Прыкметы, якія адрозніваюць словазлучэнне ад сказа

1. сказ - гэта самастойная, незалежная адзінка мовы і гаворкі, а словазлучэнне - адносна незалежная адзінка, якая функцыянуе на базе прапановы;

2. сказ выконвае ў мове камунікатыўную функцыю (яно штосьці паведамляе), а словазлучэнне - намінатыўную функцыю (яно штосьці называе).

3. У логіцы сказу адпавядае такая адзінка, як меркаванне, а словазлучэнню - такая адзінка, як паняцце.

4. сказ - гэта суб'ектна-аб'ектная адзінка (якая характарызуецца мадальнасцю, г.зн. стаўленнем размаўляючага да выказвання), а словазлучэнне - гэта аб'ектыўная адзінка, якая не характарызуецца мадальнасцю.

Сінтагма – інтанацыйна-сэнсавае адзінства, якое выражае ў дадзеным кантэксце і ў дадзенай сітуацыі адно паняцце і можа складацца з аднаго слова, групы слоў і цэлага сказа.

Член сказа — граматычна значны элемент, на якія падзяляецца сказ падчас сінтаксічнага аналізу. Уяўляе сабою слова ці спалучэнне сінтаксічна злучаных слоў.

4. Віды сінтаксічнай сувязі паміж сказамі (45)

Агульнапрызнанымі тыпамі сінтаксічнай сувязі з'яўляецца злучальная сувязь (складанне) і падпарадкавальная сувязь (падпарадкаванне)

злучальная сувязь – стаўленне сінтаксічнага (граматычнага) раўнапраўя паміж словамі ў простай прапанове, а таксама паміж прэдыкатыўнымі часткамі складанай прапановы.

злучальная сувязь адрозніваецца ад падпарадкавальнай, якаявызначаецца як нераўнапраўная сувязь, аднабаковая залежнасць аднаго кампанента сувязі (слова або сказ) ад іншага.

5. Словазлучэнне, яго тыпы. Віды сувязі ў словазлучэннях. (46)

"словазлучэнне – гэта спалучэнне слоў, якое арганізавана па законах пэўнай мовы і выражае якое-небудзь паняцце, хоць і складанае, але здольнае служыць яго абазначэннем. Гэта свабодны эквівалент фразеалагічнай адзінкі." (В.У.Вінаградаў) Словазлучэнне ўтвараецца на аснове падпарадкавальнай сувязі, суадносіцца са словам, выконвае намінатыўную функцыю і з'яўляецца будаўнічым матэрыялам для сказа.

Словазлучэнне складаецца з галоўнага і залежнага кампанентаў. У адпаведнасці з асаблівасцямі іх аб'яднання выдзяляюць тры віды падпарадкавальнай сувязі: дапасаванне, кіраванне, прымыканне. Механізм дапасавання заключаецца ў тым, што са змяненнем формы галоўнага кампанента змяняецца і форма залежнага: цёплы дождж (цёплага дажджу, цёпламу дажджу, цёплыя дажджы…), твая заслуга (тваёй заслугі, твае заслугі, тваіх заслуг…) і г. д. Пры кіраванні форма залежнага кампанента прадвызначаецца лексіка-граматычнымі ўласцівасцямі галоўнага кампанента: усміхацца мне, любіць паэзію, развітацца каля школы. Прымыканне – від падпарадкавальнай сувязі, пры якім залежны кампанент звязваецца з галоўным паводле сэнсу: гаварыць заікаючыся, доўга разглядаць, папрасіць падвезці.

Паміж кампанентамі словазлучэння выражаюцца сэнсавыя (сінтаксічныя) адносіны, якія адлюстроўваюць яго граматычнае значэнне: аб'ектныя (есці ягады, кпіць з сябра), суб'ектныя (спеў салаўя, куплены мной), атрыбутыўныя (мастацкі твор, вымытае акно), акалічнасныя (жыць у горадзе, прыехаць апоўначы, вельмі задаволены, падпісаць на памяць, плакаць ад сораму), камплетыўныя (стаць героем, трэба падумаць).

У адпаведнасці з тыпам семантыка-сінтаксічнай злітнасці кампанентаў вылучаюць сінтаксічна свабодныя і сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні. Сінтаксічна свабодныя словазлучэнні складаюцца з лексічна самастойных кампанентаў, кожны з якіх з'яўляецца асобным членам сказа: гартаць часопіс, даўні сябар. У сваю чаргу, сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні маюць у сваім складзе кампанент з аслабленым лексічным значэннем і выступаюць у ролі аднаго члена сказа: некалькі яблыкаў, мець надзею.

Паводле структуры словазлучэнні бываюць простыя і складаныя. Простыя словазлучэнні складаюцца з двух кампанентаў – галоўнага і залежнага, пры гэтым адзін з іх можа быць выражаны сінтаксічна несвабодным ці фразеалагічным словазлучэннем або аналітычнай формай слова: ураджайны год, прыняць удзел у конкурсе, быць белай варонай, выканаць найбольш паспяхова. Складаныя словазлучэнні ўключаюць больш чым два кампаненты: напісаць роднай сястры, доўгія зімовыя вечары.

Лексіка-граматычны разрад словазлучэння вызначаецца ў адпаведнасці з тым, якой часцінай мовы выражаны галоўны кампанент. Словазлучэнні бываюць назоўнікавыя (вітанне вясны), прыметнікавыя (вельмі прыгожы), займеннікавыя (нешта незвычайнае), лічэбнікавыя (трое з нас), дзеяслоўныя (адмовіцца ад сустрэчы), прыслоўныя (вельмі якасна).

Словы ў словазлучэннях звязваюцца трыма відамі сінтаксічнай сувязі — дапасаваннем, кіраваннем, прымыканнем.

Дапасаванне — від сінтаксічнай сувязі, калі зале-жнае слова прымае тую форму, што і галоўнае. Так, у словазлучэнні глыбокі снег залежнае слова глыбокі мае адзіночны лік, мужчынскі род, назоўны склон, як і назоўнік снег; на высокім дрэве — залежнае слова высокім дапасуецца да назоўніка (на) дрэве у адзі-ночным ліку, ніякім родзе, месным склоне; першая сустрэча — залежнае слова першая дапасуецца да на-зоўніка сустрэча ў адзіночным ліку, жаночым родзе, назоўным склоне. Дапасуюцца да галоўнага слова, назоўніка, у родзе, ліку, склоне, а ў множным ліку — толькі ў склоне прыметнікі, займеннікі, парадкавыя лічэбнікі, дзеепрыметнікі.

Кіраванне — від сувязі, пры якой галоўнае слова патрабуе пастаноўкі залежнага слова ў форме пэўнага ўскоснага склону. Кіруюць звычайна дзеясловы, але ў пэўных. выпадках гэта могуць рабіць і назоўнікі, і прыметнікі, і прыслоўі. У словазлучэнні паліваць кветкі дзеяслоў паліваць патрабуе ад назоўніка кветкі формы вінавальнага склону: паліваць што?—кветкі; загадчык магазіна — назоўнік загадчык можа спалу-чацца толькі з формай роднага склону: загадчык ча-г о? — магазіна; высока ў небе — прыслоўе высока па­трабуе меснага склону: высока ў ч ы м? — у небе. Kj-раванне бывае прыназоўнікавае (знаёмы з дзяцінства, уважлівы да людзей) і беспрыназоўнікавае (абшары палёў, служыць народу).

Прымыканне — від сувязі, пры якой залежнае сло­ва звязваецца з галоўным толькі па сэнсу. Прымы-каюць, звычайна да дзеясловаў, нязменныя словы — прыслоўі, дзеепрыслоўі, інфінітывы: размаўлялі гучна, чытаць седзячы, просьба застацца.

6. Некаторыя асаблівасці беларускага кіравання. (47)

У беларускай мове лічэбнікі: два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры звязваюцца з назоўнікам дапасаваннем, а назоўнік мае форму множнага ліку: два акны, тры алоўкі... У рускай мове словы ў такіх словазлучэннях звязваюцца кіраваннем, а назоўнікі пры лічэбніках маюць форму роднага склону адзіночнага ліку.

Дзеясловы: дзякаваць (падзякаваць, аддзякаваць), выбачаць (прабачыць), дараваць у бел. мове кіруюць давальным склонам: дзякаваць настаўніку, выбачаць сыну. У р. мове яны патрабуюць вінавальнага склону.

Дзеясловы: жартаваць, смяяцца, рагатаць, насміхацца, кпіць, здзеквацца дзівіцца, пасмейвацца ўтвараюць у бел.мове словазлучэнні з родным склонам з прыназоунікам “з”: пасмяяцца з малога, здзеквацца з палоннага. У р.мове яны кіруюць творным склонам з прыназоўнікам “над”.

Дзеясловы руху: ісці, бегчы, ехаць, плысці, ляцець... пры абазначэнні мэты дзеяння ў бел.мове ўтвараюць словазл. з вінавальным склонам назоўніка ці займенніка з прыназоўнікам “па”: паслаць па брыгадзіра, схадзіць па хлеб... У р.мове пры такіх дзеясловах ўжываецца назоўнік творнага склону з прыназоўнікам “за”: пойти за хлебом.

Калі з дзеясловамі руху і волевыяўлення тыпу: паслаць, выправіць, накіраваць ужываюцца назвы ягад і грыбоў, таксама словы: ягады, грыбы, то назоўнікі маюць форму вінавальнага склону з прыназоўнікам “у”: пайсці ў грыбы, ехаць у суніцы...

Дзеясловы: хварэць, захварэць, перахварэць і прыметнік: хворы, у бел.мове кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам “на”: хворы на тыф, захварэць на грып. У р.мове назоўнік у такіх словазлучэннях мае форму творнага склону без прыназоўніка:больной тифом…

Для бел.мовы характэрна ўжыванне шмат іншых спецыфічных словазлучэнняў: ажаніцца з Валяй, падобны да маці, разумнейшы за сястру, загадчык бібліятэкі.

7. Сказ, прынцыпы класіфікацыі і тыпалагічная характарыстыка. Адметныя адзнакі сказа: камунікатыўнасць, прэдыкатыўнасць, граматычная, інтанацыйная, сэнсавая аформленнасць і дакладнасць. (48)

Сказ – сінтаксічная адзінка, якая складаецца са слова або спалучэння слоў, граматычна аформлена па законах пэўнай мовы і характарызуецца сэнсавай і інтанацыйнай закончанасцю: Снег пацерушыў трохі і перастаў. (І. М.) Сярэдзіна лета. Павінна быць самая сярэдзіна спёкі. (Сіп.) У адрозненне ад словазлучэння, асноўная функцыя сказа – камунікатыўная, г. зн. быць сродкам зносін паміж людзьмі. Найважнейшыя адзнакі сказа – прэдыкатыўнасць, інтанацыйная завершанасць, наяўнасць структурнай схемы.

Прэдыкатыўнасць – катэгорыя, якая ўказвае на агульную аднесенасць зместу сказа да рэчаіснасці. Яна выражаецца ў катэгорыях мадальнасці і сінтаксічнага часу. Катэгорыя мадальнасці раскрывае разнастайныя віды адносін зместу сказа да аб’ектыўнай рэчаіснасці ці выражае адносіны да рэчаіснасці таго, хто гаворыць. У залежнасці ад гэтага размяжоўваюць мадальнасць аб’ектыўную (яна бывае рэальнай і ірэальнай) і суб’ектыўную. Апошняя з’яўляецца факультатыўнай і выражаецца мадальнымі словамі, часціцамі і інш. Сродкамі выражэння аб’ектыўнай мадальнасці выступаюць формы ладоў дзеяслова, часціцы, інтанацыя і інш. Параўн.: Шчодра цвіў гэтай вясною сад. (І. М.) – сказ з аб’ектыўнай рэальнай мадальнасцю, выражанай формай прошлага часу абвеснага ладу дзеяслова; Любіў Палессе я і раней, але, здаецца мне, не так. (Сач.) – сказу ўласціва аб’ектыўная рэальная мадальнасць, якая выражаецца формай прошлага часу абвеснага ладу дзеяслова-выказніка, і суб’ектыўная мадальнасць, якая выражаецца мадальным словам; Не палохайце дзіцяці патрабаваннем сціхнуць, замаўчаць! (Віт.) – сказ з ірэальнай аб’ектыўнай мадальнасцю, выражанай дзеясловам у форме загаднага ладу. Сінтаксічны час указвае на аднесенасць зместу сказа да пэўнага часавага плана. Сказы з рэальнай мадальнасцю характарызуюцца часавай пэўнасцю, г.зн. аднесенасцю да цяперашняга, прошлага або будучага часу: Востра пахла гаркаватай смалой і талым снегам. (Лыньк.) – дзеянне адбываецца ў прошлым часе. Адна з’ява асабліва зацікавіла Лабановіча: раптам то ў адным, то ў другім месцы паднімаецца палавое воблака дыму, выблісне агонь, разбягаючыся па крузе. Пройдзе хвіліна, другая, дым прападзе, і знікае агонь. (К-с) – змест выдзеленых прэдыкатыўных частак указвае, што рэальна дзеянне адбываецца ў цяперашнім часе, а дзеясловы-выказнікі ўжыты ў форме будучага часу абвеснага ладу. Сказам з ірэальнай мадальнасцю характэрна часавая няпэўнасць: Будзь жа, век малады, поўны светлымі днямі! (Б-ч)

Структурная схема – адвольны ўзор, па якім будуецца сказ. Кампанентамі структурнай схемы простага сказа з’яўляюцца галоўныя члены. Для пабудовы структурных схем выкарыстоўваюцца абазначэнні лацінскіх назваў часцін мовы і некаторых іх формаў.

Просты сказ можна характарызаваць па камунікатыўнай мэце (апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя), па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы (клічныя, няклічныя), па характары прэдыкатыўных адносін (сцвярджальныя, адмоўныя), па наяўнасці аднаго або двух галоўных членаў (аднасастаўныя, двухсастаўныя), па структурнай абавязковасці членаў сказа (поўныя, няпоўныя), па наяўнасці-адсутнасці даданых членаў (развітыя, неразвітыя), па наяўнасці ўскладненняў.

8. Мадальнасць публіцыстычнага маўлення: персаніфікацыя журналісцкай дзейнасці, суб’ектывізацыя тэксту. (49)

Прэдыкатыўнасць выяўляецца ў трох асноўных граматычных катэгорыях сказа:

- сінтаксічнай мадальнасці

- сінтаксічнага часу

- сінтаксічнай асобы

Мадальнасць - гэта адзнака зместа размаўляючым з пункту гледжання рэальнасці, пэўнасці, магчымасці. Асноўным мадальным значэннем сказа з'яўляецца рэальнасць - ірэальнасць як вынік аб'ектыўнай адзнакі зместа размаўляючым. Значэнне рэальнасці абапіраецца на формы абвеснага ладу дзеяслова і на інтанацыю паведамлення. Значэнне ірэальнасці перадаецца з дапамогай дзеяслоўных формаў уладарнага і ўмоўных ладаў, інтанацыі пытання, волевыяўленні, а таксама мадальных часціц бы, хай, няхай. Суб'ектыўная адзнака зместа складаецца з мадальных значэнняў пэўнасці-верагоднасці, якія выяўляюцца з дапамогай водна-мадальных кампанентаў вядома, верагодна, можа быць і г.д. Мадальныя значэнні магчымасці, належнасці, пажаданасці, немагчымасці выяўляюцца адмысловымі лексічнымі сродкамі ў складзе выказніка: Бацька жадаў вярнуцца. Бацька не мог вярнуцца. Бацька павінен быў вярнуцца.

Катэгорыя сінтаксічнага часу выяўляе стаўленне выказвання да моманту гаворкі і абапіраецца на марфалагічныя дзеяслоўныя паказчыкі часу. Стаўленне выказвання да моманту гаворкі не заўсёды выяўляецца ў формах вызначанага часу, яно можа быць прадстаўлена як вневременность (Тут не прайсці), часавая абагульненнасць (мужчыны не плачуць), часавая нявызначанасць (Хутчэй бы лета).

Катэгорыя сінтаксічнай асобы паказвае на стаўленне выказвання ці яго элементаў да размаўлялага. Гэта стаўленне можа быць прадстаўлена як супадзенне суб'екта з размаўляючым, з суразмоўцам ці з трэцяй асобай. Акрамя таго, асоба можа быць прадстаўлена нявызначана (Цябе сёння шукалі) ці абагульнена (Ад дабра дабра не шукаюць). Сінтаксічная асоба выяўляецца з дапамогай асабістых дзеяслоўных формаў, асабістых займеннікаў, але можа атрымліваць у сказе і іншыя праявы: у выразе аўтарства мадальна-ацэнкавага значэння звязкі (Кніга здалася мне цікавай) ці ва ўказанні на тую ці іншую асобу як крыніцу інфармацыі з дапамогай уступных кампанентаў (па-мойму, па меркаванні шматлікіх).

9. Граматычныя катэгорыі часу, асобы і іх структурная роля ў афармленні сказа (50)

Прэдыкатыўнасць выяўляецца ў трох асноўных граматычных катэгорыях сказа:

- сінтаксічнай мадальнасці

- сінтаксічнага часу

- сінтаксічнай асобы

Катэгорыя сінтаксічнага часу выяўляе стаўленне выказвання да моманту гаворкі і абапіраецца на марфалагічныя дзеяслоўныя паказчыкі часу. Стаўленне выказвання да моманту гаворкі не заўсёды выяўляецца ў формах вызначанага часу, яно можа быць прадстаўлена як вневременность (Тут не прайсці), часавая абагульненнасць (мужчыны не плачуць), часавая нявызначанасць (Хутчэй бы лета).

Катэгорыя сінтаксічнай асобы паказвае на стаўленне выказвання ці яго элементаў да размаўлялага. Гэта стаўленне можа быць прадстаўлена як супадзенне суб'екта з размаўляючым, з суразмоўцам ці з трэцяй асобай. Акрамя таго, асоба можа быць прадстаўлена нявызначана (Цябе сёння шукалі) ці абагульнена (Ад дабра дабра не шукаюць). Сінтаксічная асоба выяўляецца з дапамогай асабістых дзеяслоўных формаў, асабістых займеннікаў, але можа атрымліваць у сказе і іншыя праявы: у выразе аўтарства мадальна-ацэнкавага значэння звязкі (Кніга здалася мне цікавай) ці ва ўказанні на тую ці іншую асобу як крыніцу інфармацыі з дапамогай уступных кампанентаў (па-мойму, па меркаванні шматлікіх).

10. Агульная класіфікацыя сказаў (51)

Сказ-сэнсава, граматычна, интанацыйна аформленая синтаксичная канструкцыя, у якой фармируецца пэуная думка. Прызначэнне слова-абазначаць паняцце. Словазлучэнни – таксама абазначаюць паняцци, але з той ци иншай ступенню дэтализацыи. Сказ адпавядае суджэнню, гэта значыць перадае думку пра пэуны прадмет, з яву. Таму сказ адыгрывае значную ролю у камуникацыи, зносинах людзей памиж сабой.Асноуная прымета сказа – прэдыкатыунасць. Дзякаючы ей змест сказа суадносицца з рэчаиснасцю. Перадаць час, рэальнасць-нерэальнасць паведамлення дазваляе сказу прэдыкатыунасць пры дапамозе катэгорый часу и ладу, уласцивых, як вядома, дзеясловам.

Таму прэдыкатыунасць выражаецца у сказе выказнікамі. Калі прэдыкатыунасць адсутнічае, то сказ не фарміруецца як паведамленне аб факце рэчаіснасці. Сказ характырызуецца і інтанацыйнай аформленнасцю. Інтанацыя паведамлення, ці пабуджэння, ці пытання надае зместу сказа адпаведную мэту, эмацыянальнае адценне.

Тыпы сказау.

Апавядальныя.

Пытальныя.

Уласна-пытальныя.

Пытальна-рытарычныя.

Пытальна-пабуджальныя.

Пабуджальныя.

Клічныя.

Сцвярджальныя і адмоуныя.

Паводле структуры сказы бываюць простыя і складаныя.

Простым называецца сказ, які змяшчае у сабе адну граматычную аснову - дзейнік і выказнік.

Складаным называецца сказ які складаецца з двух і больш грамматычных асноу.

Граматычная аснова можа быць двухсастаунай (дзейнік і выказнік) - ці аднасастауная (есць альбо толькі дзейнік, альбо толькі выказнік).

Адпаведна простыя сказы падзяляюцца на двухсастауныя і аднасастауныя.

Самі тэрміны двухсастауны і аднасастауны падразумяваюць, што галоуныя члены (дзейнік і выказнік) могуць існаваць не адны, а мець свой састау, гэта значыць залежныя словы (састау дзейніка і састау выказніка).

Сказы у якіх галоуныя члены маюць залежныя словы называюцца развітымі.

Неразвітыя сказы складаюцца толькі з галоуных членау.

Сказы поуныя і няпоуныя.

Поуным называецца сказ у якім есць усе уласцівыя яму члены. У няпоуным сказе апушчаны той цііншыгалоуны або даданы член сказа.

11.Фармальная арганізацыя простага сказа. Структурная аснова (прэдыкатыўнае ядро) простага сказа (52)

па структуры сказы падзяляюцца на простыя і складаныя.

- простыя сказы:

1. Будуюцца са словаформаў і словазлучэнняў.

2. Уключаюць толькі адно прэдыкатыўнае спалучэнне.

3. Маюць прасцейшую семантыку.

Варта адзначыць, што, уваходзячы ў склад складаных сказаў, простыя губляюць інтанацыйную завершанасць, нярэдка змяняюць парадак слоў, таму часці СП завуць часта не сказамі, а прэдыкатыўнымі адзінкамі.

прэдыкатыўнае ядро – галоўныя члены сказа (дзейнік і выказнік). У сказе можа быць толькі адзін з галоўных членаў. У гэтай сувязі сказ называюць няпоўным.

12. Члены сказа і дэтэрмінанты. Галоўныя члены сказа. Спосабы граматычнага выражэння галоўных членаў сказа (53)

Да галоўных членаў сказа адносяцца дзейнік і выказнік. Яны ўтвараюць граматычную аснову сказа і выражаюць яго асноўны сэнс:

Дзейнік – галоўны член сказа, звычайна аба-значае суб'ект дзеяння (хто або што ўтварае дзеянне.Дзейнік можа абазначаць аб'ект. Але гэта такі аб'ект, на які дзеянне не накіравана, а сам аб'ект з'яўляецца вынікам дзе­яння і знешне набывае форму дзейніка (назоўны склон, адзіночны ці множны лік)

Выказнік – галоўны член сказа, звычайна абазначае дзеянне, якое ўтварае суб'ект.

Выказнік можа абазначаць прадмет, а таксама прымету, якой валодае прадмет: Лес – жывая вопратка зямлі, яе музыка; Ночы ўлетку прыгожыя

Даданыя члены сказа звязваюцца з галоўнымі членамі сказа ці паміж сабой сувяззю падпарадкавання. Як залежныя словы яны паясняюць, удакладняюць або дапаўняюць іх значэнне. Даданымі членамі сказа з'яўляюцца: азначэнне (яго разнавіднасць – прыдатак), дапаўненне і акалічнасць.

Азначэнне – даданы член сказа, які абазначае примету суб'екта, аб'екта ці акалічнасці.

Дапаўненне – даданы член сказа, які абазна-чае аб'ект; адказвае на пытанні ўскосных склонаў.

Акалічнасці – даданыя члены сказа, якія абазначаюць розныя абставіны, у якіх адбываецца дзеянне, або даюць якасную характарыстыку дзеянню.

Дэтэрмінант – член сказа, які адносіцца да ўсяго састава сказа, што распаўсюджвае яго ў цэлым і не злучаны ні з якім асобным яго членам. напрыклад, дарога ў нецярпенні здалася яму надзвычай доўгай

13. Дзейнік, яго роля ў структурнай схеме сказа і спосабы выражэння. (54)

Да галоўных членаў сказа адносяцца дзейнік і выказнік. Яны ўтвараюць граматычную аснову сказа і выражаюць яго асноўны сэнс:

У двухсастаўным развітым сказе выдзяляец-ца састаў дзейніка і састаў выказніка. Састаў дзейніка ўтвараецца з дзейніка і даданых членаў сказа, якія адносяцца да яго (цёплы туман). Састаў выказніка ўтвараецца з выказніка і за­лежных ад яго даданых членаў сказа

Дзейнік — галоўны член сказа, звычайна аба-значае суб'ект дзеяння (хто або што ўтварае дзе-янне.Дзейнік можа абазначаць аб'ект. Але гэта такі аб'ект, на які дзеянне не накіравана, а сам аб'ект з'яўляецца вынікам дзе­яння і знешне набывае форму дзейніка (назоўны склон, адзіночны ці множны лік): Дом (дзейнік — аб'ект) пабудаваны (выказнік) вяскоўцамі (суб'­ект). Дзейнік можа абазначаць дзеянне як яго назву; гэта дзейнік-інфінітыў: Вучыцца — не шкодзіць.Дзейнік можа быць простым, складаным і састаў-ным.Просты дзейнік выражаны адной словаформай, складаны — некалькімі.

Просты дзейнік можа быць ускладненым, калі вы-ражаецца спалучэннем аднолькавых ці сінанімічных слоў: Лістапад, лістапад, лістапад асыпае рабінавы град (Хв.); Сцежкі-дарожкі нашы сышліся, жыць не­разлучна мы пакляліся (Ал.).

Складаныя дзейнікі выражаюцца спалучэннямі слоў. Такія спалучэнні часцей складаюцца з лічэбніка,:і;ійменніка ці назоўніка (як правіла, у форме назоўна-га склону, але ў асобных словазлучэннях, звычайна лічэбнікавых, сустракаецца ўскосны склон) і залеж­ных слоў (без прыназоўніка або з прыназоўнікам).

Састаўны дзейнік — спалучэнне інфінітыва (дзея-слоўнай звязкі) з назоўнікам, прыметнікам, парадка-вым лічэбнікам, займеннікам.

14. Выказнік, яго роля ў выражэнні прэдыкатыўнага значэння сказа. Тыпы выказнікаў. (55)

Выказнік — галоўны член сказа, звычайна абазна-чае дзеянне, якое ўтварае суб'ект.

Выказнік можа абазначаць прадмет, а таксама прымету, якой валодае прадмет: Лес — жывая вопрат-ка зямлі, яе музыка (I. Н.); Ночы ўлетку прыгожыя

Паводле структуры выказнікі падзяляюцца на про-стыя, састаўныя і складаныя.

Просты выказнік выражаецца адной словаформай, у якой заключаецца яго лексічнае і граматычнае зна-чэнні.

Просты выказнік можа ўскладняцца шляхам паў-тарэння двух аднолькавых або блізкіх па значэнні слоў (ускладнены выказнік): Жоўта-чырвонае лісце падае, падае з дрэў (Маш.); Пацяклі-паплылі за гада-Mi гады (Куп.).

Простыя выказнікі могуць быць дзеяслоўныя і іменныя.

Простыя дзеяслоўныя выказнікі часцей за ўсё вы-ражаюцца дзеясловамі абвеснага, умоўнага і загадна­га ладу.

Для выражэння простата дзеяслоўнага выказніка іншы раз ужываецца форма інфінітыва: Садок са-дзіць — жыццё харашыць (Прык.); Век пражыць — не поле перайсці (Прык.).

У гутарковай мове і мове мастацкай літаратуры простыя выказнікі могуць выражацца дзеяслоўнымі ныклічнікамі, якімі перадаюцца імгненныя дзеянні: Маланка блісь з-за хмары (К-с); Вяртлівая сінічка пырх — і няма яе (Лыньк.).

У ролі простата іменнага выказніка могуць высту­паць словы розных часцін мовы, акрамя дзеяслова. Часцей за ўсё такія выказнікі выражаюцца: прыметні-камі (поўнай і кароткай формай). Акрамя гэтага, простыя іменныя выказнікі могуць иыражацца дзеепрыметнікамі, прыслоўямі, выклічні-камі і гукапераймальнымі словамі.

У састаўным выказніку лексічнае і граматычнае значэнні выражаюцца ў двух кампанентах: лексічнае — у асноўным кампаненце (выказальным слове), а граматычнае — у дапаможным кампаненце (звяз-цы); звязка каардынуе граматычную сувязь выказаль-нага слова з дзейнікам.

У ролі звязак звычайна ўжываюцца асабовыя фор­мы дзеясловаў быць, стаць, хацець, пачаць, з'яўляцца, жпдаць, зрабіць, магчы і інш., а таксама прыметнікі 1><к), гатоў, дзеепрыметнікі вымушаны, абавязаны. 1н-МП.І раз звязкі выражаюцца мадальнымі словамі трэ-(III, нельга, варта, немагчыма. Ролю выказальных слоў V i астаўным выказніку могуць выконваць як дзеясло­вы, так і іменныя часціны мовы. На гэтай падставе састаўныя выказнікі дзеляцца на дзеяслоўныя і імен-ныя.

Састаўныя дзеяслоўныя выказнікі складаюцца з выказальнага слова ў форме інфінітыва і звязкі, выра-жанай часцей асабовымі формамі дзеясловаў.

Састаўны іменны выказнік складаецца з выказаль­нага слова ў форме іменных часцін мовы і дзеяслоўнай звязкі.

Складаны выказнік складаецца з трох і больш кампанентаў.

Складаны выказнік можа ўключаць тры ці больш дзеяслоўныя і іменныя формы, размешчаныя ў розным парадку.

15.Сувязь дзейніка і выказніка, яе віды і рэалізацыя ў двухсастаўным сказе. Каардынацыя дзейніка і выказніка. (56)

Дзейнік і выказнік звязаны паміж сабой прэдыкатыўнай сувяззю, якая рэалізуецца ў трох разнавіднасцях: каардынацыі, прыцягненні, суразмяшчэн-ні. Каардынацыя – узаеманакіраваная сінтаксічная сувязь галоўных членаў двухсастаўнага сказа, пры якой адбываецца фармальнае прыпадабненне пэўных словаформ дзейніка і выказніка, пры гэтым ніводная з іх не з'яўляецца ні галоўнай, ні залежнай: Гудзе вецер па-за вокнамі. (І. М.) – дзейнік і выказнік каардынуюцца ў форме адзіночнага ліку; Я люблю часіну навальніцы... (Панч.) – дзейнік і выказнік каардынуюцца ў форме 1-ай асобы адзіночнага ліку. Прыцягненне – сінтаксічная сувязь, пры якой з дзейнікам праз пасрэдніцтва дзеяслова-звязкі суадносіцца выказальнае слова састаўнога іменнага выказніка: Дзянёк быў ціхі і вясёлы. (К-с) – поўнае прыцягненне; Неба стала чыстым і высокім. (Панч.) – няпоўнае прыцягненне. Суразмяшчэнне – сінтаксічная сувязь, пры якой ўзаемаабумоўленасць дзейніка і выказніка выяўляецца лагічна: Схіснуўся дзядзька наш на дрэўку і мімавольна – хоп за сук! (К-с); Зіма ў разгары…(Агн.)

16.Даданыя члены сказа. Значэнні і функцыі ў сказе. (57)

Даданыя члены сказа звязваюцца з галоўны-мі членамі сказа ці паміж сабой сувяззю падпа-радкавання. Як залежныя словы яны паясняюць, удакладняюць або дапаўняюць іх значэнне. Да-данымі членамі сказа з'яўляюцца: азначэнне (яго разнавіднасць — прыдатак), дапаўненне і акалі-чнасць.

Азначэнне — даданы член сказа, які абазначае примету суб'екта, аб'екта ці акалічнасці.

Звычайна сувязь дапасавання ўзнікае паміж назоўнікам і залежным ад яго гірыметнікам: беларускі партызан, беларуская партизанка; ру-жовая кветка, ружовыя кветкі. Але дапасоўвац-ца да назоўніка, г. зн. прымаць яго формы склону, ліку, роду, могуць і залежныя назоўнікі: беларус-партызан, беларуска-партызанка,ружа-кветка,ружы-кветкі. Такія азначэнні-назоўнікі атрымалі назву «прыдатак».

У большасці выпадкаў прыдаткі дапасуюцца ў склоне, родзе і ліку (як і ў вышэйпрыведзеных прыкладах): (Я. П.). Часам дапасаванне адбываецца толькі ў склоне і адсутнічае ў родзе ці ліку (чыр-вань-кветкі, горад Баранавічы, веска Лавы). Тэ­та значыць, што прыдаткі паслядоўна дапасуюц­ца толькі у формах склону і непаслядоўна ў фор­мах роду і ліку. Таму фармуліроўка прыдатка наступная: гэта азначэнне, выражанае назоўні-кам і дапасаванае да азначаемага слова ў склоне.

Дапаўненне — даданы член сказа, які абазна-чае аб'ект; адказвае на пытанні ўскосных скло-наў.

Акалічнасці — даданыя члены сказа, якія абазначаюць розныя абставіны, у якіх адбываец-ца дзеянне, або даюць якасную характарыстыку дзеянню.

17.Віды даданых членаў сказа. Размежаванне даданых членаў сказа. (58)

Даданыя члены сказа – гэта такія члены сказа, якія не ўваходзяць у яго граматычную аснову і служаць для пашырэння структурнага і семантычнага аб'ёму сказа. Сказ, у якім, акрамя граматычнай асновы, можна выдзеліць даданыя члены, называецца развітым. Традыцыйна вылучаюць наступныя даданыя члены сказа: дапаўненне, азначэнне, акалічнасць. Характарыстыка кожнага з іх уключае такія прыметы, як спосаб выражэння (марфалагізаваныя – немарфалагізаваныя), семантыка (адназначныя – мнагазначныя, ці сінкрэтычныя), колькасць сувязей (члены сказа з адной сувяззю – з дзвюма сувязямі – дэтэрмінанты), удзел у структурнай схеме (абавязковыя – факультатыўныя).

Дапаўненне – даданы член сказа, які паясняе слова са значэннем дзеяння або прыметы і абазначае аб'ект у адносінах да іх: Матуліны рукі нас песцяць, галубяць. (Вярц.); Дрымотны гоман баравы захутаў сосны і яліны. (Бр.) Дапаўненні могуць выражаць аб'ектныя і – радзей – суб'ектныя адносіны: Вясенні промень стрэхі лашчыць. (Хв.); Прыгажосць патрэбна ўсяму жывому на маёй зямлі. (Іп.) Паводле спецыфікі граматычнай семантыкі і спосабу выражэння дапаўненні падзяляюцца на прамыя: Зімой суровыя завеі намяталі высокія гурбы снегу. (В. В.) і ўскосныя: Пахне мёрзлай асінавай карой, сенам, аўчынай. (Хомч.)

Азначэнне – даданы член сказа, які паясняе слова з прадметнай семантыкай і абазначае непрэдыкатыўную прымету: Памяць маёй зямлі – гэта людзі і іх вечная, неўміручая праца. (У. К.); Шчадрэе вясны казна гоманам зеленалістым. (Бар.) Азначэнні рэалізуюць атрыбутыўныя або суб'ектныя сінтаксічныя адносіны: Гараць кастры на беразе бяссоннае ракі. (Л. Д.); Востраў сустракаў нас ашалелым крыкам чаек. (Хомч.) З азначальным словам азначэнні могуць быць звязаны дапасавання, кіравання і прымыкання. У залежнасці ад гэтага адрозніваюць азначэнні дапасаваныя: Знічка коціцца агністаю слязой. (Б-ч) і недапасаваныя: Зямля прапахла дымам і палыннай слязою нашых матак і дзяцей. (Вял.)

Разнавіднасцю азначэння з'яўляецца прыдатак – азначэнне, выражанае назоўнікам і дапасаванае да азначальнага слова ў склоне: У высокім чыстым блакіце плылі беласнежныя воблакі – разведчыкі ранняй вясны. (Кух.) Прыдаткі могуць з'яўляцца назвамі населеных пунктаў, прадпрыемстваў, газет, часопісаў, абазначаць розныя якасці і ўласцівасці прадмета, даваць яму больш дакладную характарыстыку і інш.

Акалічнасць – даданы член сказа, які паясняе слова са значэннем дзеяння ці прыметы і абазначае іх характар (спосаб, меру, ступень праяўлення, час, мэту, прычыну і інш.): Кучаравыя дрэвы паспляталіся ў вершалінах. (Гур.); Аднойчы зімою пасля поўдня ўзнялася страшэнная завіруха. (А. В.) Марфалагізаваныя акалічнасці выражаюцца прыслоўямі і дзеепрыслоўямі: Вакол хмялеюць шкляныя далечы. (Бяд.); Вада бесперапынна білася ў берагавы схіл, нараджаючы меланхалічны, звінючы гук. (К. Ч.), немарфалагізаваныя – прыназоўнікава-склонавымі формамі назоўнікаў і інфінітывам: Ходзіць гоман між збажынкі – мілы і шчаслівы. (К-с); Паплавы прытаіліся слухаць бурную мелодыю зыкаў. (К. Ч.)

18. Ускладненне як спосаб рэалізацыі структурнай схемы простага сказа і яго формы (59)

Асноўнымі прыёмамі ўскладнення членаў сказа з'яўляюцца: пашырэнне, адасабленне, удакладненне, вылучэнне, тлумачэнне, далучэнне. Пашырэнне (дубляванне) вырабляецца пасродкам ужывання аднароднага раду словаформаў.

Члены аднароднага раду злучаны злучальнай сувяззю, якая афармляецца злучальнымі злучнікамі і сродкамі інтанацыі. Злучальная сувязь можа падмацоўвацца формамі склону, а таксама паўторам прыназоўнікаў. Аднародны рад мае адкрытую ці закрытую структуру ў залежнасці ад сродкаў сувязі. Адкрыты рад ствараецца з дапамогай:

- паўтаральных злучальных злучнікаў і… і, ні… ні, а таксама без злучнікаў - значэнне пераліку;

- паўтаральных падзяляльных злучнікаў ці… ці, або… або - значэнне выбару; то… то - значэнне чаргавання і мае значэнне проціпастаўлення.

Асобую структуру пашырэння ўяўляе злучальны рад з абагульняючым словам. Гэты кампанент аб'ядноўвае і ўяўляе ўвесь шэраг у якасці члена сказа. У ролі абагульняючага слова могуць выступаць займеннікі і займенныя прыслоўі (ўвесь, усякі, усюды, адусюль, паўсюль, усюды, заўсёды, нікуды), назоўнікі, фразеалагізмы, дзеяслоўныя формы.

Адасабленне - асобы прыём, з дапамогай якога член сказа ўзмацняецца, акцэнтуецца, па зместу атрымлівае характар дадатковага паведамлення.

Для адасаблення павінна быць, як правіла, два граматычных умовы: 1) значны аб'ём, 2) нетыповае, незвычайнае размяшчэнне адносна вызначанага слова. Калі адно з дадзеных умоў адсутнічае, то для адасаблення неабходна дадатковая ўмова. Дзеепрыслоўны зварот адасабляецца ў любым выпадку. Акрамя таго, адасабляюцца і адзінкавыя дзеепрыслоўі - акрамя тых, якія губляюць значэнне дзеяння і збліжаюцца з прыслоўямі (ішлі не спяшаючыся, бяжыць не аглядаючыся). Дзеепрыметны зварот адасабляецца ў выпадку: пасля вызначанага слова, перад вызначаным словам у тым выпадку, калі мае прычыннае, умоўнае ці саступальнае значэнне.

Адасабляецца параўнальны зварот, які не заўсёды прадстаўлены словазлучэннем, але абавязкова мае параўнальны злучнік (як, сапраўды, нібы, быццам, як быццам).

19. Зваротак, яго значэнне, выражэнне і ўжыванне (60)

Гаворка заўсёды адрасавана. Таму ў маўленчай дзейнасці ўзаемадзейнічаюць 2 асобы: размаўляючы, адрасат (яе ўспрымае). Размаўляючы з дапамогай пэўных сказаў афармляе думкі, волю, пачуцці і паведамляе іх адрасату.

Перад размаўляючым стаяць 2 задачы: адабраць патрэбны лексічны матэрыял (лексічнае напаўненне сказа) і усталяваць маўленчы кантакт з адрасатам і паспрабаваць дасягнуць адэкватнага успрымання выказвання. Першая задача вырашаецца ў межах лексічнага запасу, якім валодае размаўляючы. Для выканання другой задачы выкарыстоўваюцца асобыя сінтаксічныя сродкі рускай мовы, да якіх адносяцца: зваротак, уступныя кампаненты, эквіваленты сказы. Усе яны не ўваходзяць у структуру сказа. Аднак яны не маюць самастойнага значэння і могуць быць ужыты толькі са сказам.Зваротак мае тры галоўных прыкметы: а) прадметна-асабістае значэнне; б) форму Ім. склону; у) клічную інтанацыю. Асноўная функцыя звароту - прыцягнуць увагу адрасата, усталяваць з ім маўленчы кантакт. У гэтай функцыі ўжываецца любое імя асобы. Ёсць невялікая група афіцыйных зваротаў: грамадзянін, спадар, таварыш, калега, спадарыня, а таксама па-сяброўску-фамільярных: галубчык, братка, мілок, браток.

Вакатыўныя сказы - гэты зваротак, ускладнены выразам непадзеленай думкі, пачуцці, волевыяўленні.

Варта адзначыць, што ў значнай колькасці выпадкаў аднясенне пэўных сказаў да вакатыўных вызначаецца кантэкстам. Яны суправаджаюцца ў аўтарскім тэксце словамі паклікаў, загадаў і г.д.

20. Пабочныя і ўстаўныя канструкцыі ў складзе простага сказа, іх значэнне, выражэнне і сувязь са сказам (61)

Пабочныя словы і сказы, гэтак жа як і ўстаўныя канструкцыі, ставяцца да такіх кампанентаў сказа, якія не ўступаюць у падпарадкавальную і злучальную сувязь з яго членамі.

Пабочныя словы - гэта некалькі функцыянальна-семантычных разрадаў слоў і словазлучэнняў, якія выяўляюць мадальную, лагічную ці эмацыйную адзнаку зместа сказа.

1) словы, якія выказваюць мадальную адзнаку зместа выказвання. Размаўляючы выяўляе сваю ўпэўненасць ці, наадварот, няўпэўненасць у пэўнасці паведамлянага (вядома, безумоўна, зразумела, несумнеўна, натуральна, сапраўды, апыняецца, з іншай - напэўна (пэўна), павінна быць, можа быць, здаецца, мабыць, відавочна, мабыць, відаць, верагодна, па ўсёй верагоднасці).

2) словы і спалучэнні слоў, з дапамогай якіх размаўляючы падкрэслівае лагічныя адносіны паміж часткамі сказа ці паміж самастойнымі сказамі: такім чынам, словам, такім чынам, такім чынам, значыць; першым чынам, па-першае, па-другое.

3) гэта словы і спалучэнні слоў, што выказваюць эмацыйнае стаўленне да паведамляючых фактаў- на маё шчасце, да нашага задавальнення, нажаль, да агульнай радасці і пад.

4) словы і словазлучэнні, якія паказваюць на крыніцу вызначанага меркавання, вызначаных звестак, на крыніцу прайграваных размаўлялым цытат: па-мойму, па-твойму, па паведамленнях друку, па меркаванні дырэктара, па іх словах, па аповядах відавочнікаў, па выразе бацькі і г.д.

Устаўныя канструкцыі - гэта ўключаныя ў сказ прэдыкатыўныя адзінкі, словы ці словазлучэнні, якія перарываюць пачаты сказ дадатковымі тлумачэннямі, якія ўзніклі ў размаўляючага падчас выказвання.

21. Сказы з адасобленымі членамі. Умовы адасаблення даданых членаў сказа (62)

Адасабленне – гэта сэнсавае і інтанацыйнае выдзяленне членаў сказа з мэтай падкрэсліць іх значэнне і надаць ім некаторую самастойнасць. Члены сказа, якія сэнсава і інтанацыйна выдзяляюцца, называюцца адасобленымі. Адасабляцца могуць любыя члены сказа, аднак на практыцы найчасцей сустракаюцца выпадкі адасаблення даданых членаў, у прыватнасці, азначэнняў і акалічнасцей.

Паводле семантыка-сінтаксічных адносін са сказам адасобленыя члены падзяляюцца на паўпрэдыкатыўныя, якія даюць дадатковую да асноўнага зместу сказа інфармацыю, і ўдакладняльна-паясняльныя, што канкрэтызуюць, удакладняюць змест асобных членаў. Параўн.: Спыніўшы свой лёт, пад берагам ціха трапяталі крыльцамі ластаўкі. – Тут, ля моста, у круглых каменных прыгаршчах, роўна струменіць крыніца.

Да ўмоў адасаблення азначэнняў адносяцца месца азначэння ў сказе і яго састаў, спосаб выражэння азначэння і паяснёнага слова, наяўнасць ці адсутнасць дадатковага акалічнаснага значэння: Заціснутая Гімалаямі, ляжыць непальская зямля.– адасабляецца азначэнне, аддаленае ад паяснёнага слова; Бярозы, выносістыя і рослыя, гасцінец прамы ў абдымкі бяруць.– адасабляюцца адзіночныя аднародныя азначэнні ў пазіцыі пасля паяснёнага слова; Нарэшце мы выбраліся з лесу. Мокрыя і стомленыя, накіраваліся да палатак. – адасабляюцца азначэнні, якія адносяцца да асабовага займенніка; Аслаблены адлегласцю, ласіны рык быў падобны на глухі стогн.– адасабляецца прэпазіцыйнае азначэнне, таму што яно мае дадатковае акалічнаснае значэнне.

Акалічнасці адасабляюцца ў залежнасці ад спосабу выражэння, месца ў сказе, наяўнасці ўдакладняльнага значэння і інш.: Вясна, пачаўшыся раптоўна, несупынна набірала сілу і ў некалькі дзён змяніла палескі краявід. – адасабляецца акалічнасць, выражаная дзеепрыслоўным зваротам; Адгэтуль, з узлеску, добра быў відаць шырокі прастор поля. – адасабляецца ўдакладняльная акалічнасць.

Параўнальны зварот – слова або спалучэнне слоў, якія шляхам супастаўлення раскрываюць або канкрэтызуюць змест розных членаў сказа: Цецярук сядзеў на сваёй бярэзіне, як цар гэтага балота, і чырвоным вокам цікаваў за людзьмі. У залежнасці ад будовы параўнальныя звароты бываюць развітыя і неразвітыя: Гонкае і роўнае, як струна, дрэва выцягнулася ў вышыню.; Дні пралятаюць, нібы неўтаймоўная конніца. Адрозніваюць дзве сэнсавыя разнавіднасці параўнальных зваротаў. Вобразныя параўнальныя звароты маюць метафарычны характар і характарызуюць прадмет у пераносным значэнні праз супастаўленне з’яў ці прадметаў на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей: Асенні лес маўчыць, як земляроб стамлёны.

22. Сказы з аднароднымі членамі сказа. Структурная арганізацыя аднароднага рада і асноўныя сродкі сувязі яго членаў (63)

Аднародныя члены сказа – гэта такія члены сказа, якія выконваюць аднолькавую сінтаксічную функцыю, адносяцца да аднаго члена сказа і характарызуюцца інтанацыяй аднароднасці: Зноў над роднай зямлёй вее водарам хмельным, вясновым. (Сач.) Самалёт, быццам голуб, узняўся і на сонечных крыллях паплыў. (М.Т.) Аднароднымі могуць быць галоўныя і даданыя члены сказа: Засмуцілася, зажурылася даль шырокая, неаглядная. (К-с) Хораша на душы, лёгка, светла!..(Шам.) У сказе яны займаюць адно сінтаксічнае месца, г. зн. утвараюць адзін пашыраны член сказа. Аднародныя члены аб'ядноўваюцца ў адкрытыя або закрытыя рады. Аднародны рад адкрыты, калі дапускае ўключэнне новых членаў: Мая хата – з краю. Таму ў яе грукаюць вятры, збіўшыся з дарогі, хмары снежныя і дажджлівыя, птушкі пералётныя, сакавікі і лістапады, кірмашовыя дні, працавітыя будні, змораныя падарожнікі. (М. Т.) У закрытых радах уключэнне новых членаў немагчымае: Дзяды і продкі карчавалі ляды на лапіку сасмяглае зямлі, засекі вымяталі на каляды, ад ветру гнуліся, а ўсё-такі жылі. (Грах.) Кампаненты аднародных радоў могуць звязвацца паміж сабой злучнікавай або бяззлучнікавай сувяззю і паміж імі могуць выражацца спалучальныя, супастаўляльныя, раздзяляльныя, уступальныя, далучальныя сінтаксічныя адносіны: Зямля пакрыта тоўстым пластом апалых лістоў і спелымі жалудамі. (В. В.); І ў няшчасці, і ў радасці без дружбы чалавеку нельга быць. (К. Ч.); Ці плачу я, ці пяю, ці размаўляю з матуляю – песню сваю, мову сваю я да грудзей пры-тульваю. (Панч.) Раніца была сонечная, ясная, але ўжо халодная. (Шам.)

Выражаюцца аднародныя члены звычайна аднолькавымі часцінамі мовы, выражэнне рознымі часцінамі мовы сустракаецца нячаста: Трамвай пабег насустрач Апейку лягчэй, хутчэй, з грукатам і звонам. (І. М.)

Аднародныя члены могуць ужывацца з абагульняльным словам, у такім разе яны суадносяцца паміж сабой як відавыя і родавае паняцці: Вясна, кажуць, прыгожая ўсюды: і ў полі,і ў лесе, і ў горадзе. (Б.)

23.Сказы з адасобленымі членамі сказа. Адасобленыя члены ўскладненай будовы. Адасобленыя параўнальныя звароты і іх структурная арганізацыя. Сказы са звароткам (64)

Адасабленне – гэта сэнсавае і інтанацыйнае выдзяленне членаў сказа з мэтай падкрэсліць іх значэнне і надаць ім некаторую самастойнасць. Члены сказа, якія сэнсава і інтанацыйна выдзяляюцца, называюцца адасобленымі. Адасабляцца могуць любыя члены сказа, аднак на практыцы найчасцей сустракаюцца выпадкі адасаблення даданых членаў, у прыватнасці, азначэнняў і акалічнасцей.

Паводле семантыка-сінтаксічных адносін са сказам адасобленыя члены падзяляюцца на паўпрэдыкатыўныя, якія даюць дадатковую да асноўнага зместу сказа інфармацыю, і ўдакладняльна-паясняльныя, што канкрэтызуюць, удакладняюць змест асобных членаў. Параўн.: Спыніўшы свой лёт, пад берагам ціха трапяталі крыльцамі ластаўкі. – Тут, ля моста, у круглых каменных прыгаршчах, роўна струменіць крыніца.

Да ўмоў адасаблення азначэнняў адносяцца месца азначэння ў сказе і яго састаў, спосаб выражэння азначэння і паяснёнага слова, наяўнасць ці адсутнасць дадатковага акалічнаснага значэння: Заціснутая Гімалаямі, ляжыць непальская зямля.– адасабляецца азначэнне, аддаленае ад паяснёнага слова; Бярозы, выносістыя і рослыя, гасцінец прамы ў абдымкі бяруць.– адасабляюцца адзіночныя аднародныя азначэнні ў пазіцыі пасля паяснёнага слова; Нарэшце мы выбраліся з лесу. Мокрыя і стомленыя, накіраваліся да палатак. – адасабляюцца азначэнні, якія адносяцца да асабовага займенніка; Аслаблены адлегласцю, ласіны рык быў падобны на глухі стогн.– адасабляецца прэпазіцыйнае азначэнне, таму што яно мае дадатковае акалічнаснае значэнне.

Акалічнасці адасабляюцца ў залежнасці ад спосабу выражэння, месца ў сказе, наяўнасці ўдакладняльнага значэння і інш.: Вясна, пачаўшыся раптоўна, несупынна набірала сілу і ў некалькі дзён змяніла палескі краявід. – адасабляецца акалічнасць, выражаная дзеепрыслоўным зваротам; Адгэтуль, з узлеску, добра быў відаць шырокі прастор поля. – адасабляецца ўдакладняльная акалічнасць.

Параўнальны зварот – слова або спалучэнне слоў, якія шляхам супастаўлення раскрываюць або канкрэтызуюць змест розных членаў сказа: Цецярук сядзеў на сваёй бярэзіне, як цар гэтага балота, і чырвоным вокам цікаваў за людзьмі. У залежнасці ад будовы параўнальныя звароты бываюць развітыя і неразвітыя: Гонкае і роўнае, як струна, дрэва выцягнулася ў вышыню.; Дні пралятаюць, нібы неўтаймоўная конніца. Адрозніваюць дзве сэнсавыя разнавіднасці параўнальных зваротаў. Вобразныя параўнальныя звароты маюць метафарычны характар і характарызуюць прадмет у пераносным значэнні праз супастаўленне з’яў ці прадметаў на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей: Асенні лес маўчыць, як земляроб стамлёны.

24. Сцвярджальныя, адмоўныя, пытальныя і эмацыянальныя словы (65)

Апавядальныя сказы змяшчаюць ў сабе паведамленне пра які-небудзь факт, з'яву, падзею, што зацвярджаюцца ці адмаўляюцца. Апавядальным сказам уласціва асобая інтанацыя, падвышэнне тону на лагічна вылучаемым слове і спакойнае паніжэнне тону ў канцы сказа. Гэта найболей распаўсюджаны тып сказаў. Прайшло яшчэ два тыдні. Іван Ілліч ужо не ўставаў з канапы. Ён не жадаў ляжаць у пасцелі і ляжаў на канапе.

пытальная сказы выказвае пытанне. Адрозніваюцца:

а) уласна-пытальныя сказы, на якое рэальна чакаецца адказ. Далёка вы адгэтуль жывеце?;

б) пытальна-сцвярджальныя сказы, якія змяшчае пытанне да суразмоўцы, ад якога чакаецца пацверджанне сказанага ў сказе. Ды бо фуражка на галаве ў вас? Няўжо ты не разумееш, што сам вінаваты?;

г) пытальна-адмоўныя сказы, у якіх пад выглядам пытання выяўляецца адмаўленне. Хіба можна не кахаць вас?

Граматычныя сродкі афармлення пытальных сказаў:

1) пытальная інтанацыя (падвышэнне тону на слове, з якім злучаны сэнс пытання). 2) словорасположение (звычайна ў пачатак сказа выносіцца слова, з якім звязана пытанне). 3) пытальныя словы (пытальныя займеннікі, прыслоўі, часціцы). Якая з прачытаных кніг вам больш падабаецца?

Пабуджальныя сказы выказваюць волевыяўленне размаўляючага (загад, просьбу, перасцярога, пратэст, пагрозу, заклік, запрашэнне да сумеснага дзеяння і т. д.). Граматычныя сродкі афармлення:

1) інтанацыя. Дзяжурнага генерала хутчэй! Да бар'ера

2) выказнік у форме загаднага ладу, інфінітыва, умоўныя лады, Не спявай, прыгажуня, пры мне ты песень Грузіі сумнай

3) часціцы, Хай наша сэрца не замрэ, не задрыжыць рука!

25. Сказы з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі. Структурная арганізацыя пабочных і ўстаўных канструкцый (66)

Пабочныя словы і сказы, гэтак жа як і ўстаўныя канструкцыі, ставяцца да такіх кампанентаў сказа, якія не ўступаюць у падпарадкавальную і злучальную сувязь з яго членамі.

Пабочныя словы - гэта некалькі функцыянальна-семантычных разрадаў слоў і словазлучэнняў, якія выяўляюць мадальную, лагічную ці эмацыйную адзнаку зместа сказа.

1) словы, якія выказваюць мадальную адзнаку зместа выказвання. Размаўляючы выяўляе сваю ўпэўненасць ці, наадварот, няўпэўненасць у пэўнасці паведамлянага (вядома, безумоўна, зразумела, несумнеўна, натуральна, сапраўды, апыняецца, з іншай - напэўна (пэўна), павінна быць, можа быць, здаецца, мабыць, відавочна, мабыць, відаць, верагодна, па ўсёй верагоднасці).

2) словы і спалучэнні слоў, з дапамогай якіх размаўляючы падкрэслівае лагічныя адносіны паміж часткамі сказа ці паміж самастойнымі сказамі: такім чынам, словам, такім чынам, такім чынам, значыць; першым чынам, па-першае, па-другое.

3) гэта словы і спалучэнні слоў, што выказваюць эмацыйнае стаўленне да паведамляючых фактаў- на маё шчасце, да нашага задавальнення, нажаль, да агульнай радасці і пад.

4) словы і словазлучэнні, якія паказваюць на крыніцу вызначанага меркавання, вызначаных звестак, на крыніцу прайграваных размаўлялым цытат: па-мойму, па-твойму, па паведамленнях друку, па меркаванні дырэктара, па іх словах, па аповядах відавочнікаў, па выразе бацькі і г.д.

Устаўныя канструкцыі - гэта ўключаныя ў сказ прэдыкатыўныя адзінкі, словы ці словазлучэнні, якія перарываюць пачаты сказ дадатковымі тлумачэннямі, якія ўзніклі ў размаўляючага падчас выказвання.

26. Прырода аднасастаўнасці і месца аднасастаўных сказаў у класіфікацыйнай сістэме сінтаксічных канструкцый. (67)

Аднасастаўныя сказы – сказы з адзіным незалежным галоўным членам, з дапамогай якога выражаецца прэдыкатыўнасць: Пралятайце, гады, залатымі агнямі! (Б-ч); Задажджылася раптам на цэлыя суткі. (Б.); Духата і цішыня. (Н. М.) Галоўны член аднасастаўнага сказа не можа атаясамлівацца ні з дзейнікам, ні з выказнікам, паколькі ён абазначае незалежнае дзеянне (стан, прымету) ці сцвярджае наяўнасць прадмета, але не выражае адносін паміж прадметам і дзеяннем (станам, прыметай), як дзейнік і выказнік.

Пры падзеле аднасастаўных сказаў на тыпы ўлічваецца некалькі крытэрыяў: марфалагічная прырода галоўнага члена, патэнцыяльная магчымасць галоўнага члена спалучацца з назоўнікам, які абазначае прадмет думкі, семантыка галоўнага члена. У адпаведнасці з імі ўсе аднасастаўныя сказы падзяляюцца на дзеяслоўныя (пэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя, няпэўна-асабовыя, безасабовыя, інфінітыўныя) і іменныя (намінатыўныя, генітыўныя, вакатыўныя).

27. Семантыка-граматычныя асаблівасці аднасастаўных сказаў, крытэрыі іх размежавання і класіфікацыі. Сінтаксічная кваліфікацыя галоўнага члена аднасастаўных сказаў. (68)

Аднасастаўныя сказы – сказы з адзіным незалежным галоўным членам, з дапамогай якога выражаецца прэдыкатыўнасць: Пралятайце, гады, залатымі агнямі! (Б-ч); Задажджылася раптам на цэлыя суткі. (Б.); Духата і цішыня. (Н. М.) Галоўны член аднасастаўнага сказа не можа атаясамлівацца ні з дзейнікам, ні з выказнікам, паколькі ён абазначае незалежнае дзеянне (стан, прымету) ці сцвярджае наяўнасць прадмета, але не выражае адносін паміж прадметам і дзеяннем (станам, прыметай), як дзейнік і выказнік.

Пры падзеле аднасастаўных сказаў на тыпы ўлічваецца некалькі крытэрыяў: марфалагічная прырода галоўнага члена, патэнцыяльная магчымасць галоўнага члена спалучацца з назоўнікам, які абазначае прадмет думкі, семантыка галоўнага члена. У адпаведнасці з імі ўсе аднасастаўныя сказы падзяляюцца на дзеяслоўныя (пэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя, няпэўна-асабовыя, безасабовыя, інфінітыўныя) і іменныя (намінатыўныя, генітыўныя, вакатыўныя).

Пэўна-асабовыя сказы называюць дзеянне ці стан пэўнай, канкрэтнай асобы. Галоўны член у такіх сказах традыцыйна выражаецца дзеясловам у форме 1-ай ці 2-ой асобы адзіночнага ці множнага ліку цяперашняга або будучага часу, а таксама формай дзеяслова 2-ой асобы адзіночнага і множнага ліку загаднага ладу: Для радзімы-маткі сіл сваіх не пашкадую. (К-с); Не пакідай мяне, трывога, будзь спадарожнікам маім. (А. П.)

Няпэўна-асабовыя сказы – такія сказы, у якіх галоўны член абазначае дзеянне няпэўнай або невядомай асобы. Тыповыя спосабы выражэння галоўнага члена – дзеяслоўныя формы 3-ай асобы множнага ліку цяперашняга і будучага часу, множнага ліку прошлага часу, множнага ліку ўмоўнага ладу: Пахавалі Бандароўну ў вянку ды ў белі…(Куп.);

У абагульнена-асабовых сказах галоўны член называе дзеянне, што ў аднолькавай меры адносіцца да кожнага. Галоўны член звычайна выражаецца дзеясловамі другой асобы адзіночнага ліку цяперашняга і будучага часу абвеснага ладу, а таксама формай дзеяслова 2-ой асобы адзіночнага ліку загаднага ладу: Аб адсутных не гавораць кепска. (Шам.); Не кідай хлеба, каб ён цябе не кінуў. (М. Т.)

Безасабовыя сказы – гэта аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх называе дзеянне або стан, не суадносныя з утваральнікам. Яны маюць разнастайную семантыку, напрыклад, могуць абазначаць стан прыроды ці чалавека, мадальныя адносіны, наяўнасць або адсутнасць чаго-небудзь і інш.: Распагоджвалася. (К. Ч.); Нялёгка знайсці іх, патрэбныя словы. (Шам.); Не чутно ні крокаў, ні галасоў. (І. М.) Галоўны член безасабовых сказаў можа мець як дзеяслоўную, так і іншую форму. Так, ён можа быць выражаны безасабовым дзеясловам, дзеепрыметнікам залежнага стану прошлага часу, катэгорыяй стану і інш.: Жыцця без выпрабаванняў не бывае. (Кар.); Пасля абеду нахмарыла. (Шам.); На душы было неяк святочна. (Янк.)

Інфінітыўнымі называюцца сказы, у якіх галоўны член выражаны незалежным інфінітывам. Семантычная спецыфіка такіх сказаў праяўляецца ў тым, што яны абазначаюць патэнцыяльнае дзеянне – пажаданае або непажаданае, магчымае або немагчымае і г. д.: А песня ляцела. Не дагнаць яе, не перагнаць. (Лыньк.); Падыхаць бы водарам лугавых кветак. (Т. Х.)

Намінатыўныя сказы – аднасастаўныя сказы, галоўны член якіх выражаны назоўнікам у назоўным склоне (або яго эквівалентам) і абазначае наяўнасць, існаванне прадмета ў рэчаіснасці: Ноч. Непраглядная бездань за ак-ном. (Б.) Агульнае значэнне быційнасці можа дапаўняцца дадатковымі адценнямі указальнасці: Вось вакзал. (Луж.) – указальна-быційны сказ; ацэнкі: Ну зіма! Ну пагодка! (Б.) – ацэначна-быційны сказ.

У генітыўных сказах галоўны член, выражаны родным склонам імені, абазначае наяўнасць, існаванне прадмета і ўказвае на вялікую колькасць чаго-небудзь: А птушак, птушак

28???????????? (69)

29. Пэўна-асабовыя сказы (70)

Пэўна-асабовыя сказы называюць дзеянне ці стан пэўнай, канкрэтнай асобы. Галоўны член у такіх сказах традыцыйна выражаецца дзеясловам у форме 1-ай ці 2-ой асобы адзіночнага ці множнага ліку цяперашняга або будучага часу, а таксама формай дзеяслова 2-ой асобы адзіночнага і множнага ліку загаднага ладу: Для радзімы-маткі сіл сваіх не пашкадую. (К-с); Не пакідай мяне, трывога, будзь спадарожнікам маім. (А. П.)

30.Няпэўна-асабовыя сказы (71)

Няпэўна-асабовыя сказы – такія сказы, у якіх галоўны член абазначае дзеянне няпэўнай або невядомай асобы. Тыповыя спосабы выражэння галоўнага члена – дзеяслоўныя формы 3-ай асобы множнага ліку цяперашняга і будучага часу, множнага ліку прошлага часу, множнага ліку ўмоўнага ладу: Пахавалі Бандароўну ў вянку ды ў белі…(Куп.);

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: