Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 16 страница

XXVIII

Май ае бы­ел бик тә ямь­ле кил­де. Ап­рель­нең егер­ме­лә­рен­нән ма­тур көн­нәр баш­ла­нып, утыз­ла­рын­да агач­лар яф­рак яра баш­ла­ды­лар. Һа­ва бөр­кү­лә­нә бар­ды. Хә­лим­нең 9-Май бәй­рә­ме­нә кай­тып тө­шүе Нә­гый­мә апа­ны мең төр­ле шат­лык­ка күм­де. Соң­гы ва­кыт­лар­да ха­лык эчен­дә кол­хоз­ла­ры та­ра­лу хәс­рә­те йө­рәк­тән-йө­рәк­кә кү­чеп йөр­сә дә, ул бу хак­та са­гыш­лан­мый иде бул­са ки­рәк. Кыш буе ка­рап үс­тер­гән са­рык бә­рән­нә­рен тап­шыр­ган, эшен­нән азат ител­гән, ә яңа ху­җа­лар­ның ил тор­мы­шын ни­чек ко­рып, ал­га та­ба ни рә­веш­ле алып ки­тә­се­лә­ре әле­гә бил­ге­ле тү­гел. Шун­лык­тан юк хәс­рәт­ләр­не тел­дә-баш­та йөр­тү­нең ни фай­да­сы бар? Аның кол­хоз ди­гә­не дә адәм ба­ла­сы­на бер дә рә­хәт күр­сәт­мә­де ин­де, та­як­ка эш­ләт­те, соң­гы ка­ны­ңа ка­дәр кан­да­ла ке­бек им­де, ни­чә­мә җан­нар­ны га­рип­лә­де, ват­ты. Ис­кә дә тө­ше­реп то­ра­сы кил­мәс­лек. Са­гын­дыр­мас ул, кыз­ган­дыр­мас!

Әм­ма улы­ның ике көн­нән ки­теп тә ба­ра­сын ишет­кәч, Нә­гый­мә апа ап­ты­раб­рак кал­ды.

— Шу­лай кыс­ка ва­кыт­ка гы­на­мы­ни?— ди­де.

— Мин дә бә­рәң­ге­ләр­не утыр­ты­шып ки­тәр­мен­ме әл­лә ди­гән идем, ти­рес­ләр­не чы­га­ры­шыр­га гы­на өл­гер­мен ах­ры­сы,— дип, ша­ярт­кан­дай әйт­те Хә­лим, гүя аны авыл­да эш эш­лә­тер өчен мах­сус кө­теп то­ра­лар.

Улы соң­гы ике-өч ай эчен­дә тә­мам үз­гә­реп куй­ган, бе­раз ят­рак ча­лым­нар да йө­зе­нә йө­ге­рер­гә өл­гер­гән. Мо­ны ба­ла­сы­ның ны­гый, ир су­рәт кы­я­фәт­лә­нә ба­ру­ы­на юра­ды ана. Бер оя каз бәб­кә­лә­ре ке­бек үс­кән­нәр иде ба­ла­ла­ры, та­рал­ды­лар да бет­те­ләр, олы ул­ла­ры да, мон­да, авыл­да, күз­гә ча­лы­ныр­лык кыз­ла­ры­гыз да юк дип бо­рын чө­еп, Яр Чал­лы шә­һә­рен­дә яшәү­не төс ит­те, әти­се Бә­кер агай аның бе­рәр ха­тын­га яки кыз-кыр­кын­га йорт­ка ке­рү­ен­нән бик тә шик­лә­неп йөр­де. “Мат­ри, ко­ла­гын бо­рам мин аның!”— дип, кат­на­шы бул­ма­ган ха­ты­ны Нә­гый­мә апа­ны ал­дан кур­кы­тып та куй­ды.

Йорт­ка ке­рү ди­гән­нә­ре ил­дә юк нәр­сә тү­гел иде. Соң­гы ел­лар­да ки­лен­нәр дә кай­на­на ягын сай­ла­мый­ча, кия­ү­гә чы­га­лар да, ир­лә­рен үз йорт­ла­ры­на алып ки­тә­ләр, ягъ­ни йорт­ка кер­тә­ләр. Ан­на­ры Бә­кер агай­ның ту­ган­на­ры­на да элек­тән мон­дый га­дәт хас эш икән­ле­ген Нә­гый­мә апа бик ях­шы бе­лә. Әм­ма ирен үр­ти­се, шу­лар ту­рын­да ис­кә алып бә­гы­ре­нә тө­шә­се кил­ми.

Ата­ның да кү­ңе­ле дө­рес си­зен­гән икән шул: кич­ке як­та кап­ка төп­лә­ре­нә ях­шы гы­на кү­ре­неш­ле җи­ңел ма­ши­на ки­леп тук­та­ды. Ан­нан олы ул­ла­ры һәм зат­лы бер ха­ным төш­те­ләр. Ул ва­кыт­та Хә­лим өй­дә тә­рә­зә янын­да иде. Ма­ши­на­дан чык­кан ха­тын­ның руль ягын­нан бу­лу­ын кү­реп кал­ды. Абый­сы­ның “ях­шы ка­бу­ын” уй­лап, йө­зе­нә ел­маю йө­гер­де. Аның тор­мыш­ка җи­ңел ка­ра­вын бел­гән­лек­тән, бу эше­нә исә рәх­мәт­ле иде ул. Чәй эчеп утыр­ган әти­се һәм әни­се ягы­на чы­гып:

— Өй­лән­сә дә, йорт­ка кер­сә дә — бер дә на­чар бул­мас! Без то­ра­сы тү­гел, үзе яши­се,— дип, абый­сын як­лап әй­теп куй­ды.

Акыл­лы Хә­ли­мен­нән мон­дый сүз­ләр­не ише­тү­е­нә ата­ның кү­ңе­ле бо­зыл­ды. Ул, ап­ты­рап:

— Ни сөй­ли­сең, улым?— ди­де. Ан­на­ры, кис­кен ки­сә­теп:

— Ан­да, ка­ла­да, әл­лә бе­рәр мар­җа бе­лән яшәп ята­сың­мы? Хә­зер ул “г­раж­данс­кий брак”, ни­ках бе­лән ге­нә эш­не бе­те­реп кую мо­да­да икән. Без мон­да ба­ры­сын да бе­леп ята­быз. “мат­ри” аны, ко­ла­гың­ны бо­рыр­мын! Алай итеп баш югал­та­сы бул­ма! Мәң­ге ри­за­лы­гым юк! Абы­е­ңа бул­са — ярый! Аның дөнь­я­га исе кит­кә­не бул­ма­ды. Ә син — аң бул!— дип ка­ты то­ру­ны ки­рәк тап­ты.

— Мин дә шу­ны гы­на әйт­кән идем бит, әт­кәй!— ди­де Хә­лим, ме­нә хә­зер ишек­тән абый­сы һәм ияр­теп алып кайт­кан ха­ты­ны ки­леп ке­рә­се­лә­рен ча­ма­лап өл­ге­реп.

— Ка­ра­гыз бо­лар­ны, чы­гып кар­шы да ал­мый­лар, ту­ңып бет­тек!— дип, һәр җил­кә­се яр­ты­шар метр­лы, ка­лын чы­рай­лы, дәү гәү­дә­ле үгез ке­бек абый­сы һәм үзе ке­бек үк чая кы­я­фәт­ле гөл сый­фат, әм­ма ир­дәү­кә­рәк кы­я­фәт­ле ха­тын ки­леп кер­гәч, га­и­лә әһе­ле­нең авыз­ла­ры бер­дәй ачы­лып кал­ды.

— Ән­кәй, сал ки­те­реп ки­ле­нең аяк ас­ты­на ак мен­дә­рең­не!— дип әмер бир­де өл­кән улы.

Әм­ма кау­ша­ган ана тиз ге­нә уры­нын­нан куз­га­ла ал­ма­ды. Бу ки­лен ди­гән­нә­ре “бил­лә­һи” са­бан­га җи­гәр­лек, ипи пе­ше­рәм дип то­тын­са, ми­чең­не уры­нын­нан куз­га­тып ку­яр­лык, җит­мә­сә не­мец ма­ши­на­сы ке­бек киң күк­рәк­ле иде. Го­мер­гә ил­ле дүр­тен­че үл­чәм­ле ки­ем ки­еп йөр­гән, соң­гы ике-өч ел эчен­дә, карт­лы­гы ки­лә баш­лап, ил­лен­че­гә ка­ла бар­ган Бә­кер агай­ның ба­шын­да­гы кә­лә­пү­ше уры­нын­нан куз­гал­ды. Җит­мә­сә:

— Кү­ре­шик бул­ма­са, әт­кәй!— дип, бу зат­лы ха­тын аңа та­ба ат­лап ки­лә баш­ла­ды. Ярый әле ха­ты­ны Нә­гый­мә апа­ның ба­шы эш­ләп өл­гер­де. Ян­да­гы ка­ра­ват­тан ба­шын ку­еп йок­лый тор­ган ак мен­дә­рен куз­га­тып, ки­лен­нең өчен­че ады­мы­на җи­те­шеп ки­леп: “Төк­ле ая­гың бул­сын, бә­рә­кал­лаһ”— дип, ая­гы ас­ты­на шу­ны са­лып өл­гер­де. Исән­лә­шер­гә кул би­рер өчен су­зыл­ган Бә­кер ага бу та­ма­ша ва­кы­тын­да чай­ка­лып кит­кән ки­лен­нең ко­ча­гын­да кал­ды. Әм­ма да алт­мыш­ка ки­леп җи­теп бар­га­нын­да бу бә­хе­тен­нән сө­як­лә­ре ба­ла­выз ке­бек эре­мәк­че иде­ләр дә, ты­ны кы­сыл­ды. Ко­чак­тан чы­гар­га, оят кы­зыл­лы­гы бе­лән йө­зен кап­лар­га ту­ры кил­де аңа.

Укып-ише­теп, кү­реп үс­кән йо­ла­га ту­ры кил­сен­гә дип Хә­лим өс­тәл­дән бал-май ал­ды, алар­га бер-бер арт­лы ка­шык ба­ты­рып, әни­се­нә та­ба суз­ды:

— Ән­кәй, те­ле тат­лы, хол­кы ип­ле бул­сын!— ди­де.

Нә­гый­мә апа аң­лап өл­гер­де. Бә­кер ага­ны ко­ча­гын­нан чы­гар­ган, мен­дәр өс­тен­дә ба­сып кал­ган ки­лен­нең ал­ды­на бер-бер арт­лы май­лы да, бал­лы да ка­шык­лар ки­те­реп:

— Авы­зы­ңа бал да май, кы­зым!— ди­де.

Йо­ла­сы­на ук ке­реп җит­мә­де, сүз­лә­ре дә шар­ты­на­ча ту­ры ки­леп бет­мә­де, әм­ма, та­тар әйт­меш­ли, тәр­тә ара­сы­на куй­гач, шу­шы­ла­ры да га­дәт та­лә­бен­чә бу­лу­га җи­тә һәм ярый ин­де!

Бу ка­дәр дә дәү ки­лен һәм гәү­дә­ле абый янын­да Хә­лим бе­лән әти-әни­се ке­че­рә­еп кал­ган­дай үз­лә­рен хис итәр­гә ти­еш иде­ләр. Әле ге­нә Бер­лин­ны бер үзе ба­рып алыр­дай бу­лып сөй­лә­шеп утыр­ган Бә­кер агай ин­де әсир тө­шәр­гә өл­гер­де. Нә­гый­мә апа­ның аң­га ки­лер­ле­ге әле­гә юк иде. Бу та­ма­ша­га Хә­лим ге­нә авы­зын ер­ды. Әле апа­сы кай­та­сы, сең­ле­се мәк­тәп­тән ки­леп ке­рә­се бар, алар нәр­сә ди­яр­ләр? Хә­ер, сө­е­нер­ләр. Ба­ры­бер ир­тә­гә бәй­рәм. Хә­лим дә Ка­зан­нан кай­тып ях­шы ит­кән әле, туй­га төш­кән ке­бек бул­ды бу. Бү­ген кич­кә Га­ли­мә­се яны­на да ба­рып өл­гер­сә, оч­ра­шып сөй­ләш­сә­ләр — тә­мам бә­хет­кә кү­ме­лә­чәк! Тик “юнь­сез кыз” ни­гә­дер те­ле­фо­нын ал­мый­ча га­зап­лый. Хә­лим аңа кай­та­сын да әй­тә ал­ма­ды, яз­ма хә­бәр ге­нә җи­бәр­де, җа­ва­бы кил­мә­де. Ме­нә кү­ре­шер­ләр, сюрп­риз бу­ла­чак әле аңа еге­те­нең көт­мә­гән­дә кү­ре­нүе! Әнә, абый­сы ни­чек “кы­зык ит­те” үз­лә­рен!..

Әм­ма да кем-кем, ә яшь ки­лен “хут­лы” бу­лып чык­ты. Иң әү­вәл аның ак мен­дәр­дән тө­шә­се кил­мә­де. Хә­лим бе­лә иде: элек­ләр­не та­тар­лар хан ба­ла­сын хан итеп ба­гыш­ла­ган­да, аны ак ке­ләм­гә бас­ты­рып, төр­ле як­лап ке­нәз­ләр-бәк­ләр кү­тәр­гән­нәр. Мон­нан да бө­ек һәм олы хөр­мәт ха­лык­та бул­ма­ган, ди­ләр. Ки­лен­нәр­не ак мен­дәр­гә бас­ты­ру йо­ла­сы да шул чак­лар­дан кал­ган. Ха­ны­быз ке­ләм ке­бек йом­шак, җы­лы җә­ел­сен ди­де­ләр­ме икән, хан­би­кә­ләр аяк ас­ты­на мен­дәр са­лу га­дә­те тә бул­ма­ган­мы, әл­лә баш­ка төр­ле сә­бәп­лә­ре һәм ырым­на­ры, ыша­ну­ла­ры бар иде­ме — бо­ла­рын­нан ук ачык хә­бәр­дар­лы­гы юк, аны­сы.

Ки­лен­не Хә­лим­нең абый­сы ак мен­дәр­дән ике кул­лап кү­тә­реп алып тө­шер­де. Ул ка­дәр дә ку­әт бар икән үзен­дә! Го­мер­гә ма­ши­на-трак­тор пар­кын­да ти­мер-то­мыр ара­сын­да юк­ка гы­на бу­тал­ма­ган. Аз гы­на ва­кы­ты бар иде­ме — шун­да йө­гер­де бит. Ни пе­чән ча­бар­га өй­рән­мә­де, ни утын ки­сеп яру­лар­да ва­тыл­ма­ды. Бу эш­ләр һа­ман да эне­се Хә­лим­гә ка­ла тор­ган иде­ләр. Ме­нә бит, гөр­нә­дир­дәй абый­сы бар икән аның, ни гәү­дә­ле ха­ты­нын да ма­мык уры­ны­на гы­на кү­тә­реп ал­ды. Те­ге­се, җит­мә­сә:

— Тө­ше­реп җи­бә­рә күр­мә, җа­ным!— дип зар ит­те.

Ир ке­ше сер би­реп то­ра ди­ме­ни? Ан­на­ры ул Хә­лим­нең абый­сы бу­ла­мы? Шу­шы ха­ты­ны яны­на та­гын ике-өч­не кү­тә­рер­лек җил­кә­лә­ре дә бар әле аның.

Хә­лим­не үр­тә­лү­лә­ре юк­ка тү­гел иде. Абый­сы кыз­лар бе­лән элек­тә юнь­ләп йөр­гән егет бул­ма­ды. Юга­ры оч­тан бе­рәү­не, тө­бән оч­тан икен­че­не оза­тып ка­ра­ды да, бе­рен­че ба­ру­ла­рын­да ук кап­ка ба­га­на­ла­рын ко­чак­лап ка­лып, икен­че көн­гә гай­рә­те чик­те. Ә кыз­лар — көт­кән­нәр, бер ат­на, ике, өч... Ай­лап, ел­лап та кө­тәр­ләр иде, егет та­гын да бер сә­лам бир­сә!

Һәм ме­нә ул ки­лен бе­лән кай­тып төш­те. Ин­де сүз­ләр ки­тә­чәк, руль­не ха­ты­ны­на тот­тыр­ган ди­я­чәк­ләр. Абый­сы бу хак­та уй­ла­ма­ды ми­кән­ни? Әл­лә баш­ка сә­бәп­лә­ре дә бар­мы?

Кайт­кан ку­нак­лар шун­да ук өс­тәл­не “гөр­лә­теп” җи­бәр­де­ләр. Ишек­тән ки­леп кер­гән һәр ке­ше­не дә чәй­гә утыр­ту га­дә­те бар иде ин­де ул, аны­сы. Элек­тән та­тар­да шу­лай кил­гән. Ул тәр­тип­ләр үз­гәр­гән­дә дә бәл­ки на­чар бул­мас иде. Хә­ер, “чир — ки­тә, га­дәт — кит­ми” ди­ләр­ме әле?

Ки­лен әл­лә кай­сы ерак җир­ләр­дән тү­гел икән, шу­шы, үз як­ла­ры гы­на бу­лып чык­ты. Әү­вәл­дә, ба­ла ва­кы­тын­да, авыл­га әби­лә­ре­нә ку­нак­ка еш кайт­ка­лап йөр­гән. Шул чак­лар­дан та­ныш­лык­ла­ры да кал­ган икән. Егет, ар­мия хез­мә­те­нә ки­тәр ал­дын­нан, дус­ла­ры бе­лән бе­раз гы­на кә­еф­лә­неп йө­рү­лә­ре сә­бәп­ле, ара­ла­ры­на бе­раз үп­кә­лә­шү, ят­сы­ну ка­ра­лы­гы төш­кән икән дә, ме­нә ни го­мер­ләр­гә ка­дәр җит­кән. Дө­рес, ахыр­сы: “Ба­тыр үп­кә­лә­сә — го­мер­лек үп­кә­ли!”— ди­гән сүз!

Өл­кән ул­ла­ры­ның мон­дый ки­лен бе­лән кай­тып тө­шүе әл­бәт­тә Нә­гый­мә абыс­тай­ның ко­тын ал­ды. Мо­ны Хә­лим бик ях­шы си­зен­де. Әм­ма да әти­се­нең ку­а­ну­ла­ры­на чик бул­ма­ды. Ме­нә-ме­нә пен­си­я­гә чы­гар­га ти­еш­ле иде­ләр алар, ин­де ки­лен­ле дә бул­ды­лар. Дө­рес олы кыз­ла­ры, ур­тан­чы­сы — әл­лә кай­чан кия­ү­дә­ләр, онык­ла­рын кай­та­рып, тәр­би­я­гә кал­дыр­га­лап кы­на то­ра­лар. “Кы­зым ба­ла­сы — йө­рәк па­рә­се!”— ди Нә­гый­мә апа. Өс­тә­ле ба­шы­на ме­неп уты­рып, хан­би­кә сы­ман ки­лен өс­тен­нән әмер би­реп ке­нә карт­лык кө­нен­дә яшә­мәк­че иде, ме­нә си­ңа мә: дию пә­рие ка­дәр бар бит бу!

Әни­се­нең хәс­рә­те Хә­лим­гә бик ях­шы аң­ла­шы­ла иде шул. Аз ишет­те­ме ул аңар­дан: “Карт­лык кө­нем­дә ки­лен­нәр­нең рә­хә­тен кү­рер­гә яз­сын!”— ди­гән до­га­ла­рын?

Яшь ки­лен­не ул­ла­ры күр­сә­тер­гә ге­нә алып кайт­кан икән. Бер ге­нә сә­гать­кә. Ку­нак бу­лып, туй­лап, ди­гән­дәй, әле ка­бат са­бан­туй көн­нә­ре­нә җы­е­ну­ла­рын сөй­лә­шеп, хә­зер, за­ма­ны­на кү­рә, бәй­рәм та­бы­ны гы­на яса­я­чак­ла­рын, мул­ла­дан Яр Чал­лы­да ук ни­ках укы­ту­ла­рын, та­гын да баш­ка эш­ләр ха­кын­да сөй­лә­шеп, озак тор­мый­ча ки­теп тә бар­ды­лар. Хә­лим­нең ни ра­йон үзә­ген­дә эш­ләү­че апа­сы, ни мәк­тәп­тә уку­чы сең­ле­се кай­тып җи­теп, кү­ре­шеп ка­лыр­га өл­гер­мә­де­ләр.

Хә­лим түр як­та иде. Абый­сы, ке­реп:

— Эне­кәш, уку­лар ба­ра­мы?— дип со­ра­ды.

Уку­ла­ры әл­бәт­тә ба­ра иде. Егет ни­чек ир­тә­рәк кай­та алу­ын аң­ла­тып бир­де. Ан­на­ры абый­сы:

— Ка­ра әле, эне­кәш... Ул мил­ли гас­кә­ри көч­ләр ту­рын­да мәр­кә­зе­без Ка­зан­да нин­ди хә­бәр­ләр йө­ри?— дип кы­зык­сын­ды.— Без­нең мон­да, Чал­лы­да, эш­че хал­кы бер­дәм шу­ңа ирек­ле язы­лыр­га да йөр­де әле. Кай­нар­лык бар да ин­де та­тар­да! Мил­ли гас­кә­ри көч­ләр!— ди­де, сок­ла­ну­ын яшер­ми­чә.

Аның ул сүз­лә­рен­дә дәрт тә, үзен ур­так эш өчен фи­да кы­лыр­га әзер­лек хи­се дә бар иде. Ул гас­кә­ри көч­ләр­нең әки­ят ке­нә бу­лу­ын ба­шы­на да ки­тер­мә­ве сә­ер. Кай­да­дыр ур­ман­да­мы, тау­лар ара­сын­да­мы код­рәт­ле ба­тыр яу­гир­ләр кө­рәш­кә әзер­лек­ле то­ра­лар, имеш. Алар­ны ха­лык кө­тә. Әм­ма әле­гә сә­га­те җит­мә­гән. Ме­нә-ме­нә бү­ген-ир­тә­гә куз­га­лыр­лар, ки­леп җи­тәр­ләр сы­ман! Мил­ләт­не ая­ныч яз­мы­шын­нан кот­ка­рыр­лар, бә­хет­ле итәр­ләр! Кри­зис­лар-ма­зар­лар мең чак­рым­нар­га арт­ка чи­ге­нер!

Ни­ка­дәр па­фос, ни­ка­дәр ыша­ну, өмет һәм баш­ка мең төр­ле яшел­ле-кы­зыл­лы-ак­лы хис­ләр таш­кы­ны — ха­лык­ның кү­ңе­лен­дә шу­шы­лар гы­на ми­кән­ни? Азат­лык, ди­ләр. Кем­нән? Нәр­сә­дән? Үз­лә­рен­нән үз­лә­рен­ме азат итү ки­рәк? Ме­нә мо­ны­сы чын­нан да кы­зык­лы аның — үз­лә­рен үз­лә­рен­нән азат итү! Мон­дый азат­лык­ны әле­гә бер­кем уй­ла­ма­ган, ба­шы­на ки­те­реп ка­ра­ма­ган. Ә чын­нан да шу­шы, кай­чан­дыр бө­ек им­пе­ри­я­ләр­не ку­лын­да тот­кан, баш­ка ха­лык­лар­ны исәп­кә-сан­га да алып тор­ма­ган та­тар хал­кы, ке­ше­лек үсе­шен­дә бө­тен­ләй дә баш­ка юнә­леш­тә ки­теп, үзе үзен­нән азат бу­лыр­га те­ли. Мөм­кин эш­ме бу, әл­лә юк­мы?

— Эне­кәш, әл­лә Ка­зан­да ул хак­та бер­нин­ди хә­бәр­ләр дә юк?

Шу­шы ба­һа­дир гәү­дә­ле, һәм­мә йөз сы­зык­ла­ры һәм ча­лым­на­ры ка­лын, ку­әт­ле яшь та­тар ире бу ва­кыт­та бер­ту­ган абый­сы гы­на тү­гел, бәл­ки дөнь­я­ны үз җил­кә­лә­ре­нә са­лып, кү­тә­реп алып ки­тәр­гә әзер бө­ек шә­хес, та­ри­хи ка­һар­ман ке­бек иде. Аңа әгәр дә мил­ли гас­кә­ри көч­ләр ту­рын­да­гы ри­ва­ять­не үзем уй­лап чы­гар­дым, ав­то­ры да, сце­на­рист­ты да мин үзем, абый, ышан­ма ул юк-бар­лар­га ди­сә, по­ты бер ти­ен­лек адәм хә­лен­дә ка­ла­ча­гын той­ды Хә­лим. Яшь­ле­ге ашык­ты­рып, те­ле сөй­ли бир­де:

— Фе­де­раль көч­ләр алар­ны бик тә эз­ләп ка­ра­ган­нар икән дә, су­гыш­ка да кер­мәк­че бул­ган­нар, та­ба гы­на ал­ма­ган­нар бу­гай,— дип әйт­те дә куй­ды.

Бу сүз­лә­рен­дә чын һәм ял­ган тә­мам бу­тал­ган иде. Кай­да­дыр ыша­ныч­лы җир­дә шун­дый әзер­лек­ле, күз­гә кү­рен­мәс, ут­та ян­мас, су­да бат­мас әки­я­ти-ми­фик ге­рой­лар ке­бек мил­ли га­дел­лек ар­ми­я­се­нең бу­луы бер та­ри­хи тан­та­на иде, әл­бәт­тә. Алар, көн­нәр­нең бе­рен­дә куз­га­лып, җир йө­зен­дә га­дел­лек ур­наш­ты­рыр­га юл яра­чак­лар. Ди­мәк, га­дел­лек­кә ыша­ну хи­се сү­нә ал­мый. Ан­дый көч­ләр ба­рын­да ни­чек ин­де за­ман авыр­лык­ла­ры­на би­ре­шеп то­рыр­га мөм­кин? Яшәү кө­че кай­дан ки­лә ди­сез­ме? Ме­нә шун­дый ри­ва­ять­ләр­дән сүт алып ку­әт­лә­нә ба­ра ул!

Ке­ше­лек­тән әү­вә­ле әки­ят, ан­нан соң дин, ан­на­ры га­дел җәм­гы­ять тө­зү хы­я­лын ча­гыл­ды­ру­чы уто­пия кит­кән­нән баш­лап, ха­лык­та бер­нин­ди баш­ка төр­ле ыша­ныч кал­ма­ган бул­ган. Мо­ны гы­на Хә­лим аң­лар­лык иде. Ре­аль­лек, ха­кый­кать төс­ме­ре бе­лән бу­ял­ган һәр­төр­ле ри­ва­ять­нең ха­кы бер ти­ен­гә дә тор­мый — әгәр дә ул сер­ле­лек эчен­дә кү­ңел­ләр­не юа­та ал­ма­са. Әнә мил­ли мәҗ­лес-пар­ла­мент та тө­зеп ка­ра­ды­лар. Әм­ма де­мок­ра­тия шу­лай баш­ла­на­мы? Кем сай­ла­ган әле алар­ның де­пу­тат­ла­рын? Тө­гәл ге­нә бе­лү­че­лә­ре дә бар. Мон­дый де­мок­ра­тия уен­на­рын күп тап­кыр­лар күр­гән, тор­мыш­ны как­кан ка­зык итеп күз ал­ды­на ки­тер­гән тү­рә­лә­рен­нән дә мең кат туй­ган ха­лык ан­дый пар­ла­мент­лар­га ыша­на­мы? Исе дә кит­ми. Йө­ре­сен­нәр шун­да үз уен­на­рын уй­нап ди­я­рәк ке­нә кул сел­ти. Ул мил­ли мәҗ­лес ди­гән­нә­ре­нә ФСБ әфән­де­лә­ре­нең исе ки­тә­ме?.. Ди­мәк, бер­гә сөй­лә­ше­неп эш-га­мәл кы­лыр­га да мөм­кин­нәр. Хә­зер йөз­ләр­чә төр­ле­дән-төр­ле җәм­гы­ять­ләр бар. Үз пре­зи­дент­ла­ры, үз бю­ро­ла­ры, баш­ка­ла­ры. Ә мон­да — мил­ли хәр­би көч­ләр, мил­ли хәр­би шу­ра!

— Сез Ка­зан­да йок­лап кы­на ята­сыз бу­гай? Бер дә ка­зан­нар­ның ты­ны чык­ма­ды!

Абый­сы­ның бу сүз­лә­ре нәр­сә ха­кын­да икән­ле­ген Хә­лим ях­шы аң­ла­ды, әм­ма сүз­ләр­не юри ша­яр­ту­га та­ба бор­ды:

— Без әле укыш­тыр­ган бу­лып та ята­быз!— ди­де.

— Элек­ләр­не сту­дент хал­кы бик ак­тив, ал­дын­гы саф­лар­да йөр­гән...

Абый­сы­ның ике-өч ай эчен­дә чын мәгъ­нә­сен­дә мил­ләт­че­гә әве­ре­лүе Хә­лим өчен зур яңа­лык иде. Шун­лык­тан ул сүз­ләр­не кай­сы як­тан ки­те­реп тә әй­тә ал­мый га­зап­лан­ды. Ни­чек ке­нә җа­вап бир­гән­дә дә абый­сын ким­се­тер сы­ман то­ел­ды аңа. Шу­лай да:

— Абый, бик мил­ли­лә­неп кит­кән­сең әле,— ди­де ул, тө­гәл­рәк бер-бер фи­кер­гә ки­лер­гә ом­ты­лып.

— Шә­һәр тор­мы­шы, эне­кәш! Шә­һәр тор­мы­шы! Ир ке­ше­дә сә­я­сәт ди­гән хик­мәт бар икән ул. Ил өчен, ха­лык өчен кай­гыр­ту! Хә­ер... Мил­ли хис­ләр мин­дә элек­тән дә бар иде­ләр ин­де алар. Кем­дә юк хә­зер!

Абый­сы­ның бу сүз­лә­ре Хә­лим өчен яңа­лык сы­ман то­ел­ды­лар. Бү­ген­ге ке­ше­дә әки­ят­не, дин­не, уто­пи­я­не берь­ю­лы мил­ли хис-той­гы­лар, мил­ли бар­лык­ка ом­ты­лыш алыш­ты­ра бар­га­нын ул аң­лар­га ти­еш иде. Әм­ма аңа мил­ли хис­ләр­не кыз­ды­ру­дан гы­на да йөз­ләр­чә мил­ли­он­нар эш­ли алу­чы ке­ше­ләр­нең дә бу­луы мәгъ­лүм. Хә­лим ике­лә­нер­гә мәҗ­бүр. Ул да яңа фор­ма­ция, яңа за­ман ке­ше­се той­ган­ны тоя, хис итә ала баш­лар­мы — мо­ны­сы ук әле­гә бил­ге­сез, яз­мыш җи­ле күп­тән аның тор­мыш ко­ра­бын урау юл­лар­га сө­реп алып ке­реп кит­кән иде шул.

XXIX

Ку­нак­лар ки­теп ба­ру­га, Хә­лим­нән әни­се, җа­ен ки­те­реп, көт­мә­гән­дә Га­ли­мә ха­кын­да со­рап куй­ды. Егет әү­вә­ле Нә­гый­мә апа­ның тел тө­бен аң­ла­ма­ды. Ан­на­ры, зар­ла­нып әй­тел­гән сүз­лә­рен ишет­кәч, ба­ры­сы да тө­ше­нел­де. Әни­се Чал­лы ки­ле­нен­нән кур­ка кал­ган, аның бе­лән ида­рә итә ал­ма­я­ча­гын тө­шен­гән. Ә Га­ли­мә­не кү­реп бе­лә, са­быр хол­кын, ты­ныч йө­рә­ген яра­та икән бит! Улы бе­лән йө­ри баш­ла­ган­чы ук алар дус­лар иде­ләр. Ме­нә хә­зер ге­нә, Га­ли­мә оял­гач та, Нә­гый­мә апа­сы яны­на кер­мә­гәч тә — бер дә чит­кә ку­яр­га яра­мый аны!

— Мәк­тәп­не бик­ле икән дип күр­дем. Бү­ген, улым, соң­рак кайт­тың шул. Уку­чы­лар сә­гать бер­дә үк шау­ла­шып та­ра­лыш­ты­лар. Сең­лең дә “Ба­тыр­лар һәй­кә­ле­нә” чә­чәк­ләр ку­я­быз дип, баш­ка уку­чы ба­ла­лар бе­лән клуб яны­на кит­кән иде. Кай­тып җи­тәр! Кич тә иңеп ки­лә!

Әни­се­нең бу сүз­лә­ре улы­на Га­ли­мә­не кү­рер­гә ба­рыр­га ки­рәк­ле­ге­нә иша­рә иде. Яз­гы көн­нәр ин­де шак­тый озы­на­еп, си­гез­ләр­сез-ту­гыз­лар­сыз кич бул­ма­ган­га, кыз оза­там дип кап­ка төп­лә­ре­нә як­ты ва­кыт­та ук ба­рып ба­су сә­ер­рәк ин­де, аны­сы. Сә­гать дүрт ке­нә тү­гел­ме соң әле? Нин­ди кич бу­лу ди ул? Икен­де ва­кы­ты гы­на!

Улы Хә­лим­нең сүз­гә са­ран­лы­гы Нә­гый­мә апа­ның кү­ңе­ле­нә ти­ми кал­ма­ды. Шу­ңа да ул:

— Әл­лә ара­гыз бо­зыл­ды­мы, Хә­лим?— дип со­рар­га мәҗ­бүр бул­ды. Ә ан­на­ры:

— Ха­та­лан­дым бу­гай...— дип сөй­ләп ал­ды.— Га­ли­мә­нең әти­се бе­лән әни­се поч­та бу­ен­да иде­ләр. Мин фер­ма­га бә­рән­нәр ка­рар­га эш­кә тө­шеп ба­рам. “Ко­да­гый” дип дә­шү­лә­рен ярат­ма­дым. Сүз­лә­рен ки­ре бо­рып әйт­тем шул. Рән­җи күр­мә, улым!

Бу юлы Хә­лим аңа ап­ты­рап ка­рап куй­ды һәм:

— Бор­чыл­ма, ән­кәй!— дип әй­теп, әле бер­ни дә тө­шен­мә­гән ки­леш үк ана­га рән­җе­мә­вен бел­дер­гән­дәй ит­те.

Улы­ның үз мәр­тә­бә­се­нә, Га­ли­мә­се­нең аңа мә­хәб­бә­те­нә ыша­ну­ы­на Нә­гый­мә апа шат­ла­ныр­га ти­еш бул­са да, йө­рә­ге си­зен­де ах­ры­сы:

— Әл­лә ара­гыз су­ын­ды­мы?— дип бор­чы­лу­ын бел­дер­де.

— Ән­кәй,— ди­де Хә­лим, үзен ты­ныч тот­кан хә­лен­дә, укы­ган ки­та­бын чит­кә алып ку­еп,— алар­ның им­ти­хан­на­ры баш­ла­ныр­га то­ра. Бер­дәм дәү­ләт им­ти­хан­на­ры! Җи­ңел эш тү­гел... Аның бор­чы­лу­ла­ры шул ту­ры­да. Им­ти­хан­на­ры­на әзер­лән­сен!

— Тел ач­кыч­ла­ры бир­сен ин­де Га­ли­мә­гә!— ди­де әни­се, аны чын кү­ңе­лен­нән кыз­га­нып.— Авыр ва­кыт­ла­ры икән шул!

Әм­ма Хә­лим ба­ры­бер Га­ли­мә­ләр­нең кап­ка төп­лә­ре­нә бү­ген кич ба­рып ба­сар­га ни­ят­ләп то­ра иде. Әни­се­нең кар­шы кил­мә­вен аң­ла­гач, юл­га чы­гар­га әзер­лән­де. Га­раж­да­гы мо­то­цик­лы көй­ле то­рыр­га ти­еш иде. Әм­ма бу юлы бер ти­бү­дә үк ка­бын­ма­ды.

Май ае­ның як­ты көн­нә­ре, йом­шак җы­лы­сы бө­тен-бө­тен дөнь­я­ны яшел­лек­кә тө­реп бе­те­реп ба­ра. Ә кош­лар­ның та­ма­ша­сы­на хәй­ран ка­лыр­лык: һәм­мә­се сай­рый, оя ко­рып алып, тор­мыш бе­лән мәш ки­лә. Иң хәй­ран ит­кә­не тур­гай, әл­бәт­тә! Бер ге­нә ми­нут­ка кыр юлын­да тук­та­лып тор­саң, күк­кә аты­лып сай­ра­ган шу­шы кеч­ке­нә ге­нә кош­чык­ның бө­тен ти­рә-юнь­не җыр­га-моң­га кү­мү­е­нә хәй­ран итәр­сең.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: