэнняу.
Найболып часта ён выражае магчымае дзеянне, ажыццяуленне якога
залежыць ад иншага дзеяння,абставин.
Выражэнне умовы можа выцикаць з кантэксту ци з папярэдшх сказау.
У даданых частках складаназалежных сказау дзея¬словы умоунага ладу
могуць абазначаць розную сту¬пень праяулення дзеяння: тут ужываюцца
спалучэнш куды б ни, дзе б ни, што б ни.
Умоуны лад выражае таксама дзеянне са значэннем меркавання; такое
дзеянне звязана з супрацьпастауленнем: Мы, змораныя, ля сасны зраб!л!
б свой прывал.
Умоуны лад перадае значэнне пажаданасщ дзеяння.
Катэгорыя часу выражае адносины дзеяння да маменту гутарки. Гэту
катэгорыю маюць тольки дзеясл абвеснага ладу. Адрозшваюць формы
цяперашняга, прошлага и буд. часа.
У аснове вызначэння часу здзяйснення працэсу ляжыць абстрактны
граматычны пункт адлику.гэты пункт можа супадаць з момантам гутарки ци
не супадаць.Час наз. абсалютным кали у якасци зыходнага пункту
вызначэння часавага плана выступае момант гутарки. Адносны час-кали
зыходным пунктам выступае не момант гутарки, а час ажыцяулення инш
дзеяння. Катэг часу звяз з катэг трыван. Дзеясл незак трыв маюць формы
цяперашн, прошл и буд часу, а дзеясл законч трыв – формы прошл и буд
прост часу.
Цяпер час паказв, што дзеян, выраж дзеясловам, супадае з момантам гурарки.
Буд час- выраж дзеян, якое будзе адбыв. пасля гутарки. Исн формы буд.
простага и буд. складанага (аналитычн) часу. Буд прост утвар ад асновы
цяпер часу дзеясл законч трывання.Буд склад утвар аналитычна ад
дзеясл незак трыв и зъяул спалуч формы буд часу дапаможн дзеяслова
быць з инфинитывам.
Прошл час – абазн дзеян. якое адбыв ци адбылося да маменту гутарки.

27.Катэгорыя асобы дзеяслова. Безасабовыя дзеясловы.
Катэгорыя асобы паказвае на адносины дзеяння i яго утваральника
(суб'екта) да таго, хто гаворыць. Утваральткам дзеяння можа быцъ
асоба, якая гаворыць, яе субяседник або той, хто не удзельничае у
размове. У залежнасщ ад гэтага выдзяляюцца тры асобы дзеяслоиа:
першая, другая i трэцяя. Иснуе 11 асабовых формау. Снзтэма формау,
якая абслугоувае уласна катэгорыю асобы, складаецца з трох формау
адзшочнага i трох формау множнага лику у абвесным ладзе. У загадным
ладзе маеццп 5 формау: дзве формы адзиночнага лику i тры фор¬мы
множнага лжу
Асабовыя формы дзеяслова маюць пэуныя значэн. Форма дзеяслова п е р ш
а й асобы адзшочн лику абазначае дзеянне таго, хто гаворыць: я вучу,
.). Форма дзеяслова першай асобы множнага лику абазначае сумеснае
дзе¬янне таго, хто гаворыць, i иншай асобай (иншых асоб): мы вучым.
Форма дзеяслова другой асобы адзиночнага лику абазначае дзеянне
субяседника: ты вучыш
Фрма дзеясл 2 асобы множ лику паказв дзеянне групы асоб, да яких
звяртаюцца з гаворкай, або на сумеснае дзеянне субяседника з инш
асобай- вы вуччыце. Форма 3 асобы адз лику паказв дзеянне субъекта яки
не удзельн у размове. Утвар дзеян можа быць адуш ци неадуш прадмет.
Безасабовыя дзеясловы абазначаюць дзеян¬не, якое адбываецца як бы само
па сабе, без дзеючай асобы або предмета. Яны з'яуляюцца выказникам у
безасабовых сказах, у яких няма дзейника: Цямнелася хутка. Безасабовыя
дзеясловы не змяняюцца па асобах, г. зн. не маюць катэгорьп асобы. Яны
ужываюцца ва ycix формах часу абвеснага ладу, але найбольш характэрныя
для ix формы цяперашняга i прошлага часу.
Безасабовыя дзеясловы пераважна абазначаюць:
-з'явы прыроды: вечарэе.
- ф1з1чны i ncix стан чалавека ци иншай жывой icтоты: нездаровщца,
- магчымасць, неабходнасць дзеяння i г. д.: давялося (слухаць),
- дзеянне невядомай або стыхшнай с1лы: нясе.
Безасабовыя дзеясловы могуць быць незваротныя i зваротныя. Сярод
незваротных дзеясловау выдзяляюц.: уласна безасабовыя дзеясловы:
вечарэе, асабовыя дзеясловы, якия ужываюцца са значэннем безасабовых;
Безасаб дз склад шматлик группу. Яны утвар ад незваротн асабовых
дзеясл у форме 3 асобы адз лику далучэннем постфикса – ся.
У бел мове ужыв устойлив звароты, якия склад з безасабов дзеяслова
брацца, прыназоуника на и назоуника у винавальн склоне.

28.Спражэнне дзеяслова. Словаўтварэнне дзеяслова.
Спражэнне — гэта змянен дзеясл па асобах i ликах у цяперашшм (буд
простым) часе абвеснага ладу.
У залежнасщ ад канчаткау формау цяперашн (будучага простага) часу усе
дзеясл падзяляюц на два спражэни — першае (I) i другое (II). У 1-й
асобе адзиночнага лику канчатки дзеясловау абодвух спражэнняу
супадаюць, а у астатн1х асобах (2-я i 3-я адзиночнага лику, 1-я, 2-я,
3-я множнага лшу) дзеясловы I i II спражэнняу маюць розныя канчатки.
адз1ночныл1к множныл1к
1-я -у(-ю) 1-я -ём(-ем, -ом, -ам)
2-я -еш(-эш, -аш) 2-я -еце(-яце, -аце)
3-я -е(-э, -а) 3-я -уць(-юць)
Дзеясловы д р у г о г а спражэння маюць наступныя канчатки:
адз1ночныл1к множнылДк
1-я -у(-ю) 1-я им(-ым)
2-я иш(-ыш) 2-я -ице(-ыце)
3-я -ицъ(-ыць) 3-я -аць(-яць)
Сярод ycix часщн мовы дзеяслоу валодае самым высоким словаутваральным
патэнцыялам. На базе дзея¬слова утвараюцца словы ycix асноуных часщн
мовы — назоуники, прыметники, прыслоуя, дзеясловы. Разнастайныя
дзеяслоуныя формы пераходзяць у безасабова-прэдыкатыуныя словы,
прыназоуники, часпицы.
Дзеясловы утвараюцца ад назоуникау, прыметникау, займенникау,
л1чэбн1кау, прыслоуяу, выкл1чн1кау, гукапераймальных слоу i ад самих
дзеясловау пераважна шляхам марфалаг1чных (а ф i к с а л ь н ы х)
спосабау словаутварэння: суф1ксальнага, прыставачнага, постфисальнага,
прыставачна-суфисальнага, суфиксальна-постсуфиксальнага,
прыставачна-суфиксальна- постсуфиксальнага. Рэдка- шляхам складання.
Суф1ксальным спосабам дзеясл утва¬р ад назоун, прыметн, рэдка — ад
личэбн, займен, вькл1чн ци гукапераймальных слоу.
Ад назоуниау пры дапамозе суфжсау:
-ава-(-ява), -(-ызава-), ирава-(-ырава), -г-(-ы-), -нича.
Ад прыметншау прадуктыунае утварэнне дзеясловау пры дапамозе суфжсау:
и-(-ы-),-е-(-э),-ава.
Прыставачны спосаб пашыраны пры утварэн дзеясловау ад дзеяслоуных
асноу. Найбольш прадуктыуныя наступныя прыстауки: -аб (аба-, а-), ад-
(ада-), вы-, да-, з(с, са), на-, неда-, па-, пад-(пада), пера-, пра-,
пры-, раз(рас)-, у(ува-),уз(уза-).
Прыставачна-суф1ксальным споса¬бам дзеясловы утвараюцца ад дзеяслоуных
асноу i ад иншых часщн мовы (назоункау, прыметникау, л1чэб и
прыслоуяу). Пры гэтым спосабе выкарыстоув тыя самыя прэфиксы i
суфиксы, што i пры прэ-суфиксальным i суфиксальным спосабах
словаутварэння.
Ад дзеясловау утвараюцца дзеясловы пераважна пры дапамозе прыставак
па-, пад-, пры-, раз-(рас-), уз-(ус-) i суфиксау -ва-(-ива-, -ыва-).
Пры утварэнт дзеясловау ад назоункау i прымет¬нкау найбольш
прадуктыуныя прыстауки а-(аб-, аба-), ад-, вы-, з-(с-, са-), за-,
пад-, пры-, у- i суфжсы 4-(-ы-), -е-(-э-, -а-). Ад л1чэбникау i
прыслоуяу прыставачна-суфжсальным спосабам утвораны нешматлик1я
дзеясловы: раздвощъ, удвоиць.
Суф1ксальна-постф1ксальным спо¬сабам утвараюцца дзеясловы ад
назоункау i прымет¬нкау пераважна шляхам адначасовага далучэння
суфикса -и-(-ы-) i постф1кса –ся. Прыставачна-постф1ксальным спосабам
дзеясловы утвараюцца ад дзеяслоуных асноу. Найболып часта постфикс -ся
выступае у спалучэнни з првстауками а(аб-, аба-), ад(ада-), вы-, да-,
з-, с-, са-, на-, раз-, раза-.Прыставачна-суфиксальна-постсуфиксальным
спосабам утвар дзеясл ад назоун, прыметн, дзеясл. Ад назоун и прым з
дапамогай – а-, вы-, пры-, раз-, e-, суффикса -ава-, -и-, посфикса
–ся.
Дзеясл, утовор шляхам склад. сустр. рэдка- самавызначацца. Дзеясл.
Рэдка перах у инш часцины мовы: дзякуючы.

29. Дзеепрыметнік як асобая дзеяслоўна-іменная форма. Утварэнне
дзеепрыметнікаў. Ад’ектывацыя. Шляхі распазнавання.
Дзеепрыметнiк-форма дзеяслова,якая абазначае прымету або уласцiвасць
прадмета(асобы) паводле дзеяння.
Маюць асабливасци дзеяслова и прыметника. Утвар ад дзеяслова, маюць з
им агульн аснову, агульн лекс знач.. Им уласц катэг стану, часу,
трывання. Як и дзеясловы, кируюць назоуниками.
Як и прыметники- маюць катэгорыи роду, лику, склону, якия зъяул.
залежными, синтаксичн катэгорыями. Кароткую форму маюць тольки
дзеепрыметн залежнага стану прошлага часу; яны змяняюцца па родах i
ликах, але не скланяюцца: верш вывучан. Каротгая дзее¬прыметн, як i
кароткия прыметн, у бел л1тарат мове малаужывальныя. Поуныя
дзеепрымет у сказе выконваюць ролю азначэння i выказника.
Дзеепрыметнж можа мець паясняльныя словы, утвараючы разам з iMi
дзеепрыметнае словазлучэнне, якое сшташячна непадзельнае — у сказе
выступав адным членам сказа. Дзеепрым можа мець паясняльныя словы,
утвараючы разам з ими дзеепрымет. словазлучэнне, якое синтаксична
непадзельнае — у сказе выступае адным членам сказа.
Дзеепрымет незалежнага стану прош¬л часу утвараюцца ад асновы
инфинытыва непераходных дзеясловау закончанага трывання з дапамогай
суфжса –л-.Дзеепр незал стану цяпер часу утвар ад асновы дзеясл цяпер
часу незак трыв з дапамогай суф –уч-,- юч-,-ач-, -яч-.
Дзеепр зал стану цяпер часу утвар ад асноу дзеясл цяпер часу незак
трывання з дапам суфиксау – ом-, - ем-, -им-, -ым-.
Дзеепрым зал стану прошл часу утвар ад асновы инфинитыва перах
дзеясловау законч трыв пры дапамозе суф –н-, -ан-, -ен-, -т-.
Адъектывацыя- страта дзеепрыметникам дзеяслоуных адзнак(трыв, стан,
час) и набыцце якаснага значэння. У таким выпадку яны абазнач
пазачасовую, сталую прымету и пераходзяць у прыметники. У суч бел мове
дзеепрым цяпер часу з суф – уч_.-юч-, -ач-, -яч-, -ем-,-им-, у
пераважнай большасци перайшли у прыметники(неумиручы подзвиг).
Перайшли у прыметн дзеепрым прошл часу залежн стану, утвор ад
дзеясловау незаконч трывання. Звыч, яны не маюць пры сабе паясняльных
слоу. Адъектывац назир и у дзеепрым прошл часу з суф – л-, -н-, -ен-,
-ан-, -т-. Такия прыметники захоуваюць суадноснасць з
дзеепрыметн.(загарэлы, заслужаны). Некатор дзеепрым зал стану прошл
часу з суф – ан-, перайшоушы у прыметники, мяняюць месца нациску
(несканчоны).

30.Асаблівасці ўжывання дзеепрыметнікаў у сучаснай беларускай мове.
Прадуктыўнасць і непрадуктыўнасць існавання ў беларускай мове
некаторых дзеепрыметнікавых формаў.
Дзеепрыметнiк-форма дзеяслова,якая абазначае прымету або уласцiвасць
прадмета(асобы) паводле дзеяння.
У бел л1т мове найбольш ужыв дзеепрымет прошлага часу залежнага i
незалежнага стану з суффиксам -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-.
Дзеепры¬мем прошл часу незал стану з суфиксам -ш-, -уш- ужываюц
абмеж, а дзеепрым з суфиксам -л- выразна пашырылися.Дзеепрым з суф
–уш-, -ш- ужыв абмежавана:у форме муж роду яны аманимичныя з
дзеяпрыслоуями и у асноуным выцеснены дзеепрыметниками з суфиксам –
л-(паспакайнейшы). Рэдкасныя в б мове дзеепрым незал и зал стану
цяпер часу з суф –уч-, -юч-, -ач-. –яч-,- ем-, -ом-, -им-., ужыв яны
пераважна у публицыстычн и навук стылях и устойливых спалуч(бастуючыя
рабочыя). Бел мова мае систэму сродкау замены не уласцивых ей
дзеепрыметн пры перакл з рус мовы. Неужываль у б.мове формыдзеепрым
можна замяниць:1) даданым сказам (азначальным, дапауняльным,
дзейникавым).2) дзеепрыслоуем, дзеепрыслоуным словазлучэннем,3)
прыметникам, 4)назоуникам,5)дзеясловам, 6)развитым прыдаткам –
рэчвы-стымулятары роста раслин7) устауной канструкцыяй- сапрауды,
дзиуна было глядзець на гэтыя вазы, засыпаныя ад рагожнага верху да
калесау снегам,- яны ехали зусим адни. Тыя дзеепрым, дзеепрым
словазлуч, якия не уваходзяць у pfufkjerb творау, назвы прац, звычайна
не перакладаюцца, пры неабходнасци захоуваюцца яны и у навуковай,
грамадска-палитычнай литаратуры.

31.Дзеепрыслоўе, яго граматычная характарыстыка. Граматычныя катэгорыі
дзеепрыслоўяў. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўя ў сучаснай беларускай
мове. Адвербіялізацыя дзеепрыслоўяў.
Дзеепрысл- нязменная форма дзеяслова. якая абазнач дадаткавае дзеянне
и паясняе асноунае дзеянне, выражаннае дзеясловам-выказникам.Маюць
асабливасци дзеяслова и прыслоуъя. Утвар ад дзеяслова, захоуваюць
агульнасць асновы и лексичн значэння. Маюць грамат прыметы як у
асабовых форм дзеяслова и инфинытыва: пераходнасць-непераходнасць,
зваротнасць-незваротнасць, трыванне(законч и незаконч), стан(бываюць
тольки незалежн стану). Кируюць назоуниками(займенникам), як и той
дзеяслу, ад якога яны утвораны. Да их могуць прымыкаць прыслоуъи, якия
паясняюць их. Неуласцивыя дзеяслову прыметы дзеепрыслоуя:як и прыслоуя
яны не змяняюцца, прымыкаюць да дзеяслова и паясняюць яго, у сказе
выконваюць ролю акаличнасци. Адзиночныя дзеепрыслоуи, якия стаяць у
канцы сказа, у пазицыи пасля выказника, могуць страчваць дзеяслоуныя
прыметы и пераходзиць у прыслоуи. Дзеепрыслоуе найчасцей ужываецца з
паясняльными словами, утвараючы разам з ими дзеепрыслоунае
словазлучэнне, якое у сказе выступае як адзин член сказа. Кали
дзеепрысл мае пры сабе паясняльнае слова, могуць выконваць у сказе
синтаксичную функцыю дадатковага выказника. У таким выпадку
дзеепрыслоуе можна замяниць спрагальнай формай дзеяслова. Дзеепрысл як
правила прымыкаюць да дзеяслоунага выказника. Иншы раз дзеепрысл
прымыкаюць да инфинитыва, яки выступае не у роли выказника, а у роли
иншых членау сказа, напрыклад, дзейника. Дзеепрысл ужыв не тольки у
2-саст, но и у 1-састауных сказах.
Дзеепрысл як нязм форма дзеяслова марфалагична не можа выражаць
часавых значэнняу - формау часу дзеепрысл не утвараюць.
Кали у дзеясл форма часу абазн адносины дзеяння да моманту гутарки,
то у дзеепрыслоуях значэнне часу выражаецца тольки у адносинах да часу
дзеяслова-выказника, г.зн. им уласцива адноснае абазн часу. Дзеепр
незак трыв абазн звыч незакончанае дадатковае дзеянне, якое адбыв. ци
адбывалася адначасова з асноуным дзеяннем, выражаным
дзеясловам-выказникам. Дзеепрысл законч трыван абазнач законч дадатк
дз-е, якое адбылося раней за асноунае дзеянне, выражанае
дзеясл-выказникам. Зрэдку дз-прысл законч трыв абазн дадатк дзеян,
якое адбыв. адначасова з асноун дзеяннем, выражаным дзеясл-выказникам.
Дзеепр можа прымыкаць да дзеяслова у форме розн часоу(прошл, цяпер,
буд). Катэг часу злив у их з катэгорыяй трывання и не выраж ни лекс
знач, ни формаутвар суфиксами.
Дзеепр незак трыв утвар ад дзеясл незак трыв. Дзеепр зак трыв- ад
дзеясл законч трыв.
Дз незак трыв утвар ад асновы цяперашн часу дзеясловау 1 спражэння з
дапамогай суф –учы-,-ючы-. Ад дзеясл 2 спраж- з дапам суф –ачы-,
-ячы-. Ад некат дзеясл 2 спраж дзеепрысл незаконч трыв утвар з
дапамогай суфиксау- -учы-, -ючы-., а не –ачы-, -ячы-.
Дзеепрысл законч трыв утвар ад асновы инфинитыва (або прошл часу) з
дапамогаю суфиксау –ушы- и –шы.
Ад асноу прошл часу утвар дзеепрысл у тых выпадках, кали у инфинитыве
дзеясловы маюць перад суфиксам –ци гук (с мягкае), кали у инфинитыве
маюць суфикс –ну-, яки у форме прошлага часу выпадае. Пераход розн
формау зменных часцин мовы у дзеепрысл наз адвербилизацыяй.
Правила ужывання: нельга у 1-м сказе ужыв дзеепрысл и дзеяслоу-вы-к,
як абазн. дз розн асоб, можа ужыв нек дз-рысл, якия адн да аднаго
дзеяслова-выказника. Месца дзеепрысл незаконч и законч трыванняу у
сказе абмоулена паслядоунасцю асноунага и дадаткавых дзеянняу.

32. Семантыка-камунікатыўная і граматычная адметнасць прыслоўяў як
слоў са значэннем прыметы дзеяння.
Прыслоуе — нязменная часцина мовы, якая абазнач прымету дзеяння ци
стану, прымету якасци, зрэдку — прымету прадмета, прымету дзеяння
ци стану прыслоуе абазначае тады, кали адносицца да дзеяслова ци
дзеепрыслоуя.
Яны нязменны- не скланяюцца. Не спрагаюцца, не маюць формау роду и
лику. Прысл, утвор ад якасн прыметникау маюць ступени параунання:
смела-смялей. Некат прысл, утвор ад якасных прыметникау, маюць формы
ацэнки и меры якасци (циха-цихенька). Прысл уласц спецыфичныя
суффиксы –а,-е, -аму, -ому, -яму,-у, -ы и инш, якия супадаюць з
канчатками назоуникау и прпыметникау.
Як не адна иншая часщна мовы, прыслоуе багатае ни граматычныя
варыянты(словы з аднолькавым лексичным значэннем и аднолькавым
коранем, якия адрозниваюцца суффиксами. Яны найбольш пэуна
адлюстраваны у мове мастацкай литаратуры. Прыслоуи утварылися и
актыуна утвараюцца ад зменных часцин мовы, таму большасць з их
суадносныя, а часам и аманимичныя з инш часцинами мовы и их формами.
Некат прысл, утвор ад знамянальных часцин мовы, могуць пераходзиць у
служб часцины мовы. У сказе часцей за усе прысл выступае у роли
акаличнасци: - месца,-часу,- меры и ступени,-спосабу дзеяння,-
прычыны,- мэты.
Прысл можа выступиць и у роли именнай частки састаунога выказника.
Кали прысл аднос да назоуника, яно звыч зъяул азначэннем. Набываючы
знач инш часцин мовы, прысл мяняюць свае синт функцыи.
Субстантывуючыся, прысл можа быць:
дзейникам, азначэннем, дапауненнем. Кали прысл перах у разрад
прыназоуникау, злучникау або часциц, то яны не зъяуляюцца членами
сказау.У мове мастацк лит-ры прысл ужыв для дэтализацыи аписання и
надання мове вобразнасци. У прыказках и прымауках для стварэння
кантрасту, супрацьпастаулення ужываюцца антанимичныя прыслоуныя пары
(зимой и летам адным цветам).

33.Разрады прыслоўяў паводле значэнняў. Ступені параўнання якасных
прыслоўяў і іх утварэнне. Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры
якасці.
Прыслоуе — нязменная часцина мовы, якая абазнач прымету дзеяння ци
стану, прымету якасци, зрэдку — прымету прадмета. Паводле разраду
дзеляцца:1) азначальныя –да их адносяцца якасныя, колькасныя(меры и
ступени), прыслоуи спосабу дзеяння 2) акаличнасныя- прысл месца, часу,
прычыны, мэты и паказваюць на розныя акаличнасци, пры яких адбываецца
дзеянне.
Якасныя прыслоуи- абазн якасць дзеяння и адказ на? як. Утвар ад якасн
прыметникау, наибольш шматликия. Колькасныя- абазн колькасць дзеяння,
меру ци ступень якасци. Адказ на? кольки, як многа, да якой ступени.
У спалуч з назоун словы многа, мала, шмат и инш абазн няпэуную
колькасць и выступаюць у роли няпэуна-колькасных слоу.Прысл спосабу
дзеяння- паказ, як адбыв дзеянне, адказ на? як, яким чынам, яким
спосабам. Яны могуць даваць якасн характ-ку праз параунанне, могуць
паказваць на сумеснасць ци раздзельнасць дзеяння. Прысл месца указ на
месца, дзе адбыв дзеянне, куды ци адкуль яно накиравана, да якой мяжы
адбываецца. Адказ на? дзе, куды, адкуль, дакуль. Прысл часу абазн
кали, як доуга адбываецца дзеянне, з якога часу пачынаецца, да якога
часу працягваецца.?-кали, як доуга, з якога часу, да якога часу.
Прысл прычыны – абаз чаму, па якой прычыне адбыв дзеянне.?- чаму, па
якой прычыне. Прысл мэты паказ для чаго, з якой мэтай адбываецца
дзеянне.
Прысл. утвор ад якасных прыметникау, маюць вышэйшую и найвышэйшую
ступени параунання и паказваюць на розн ступень праяулення дзеяння,
стану ци якасци.Формы простыя(синтэтычныя) и складаныя(аналитычныя).
Прост форма выш ступени параун утвараецца ад асновы якаснага прыслоуя
при дапамозе суфикса – ей(эй). Прысл мала-меньш утвар суплетыуныя
простыя формы выш ступ параунання. Суплетыун формы з суф –ш у суч
бел мове ужыв часцей чым з суф –ей(-ай).
Складаная форма выш ступени утвар з дапамогай слоу больш, меньш, якия
далуч да якасных прыслоуяу(больш выразна). Парушэннем зъяул
канструкцыи тыпу больш выразней, меньш прыкметней.
Простая форма найвышэйшай ступени параунання утвараецца ад простай
формы вышэйшай ступени параунання прыслоуя пры дапамозе прыстауки
най-: нийбольш.
Складаная форма найвышэйшай ступени параунання утвараецца далучэннем
слоу найбольш, найменьш да прыслоуяу, а так сама далучэннем да простай
формы вышэйшай ступени параунання прыслоуяу слоу за усе, за усих. Не
правильна- найбольш дакладней, найбольш эфектыуней. Складаныя формы
ступеней параунання могуць утварацца ад усих якасных прыслоуяу, чаго
нельга сказаць адносна простых формау, якия утвараюцца не ад усих
якасных прыслоуяу. Да форм выш и найвыш ступеней параун могуць далуч
часцицы яшчэ, усе, куды, як, сама и инш. якия узмацняюць знач ступени.
Формы прысл са знач ацэнки и меры якасци перадаюць знач ацэнки и
экспрэс адценни. Утвараюцца яны пры дапамозе тых самых суфиксау, што и
формы прыметникау са значэннем ацэнки и меры якасци. Найбольш
прадуктыуным пры утварэнни гэтых формау зъяул суффикс – еньк
(аньк)-. Суф – утк,- ютк,- усеньк(юсеньк) – усенечк(юсенечк) пры утвар
формау прыслоуяу са значэннем ласкальнасци ци памяньшальнасци
ужываюцца параунальна рэдка. Знач непаунаты якасци надае суффикс-
ават-. Памяньшальныя формы маюць некат прысл, утвор ад назоуникау.
Форм прысл са знач ацэнки и меры якасци ужыв пераважна у гутарковым
стыли и стыли маст лит-ры.

34. Спосабы ўтварэння прыслоўяў: прадуктыўнасць – непрадуктыўнасць.
Адвербіялізацыя. Адрозненне прыслоўяў з прыстаўкамі ад назоўніка з
прыназоўнікамі. Правапіс прыслоўяў.
Прыслоуе — нязменная часцина мовы, якая абазнач прымету дзеяння ци
стану, прымету якасци, зрэдку — прымету
Прысл актыуна папаун за кошт инш часцин мовы. Пераход розн формау
зменных часцин мовы у прысл наз адвербиялизацыяй. Пры гэтым можа
быць-змена самаст часц-ми мовы свайго лекс и грам знач.(напр, рода,
лику, склону), змена нациска.
Перах у разрад прысл, самаст часцины мовы змяняюць свае лекс и грамат
знач. Перайшоушы у разрад прыслоуяу, былы назоуник мяняе сваю синт
функцыю и ужываецца у роли акаличнасци.
Марфалаг спосабы утв прысл.: -суфиксальны(смачна),
-прыставачны(занадта), -прыставачна-суфиксальны(па-суседску). Некат
прысл утвар спосабам словаскладання: 1) спалу займенника што з
назоуниками (штовечар)2) паутарэннем аднолькавых, близких ци
антанимичных слоу(дауно-дауно). Прысл утвар ад усих самаст часцин
мовы. Найбольш- ад назоун.. прыметн, займенникау, радзей ад личэбн,
дзеясловау, прыслоуяу.
Ад назоуникау:- родн склону з прыназ ад, да, з, без,- вин склону адз
лику з прыназ за, на, па, у.
-творн склону без прыназ.- местнага скл з прыназ у, на, па, а. А
Ад прыметникау:1) прысл, што паходзяць ад каротк прыметникау, 2)ад поуных.
Ад каротких прыметникау:- ад кар прым ниякага роду наз склону,- родн
склону з прыназ да, з. – давальн склону з прыназ па, родн скл з
прыназ да,з.- давальн скл з прыназ па,- вин скл з прыназ за, на, у, -
местн скл. з прыназ на.
Ад поуных- -родн скл з прыназ з, давальн склону з прыназ па, -
винавальн скл з прыназ па, на, у.
Ад личэбникау:- зборных у вин склоне з прыназоуниками па, на, у.
–колькасных и зборных у местным склоне з прыназоуникам у,- -
парадкавых.
Ад займенникау: утвар раней шмат, якия сення личацца
невытворными.(там, туды, дасюль, дзе).
Ад займ родн скл без прыназоун, Давльн склону без прыназ и з прыназ
па. Винавальн скл без прыназ и з прыназ за, на. Творн склону з прыназ
з, за, местн склону з прыназоун па.
Ад дзеясовау: прыставачным и прыставачна-суфиксальн
спосабам.(наперабой, напераганки)
Ад дзеепрыметникау зал и незал стану цяпер часу(блискуча), незалежн и
залежн стану прошл часу(умела).
Ад дзеепрысл утвар рэдка (прыпяваючы, крадучыся).
Звыч дзеепрысл найболш зближ з прысл. кали не мае паясняльн слоу,
стаиць пасля дзеяслова, и зъяул акаличнасцю спосабу дзеяння. У гутарк
мове и мове маст лит-ры ужыв прысл, утвор ад дзеяслоуных асноу пры
дапамозе суф –ма.
Ад инш прысл-яу прысл утвар пры дапамозе прыставак, часцицы АБЫ,
постфиксау –сьци, -небудзь. Пры дапамозе прыст не(ня) утвар
антанимичн прысл.(высока-невысока). Прыст за-, далучаючыся да
прысл, дадае яму “залишняе”, “празмернае значэнне” або значэнне
непаунаты якасци. Такия прысл ужыв у гутарк стыли.
Прысл абраз пры дапамозе прыст на-, па-, у-, паза-, пасля.,
постфиксау – сьци, -небудзь, часцицы абы. Адрозненне ад назоун з
прыназоуниками - - назоуники пишуцца асобна (Дзень у дзень).
Складаныя прыслоуя утвар. 1) паутарэннем(кали-некали)2) паутарэннем
супрцьлеглых па значэнню (там-сям)3) спалуч займенника што з
назоуниками.4) спалуч слова сама з прыслоуями(таксама),5) ад складаных
прыметникау (святочна-урачыста).

35.Агульная характарыстыка прэдыкатываў. Дыскусія ў лінгвістычнай
перыёдыцы аб мэтазгоднасці вылучэння катэгорыі стану як самастойнай
часціны мовы. Словаўтварэнне прэдыкатываў.
Да самастойных часцин мовы адносщца таксама група нязменных слоу, ягая
у адрозненне ад прыслоуяу азначаюць не прымету дзеяння ци якасци, а
стан прыроды або чалавека. У безасабовых сказах тагая словы выступаюць
у роли выказника(Ранкам было свежа и росна). Уперш вылуч гэту группу
слоу як асобную Л.У. ШЧЭРБА. У лингвистау няма одзинага погляду на
гэту группу слоу
Не выраш пытанне вылучэння их у асобн часцину мовы, не вызначаны
абъем катэгорыи, спосабы папаунення групы. Безасабова-
прэдыкатыуныя словы могуць спалуч-цца з дзеяслоун звязкай и
инфинитывам, кираваць назоуникам и займенникам. Словы катэгорыи стану
абазнач.:
психичны i фізічны стан чалавека або жывой iстоты: прыемна, добра,
легка, весела, балюча, сумна, цяжка, страшна, трывожна, холадна,
цёпла, крыудна, смешна, неспокойна, сорамна;
стан прыроды або навакольнага асяроддзя: светла, щха, горача, цесна,
утулъна, чыста, цёмна, цёпла, холадна, зорна, месячна, ветрана, сыра,
брудна, просторна;
ацэнку якога-небудзь стану або станов1шча: далека, блізка, хороша,
шкода, рана, позна;
меру чаго-небудзь: многа, мала, досыцъ, дастатко-ва, даволц
мадальную ацэнку чаго-небудзь: можна, трэба, нелъга, немагчыма, неабходна;
ацэнку чаго-небудзь з маральна-этычнага боку: сорам, ганьба, грэх, страх, смех;
неадкладнасць дзеяння, якое павшна адбыцца: час, пара;
зрокавыя i слыхавыя успрыняцщ: вгдацъ, чуваць.
Безасабова-прэдыкатыуныя словы, як i якасныя прыслоуи, могуць мець
формы ступеней параунання i формы са значэннем ацэнки i меры, як1я
утвараюцца, як i адпаведныя формы прыслоуяу: халадней, цяплей,
весялей, больш светла.
Безасабова-прэдыкатыуныя словы утвараюцца ад розных часцин мовы:
-якасных прыметншау (горача, светла, балюча, весела, глуха, прыгожа,
спокойна, хороша)
- прыслоуяу (рана, позна, блізка, далека, мала). Такое утварэнне
безасабова-прэдыкатыуных слоу стала магчымым дзякуючы узмацненню
синтаксичнай функцыи слоу — ужыванню у роли выказникаа у безасабовым
сказе;
- назоуникау (сорам, грэх, смех). гэтыя словы, пераходзячы у
безасабова-прэдыкатыуныя, трацяць не тольки значэнне прадметнасци
але i граматычныя катэгорьп роду, лику, склону;
- дзеясловау (відаць, чуваць).
Безасабова-прэдыкатыуныя словы, утгвораныя ад прыметникау i прыслоуяу,
аманимичныя прыслоуям (за выкл слоу зорна, месячна, хлебна, душна,
зелена. што утварылися ад прыметникау и не маюць аманимичных
прыслоуяу) Амонимами з'яуляюцца таксама безасабова-прэдыкатыуныя
словы i назоуники, ад яких яны утвораны(И пара маей юнасци-
наближалася тая пара, кали)

36. Агульная характарыстыка службовых слоў, іх класіфікацыя. Прыназоўнікі, злучнікі і часціцы як службовыя часціны мовы.

Службовыя часціны мовы – гэта прназоўнікі, злучнікі, часціцы. У адрозненне ад самастойных часцін мовы яны не называюць ні прадметаў, ні прымет, ні дзеянняў, ні колькасці і не маюць ярка выражанага лексічнага значэння. Службовыя часціны мовы не змяняюцца і не бываюць асобна членамі сказа. Такія словы ужываюцца ў сказе толькі разам з самастойнымі часцінамі мовы. У маўленні амаль кожнае або чацвёртае слова ў тэксце – службовая часціна мовы.

Прыназоўнік — службовая часціна мовы, якая ўдакладняе значэнне ўскосных склонаў і выражае адносіны паміж назоўнікам (займеннікам, лічэбнікам) і іншымі словамі ў словазлучэнні ісказе.

Злучнік – службовая часціна мовы, якая ўжываецца для сувязі членаў сказа, частак складанага сказа, самастойных сказаў і паказвае на адносіны паміж імі.

Часціца — гэта службовая часціна мовы, якая надае дадатковыя сэнсавыя, мадальныя і эмацыянальныя адценні словам, словазлучэнням і сказам.

37. Функцыянальная характарыстыка прыназоўніка. Разрады прыназоўнікаў. Асноўныя значэнні прыназоўнікаў. Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў. Некаторыя асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў у сучаснай беларускай мове. Семантыка прыназоўнікаў.

Прыназоўнік — службовая часціна мовы, якая ўдакладняе значэнне ўскосных склонаў і выражае адносіны паміж назоўнікам (займеннікам, лічэбнікам) і іншымі словамі ў словазлучэнні ісказе. Прыназоўнік ужываецца ў спалучэнні з назоўнікам і стаіць перад ім (пры назоўніку), адсюль і назва гэтай часціны мовы. Без самастойных часцін мовы прыназоўнік не ўжываецца і асобна не з'яўляецца членам сказа.

Прыназоўнікі — нязменныя словы, яны не маюць лексічнага значэння, а набываюць яго толькі ў кантэксце, у спалучэнні з самастойнымі часцінамі мовы. Прыназоўнікі разам з самастойнымі часцінамі мовы выражаюць розныя адносіны. Сярод гэтых адносін найболып пашыраны прасторавыя: На галінцы ціхім посвістам шпак вітае рана сонейка. часавыя: Снег ішоў з раніцы да палудня. аб'ектныя: 3 бярозамі растуць вольха, асіна і маленькія дубкі. прычынныя: Схіляецца ніва да самай зямлі, у кветках паснулі ад спёкі чмялі. мэтавыя: Бацька з маці збіраліся ехаць у лес па дровы. сп осабу дзеяння: Цямнее заход над палоскаю бору, праз сон штось ляніва шапочуць таполі...

Паводле паходжання прыназоўнікі падзяляюцца на невытворныя і вытворныя. Да невытворных- якія ўзніклі ў старажытную пару, у сучаснай беларускай мове яны не суадносяцца з самастойнымі часцінамі мовы, і іх паходжанне цяжка або немагчыма растлумачыць: а, аб, без, да, за, на, над, па, пад, праз.

Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі. 3 адным склонам ужываюцца прыназоўнікі:ад, да, для, дзеля, без, з-за, з-пад, каля, сярод, апрача, акрамя, замест— з родным;к, насуперак, адпаведна з, дзякуючы — з давальным;пра, праз, скрозь, цераз, паўз — з вінавальным;над, перад, па-за, па-над — з творным;з, пры — з месным.

3 двума склонамі ўжываюцца прыназоўнікі: за, пад — з вінавальным і творным (за хату, за хатай); аб, на — з вінавальным і месным (на стале, на стол); паміж (між) — з родным і творным (між дрэў паміж возерам і лесам).

3 трыма склонамі: з (са) — з родным, вінавальным і творным (з раніцы, з месяц, з сястрой); у (ва) — з родным, вінавальным і месным (у сябра, у нядзелю, у лютым); па — з давальным, вінавальным і месным (па кілаграму, па доктара, па дарозе).

1. Семантычныя і граматычныя адзнакі злучнікаў. Класіфікацыя злучнікаў. Злучнікі і злучальныя словы.

Злучнік – службовая часціна мовы, якая ўжываецца для сувязі членаў сказа, частак складанага сказа, самастойных сказаў і паказвае на адносіны паміж імі. Паводле паходжання злучнікі падзяляюцца на невытворныя і вытворныя. Паводле саставу на простыя (з аднаго слова: і,а,ды, але) і састаўныя (з некалькіх слоў: у той час як, так як, так што). Паводле ўжывання – адзіночныя (а, ды, але) і паўторныя (ні-ні, або-або), парныя (кожная частка такога злучніка адносіцца да розных аднародных членаў сказа або частак складанага сказа)(не толькі – але і; хоць – але, а раз –то)). Бываюць злучальныя – звязваюць аднародныя члены сказа або раўнапраўныя па сэнсе часткі складанага сказа. (спалучальныя (і, ды,), супастаўляльныя (але, хоць) і размеркавальныя (або - або, ці – ці, не то – не то) і падпарадкавальныя – звязваюць часткі ў складаным сказе. (тлумачальныя (што, як, каб), прычынныя (бо, таму што), часавыя (калі, як, ледзь), умоўныя (каб, калі б), мэтавыя (каб, для таго каб), уступальныя (хоць, хай), параўнальныя (як, нібы), вініковыя).

1. Семантычныя і граматычныя адзнакі часціц. Разрады часціц паводле іх функцыянальнага значэння і марфалагічнага складу. Пераход у часціцы слоў з іншых часцін мовы.

Часціца — гэта службовая часціна мовы, якая надае дадатковыя сэнсавыя, мадальныя і эмацыянальныя адценні словам, словазлучэнням і сказам.

Часціцы не могуць ужывацца асобна ад самастойных часцін мовы, яны не з'яўляюцца членамі сказа. Толькі некаторыя з іх (ага, але, не, няўжо, так) у дыялогу ці пры разважанні могуць выступаць у ролі слоў-сказаў: «Што ж, можа людзі горш пачалі пісаць?» — «Не,— упершыню сур 'ёзна сказаў я.— Лепш».

Пры дапамозе часціц выдзяляецца, узмацняецца сэнс некаторых слоў у сказе: Зараснікі поўніліся птушынымі галасамі, ажпо гулі ад іх. выражаецца пабуджэнне да дзеяння, пажаданне: Хай паверкай перад новым днём будзе гэты час мой вечаровы. надаецца выказванню эмацыянальная афарбоўка: А што за ягады лясныя ў нас адразу зацвілі, як толькі промні веснавыя цяпло разнеслі па зямлі! выражаецца пытанне: Ці бачылі вы, як хаваецца сонца ў агністыя падушкі? сцвярджаюцца ці адмаўляюцца факты і з'явы рэчаіснасці: «Ты гэта добра ведаеш?» — «Так».

Ч асціцы падзяляюцца на чатыры разрады:

Сэнсавыя часціцы - адносяцца ўказальныя: вось (от, ео), вунь, гэта; удакладняльныя: амаль, іменна, проста, менавіта, якраз; выдзяляльна-абмежаваныя: толькі, абы толькі, хіба толькі, хоць, хоць бы, ледзь.

Мадальныя часціцы, якія надаюць выказванню розныя мадальныя значэнні, уключаюць сцвярджальныя часціцы: так, але, ага; адмоўныя: не, ні; пытальныя: ці, хіба, няўжо, а, так; параўнальныя: бо, нібы, як бы, быццам; пабуджальныя: бы (б), няхай (хай), дай (дайце), давай (давайце), ну, бадай.

Эмацыянальныя часціцы выражаюць розныя эмацыянальныя значэнні (радасць, захапленне, іронію, здзіўленне) або ўзмацняюць, лагічна выдзяляюць, падкрэсліваюць сэнс пэўнага слова, словазлучэння ці сказа. Да эмацыянальных часціц адносяцца клічныя: што за, як, ну і, вось дык і ўзмацняльныя: нават, бы, дык, жа, аж, ажно, такі.

Формаўтваральныя часціцы служаць для ўтварэння форм дзеяслова: бы (б) — умоўнага ладу; няхай (хай), давай (давайце) — загаднага: зрабіў бы, н'яхай прынясе, давайце раскажам.

Значэнне і ўжыванне часціц не (ня), ні Часціца не выражае адмоўнае значэнне, калі ўжываецца: 1) у адмоўных сказах: Не маўчыць, не сціхае, суігакою не мае, ходзіць рэха, блукае, выйсця з лесу шукае.

2) пры супрацьпастаўленнях: Часамі днём позняга лета пачынае хмурнець дзень, і гэта не збіраецца на дождж, а незаўважна падплылі павевы восені.

3) пры адмоўным параўнанні: Не сакоча за хвойнікам ластаўка, не пяе салавейка над возерам,— так смяецца Алёнка, гаворачы, на траве з князем седзячы побач.

Часціца не можа мець сцвярджальнае значэнне:

1) калі ўжываецца з пытальнымі займеннікамі, прыслоўямі, часціцамі: Як я мог не чуць? Ці не вецер над грэбляю еые, ці мо плачуць вярбіны старыя?

2) калі паўтараецца два разы ў састаўным дзеяслоўным выказніку: Не згадаць не магу рэчкі люстраной між лозаў і вязаў што на лугах быстра воды нясе.

3) калі спалучаецца з часціцамі ледзь, амаль, чуць і падпарадкавальнымі злучнікамі каб, пакуль: Ледзь не на кожнай палескай хаце ляскае дзюбай жывы, вольны бусел, абліты барвай захаду.

4) калі спалучаецца са словамі нельга, немагчыма: Нельга не напісаць аб людзях, справы і лёс якіх хвалююць.

Часціца ні мае ўзмацняльнае значэнне. Для ўзмацнення адмаўлення яна ўжываецца:

1) у адмоўных сказах з часціцай не ці са словамі няма, нельга, немагчыма: Птушкі недзе пахаваліся. Няма над возерам ні ластавак, ні чаек.

2) у якасці злучніка пры пералічэнні аднародных членаў сказа: У начной цішыні не чуваць было ні смеху, ні песняў, ні гаворкі. (Каратк.);

3) у пабуджальных сказах з загаднай інтанацыяй: Ні кроку назад!

Для ўзмацнення сцвярджэння часціцані ўжываецца ў спалучэнні з займеннікамі і займеннікавымі прыслоўямі: хто ні, што ні, дзе ні, дзе б ні, куды ні, куды б ні, як ні: Людзі варты шчасця, дзе б яны ні жылі: на Ацэ, у Прыдняпроўі, ці на берагах сініх латышскіх азёраў або ў наваколлі Відраджы.

Са значэннем няпэўнасці, узмацнення часціца ні ўжываецца ваўстойлівых зваротах: нірыбанімяса, ніжывы німёртвы, ні свет ні зара.

1. Пытанне аб мадальных словах. Сінтаксічная аснова выдзялення мадальных слоў у асобную групу. Словаўтваральная і семантычная сувязі мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы. Разрады па значэнні.

Мадальныя словы — гэта лексіка-граматычны разрад слоў, якія выражаюць адносіны асобы да з'яўрэчаіснасці або да ўласнага выказвання. Да мадальных адносяцца словы безумоўна, бясспрэчна, відавочна, напэўна, мабыць, відаць, канечне, магчыма і інш.

Мадальныя словы — нязменныя. Яны не называюць пэўных прадметаў, прымет, дзеянняў, а толькі паказваюць адносіны таго, хто гаворыць, дарэчаіснасці: Работаў школе, бясспрэчна, вельмі цікавіла маладога настаўніка. Магчыма, прастор двару надавала незвычайная чысціня навакол. У першым сказе мадальнае слова бясспрэчна выражае ўпэўненасць, перакананне ў тым, пра што гаворыць аўтар, у другім — мадальнае слова магчыма выражае няўпэўненасць, меркаванне.

Мадальныя словы не з'яўляюцца членамі сказа і не служаць для сувязі слоў у сказе. Яны не прымыкаюць да іншых слоў, ужываюцца звычайна як пабочныя словы і выдзяляюцца інтанацыйна: Сапраўды, у лесе было вельмі хораша. У Куранях, мабыць, не было такой хаты, якая не мела б рыбалоўнай прылады.

У дыялогу мадальныя словы ўжываюцца ў ролі непадзельных сказаў:

— Адбудзецца сёння спектакль?

— Безумоўпа.

— А мы пойдзем у тэатр?

— Вядома.

Паводле значэння мадальныя словы падзяляюцца на дзве групы. Да першай адносяцца мадальныя словы, якія выражаюць упэўненасць, перакананне, сцвярджэнне таго, пра што гаворыцца ў сказе: бясспрэчна, безумоўна, відавочна, вядома, канечне, зразумела, сапраўды і інш. Да другой належаць мадальныя словы, якія выражаюць няўпэўненасць, меркаванне, сумненне: відаць, здавалася, мабыць, напэўна і інш.

Мадальныя словы паходзяць ад розных часцін мовы, яны суадносныя: