Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 17 страница

Ир­кен кыр­лар һәм бо­лын­нар буй­лап йө­реп, яңа ту­ган ба­ла ке­бек җән­нәт исе бе­лән аң­кы­ган туф­рак ты­ны бе­лән бер­гә чә­чәк­ләр су­лы­шы ку­шыл­ган саф һа­ва­ны алып кил­гән җы­лы май җи­ле кү­ңел­дә­ге хис­ләр­не та­гын да куп­шы­лан­ды­ра. Ә Хә­лим тау аша кү­тә­ре­леп ба­ру­чы юл­дан, Чоң­гыл ягы­на бо­ры­лып, те­кә яр бу­лып кү­рен­гән Мос­та­фа-Ба­һа­дир сыр­ты­на ки­леп җи­теп, мо­то­цик­лын шун­да гы­на тук­тат­ты. Ко­яш һа­ман да ба­ер­га те­лә­мә­гән ке­бек кы­ла­на, ка­рыш­лык күр­сәт­кән­дәй ялын­ды­рып кы­на офык­ка якы­на­еп ма­та­ша. Ямь-яшел төс бе­лән йө­гер­тел­гән бо­лын­нар, кал­ку­лык­лар, авыл­дан ерак кит­ми­чә ге­нә бәэл­дәп йө­ге­ре­шеп йөр­гән ак са­рык бә­ти­лә­ре-бә­рән­нә­ре, үшән сы­ер­лар­ның, та­выш са­лып, бе­рән-сә­рән куз­гал­га­лап, урам тык­рык­ла­ры­на та­ба ба­ру­ла­ры, тә­гәр­мәч­ле трак­то­рын ку­әт бе­лән ку­ып ур­ман ягы­на та­ба бе­рәү­ләр­нең ар­ба так­кан хәл­дә чап­ты­ру­ла­ры, әм­ма баш­ка һич­кем­нең кү­рен­мә­ве әл­бәт­тә Са­рай­лы авы­лы­ның ачык күз­дән адәм та­ны­мас­лык ерак­лык­та икән­ле­ген сиз­де­рә, бу як­ка та­ба су­зы­лып кил­гән бак­ча арт­ла­ры, Мин­зә­лә ине­ше­нең тын агы­мы бе­лән тау­лар ар­ты­на ке­реп ки­тү­лә­ре та­би­гать кар­ти­на­сын та­гын да ма­тур­лый иде.

Мо­то­цик­лын ка­бат ка­бы­зып, Са­рай­лы юлы­на бо­ры­лып кер­гән­дә, ко­яш офык­ка те­рә­леп өл­гер­гән, көн тә­мам сү­рел­гән иде ин­де. Әм­ма егет өчен ва­кыт әле­гә ир­тә­рәк­тер сы­ман то­ел­ды. Аны Га­ли­мә­нең те­ле­фон­нан җа­вап бир­мә­ве бе­раз­га бор­чы­са да, кыз ба­ры­бер әл­лә кай­да тү­гел­дер, өен­дә­дер сы­ман то­ел­ды. Кем бе­лә, те­ле­фо­нын оны­тып ки­е­ме ке­сә­сен­дә кал­дыр­ган бу­лыр­га яки баш­ка урын­да җуй­ган хәл­дә ис­тән чы­га­рып то­тар­га мөм­кин. Га­ли­мә бе­лә бит Хә­лим­нең бү­ген кай­та­сын, ул бит аңа “смс хә­бәр” са­лып әйт­кән дә иде. Тик сөй­лә­шә ге­нә ал­ма­ды­лар, ике-өч авыз сүз ге­нә бул­са да алыш­ма­ды­лар.

Са­рай­лы авы­лы ни­чек­тер кыр­гый­ла­нып кал­ган сы­ман то­ел­ды бу юлы. Кар өем­нә­рен­нән кой­ма буй­ла­ры­ның ар­чы­луы, бак­ча­лар­ның ка­ба­ры­нып ачы­луы һәм бе­раз яф­рак төр­тә бар­ган агач­лар­ның яз ба­шы­на хас та­би­гать шә­рә­ле­ген кап­лап бе­те­рер­гә өл­гер­мә­ве дә бу кыр­гый­лык­ны ту­ды­ра һәм арт­ты­ра иде­ләр бул­са ки­рәк. Был­тыр­гы буя­у­ла­ры да кыш бу­е­на уңар­га өл­гер­гән, өчен­че ел­дан ук яңар­тыл­ма­ган­на­ры ин­де яр­га­ла­нып, кай­бер урын­нар­да ко­е­ла да баш­ла­ган. Бу та­ма­ша­лар бер­се дә күз яме­нә хез­мәт итә ал­мый­лар иде.

Хә­зер мә­чет­сез та­тар авыл­ла­ры ия­сез кал­ган утар ке­бек то­е­ла­лар. Хә­лим шул ту­ры­да да уй­лап өл­гер­де, Мә­җит Га­фу­ри­ның “Ка­ра йөз­ләр” әсә­ре исе­нә тө­шеп, кыз яны­на оч­ра­шам дип ба­ру ни­я­тен­дә йө­рү­ен дә хә­те­ре­нә керт­те. Аңа фа­җи­га­ле үт­кән за­ман­нар бе­лән бер­гә ва­ем­сыз бү­ген­ге көн ара­сын­да нин­ди­дер ти­рән уп­кын ята­дыр сы­ман то­ел­ды. Ки­чә­ге көн­че­ләр Ал­ла­һы тә­га­лә исе­мен­нән га­мәл йөрт­сә­ләр, үз те­ләк­лә­рен­дә һәм хис­лә­рен­дә йө­ге­рү­лә­рен шә­ри­гать­кә, дин­гә бәй­ләп ак­ла­ган бул­са­лар, бү­ген шун­дый ук зат­лар мә­кер­ле эш­лә­ре­нең асыл эч­тә­ле­ген баш­ка­лар­дан яше­рер өчен һәр­төр­ле инт­ри­га­лар уй­лап чы­га­ра­лар, сә­я­сәт­кә сыл­тый­лар. Әм­ма кы­ла­ну­ла­ры шу­лай ук ка­бих һәм оят­сыз­лык пәр­дә­се ас­ты­на кап­лан­ган. Ки­чә ке­ше­ләр ка­ра көч­ләр­дән ни­ка­дәр ку­рык­са­лар, алар­ны ба­са ал­мый­ча, та­бан ас­ла­рын­да сы­ты­лыр­га мәҗ­бүр бул­са­лар, бү­ген дә шу­шы ук хәл­дә ка­ла би­рә­ләр, бер төр­ле зо­лым­ны ка­гып таш­лар­га өл­гер­ми­сең, өс­те­ңә баш­ка­сы­ның та­ба­ны кү­тә­ре­лә. Шу­ны­сы хик­мәт, ул зо­лым­ның мо­ны­сын да син, ке­ше, үзең уй­лап чы­гар­ган­сың, ка­нун­лаш­тыр­ган­сың, ә баш­ка­лар­га объ­ек­тив за­ру­ри­ят дип тәкъ­дим ит­кән­сең. Адә­ми­ләр дөнь­я­ның үз­лә­рен­нән ге­нә тор­ма­вын, яз­мыш­ла­ры­ның бик күп фак­тор­лар­га бәй­лә­неш­ле икән­ле­ген тө­ше­неп, әл­бәт­тә си­нең те­ләк­не дә исәп­кә алыр­га мәҗ­бүр бул­ган­нар. Шу­шы ки­рәк­лек, ша­гыйрь әйт­меш­ли, му­е­ны­ңа ме­неп ат­лан­ган.

Ке­ше ке­ше­не сөя яки ярат­мый. Нәр­сә­дән ул шу­лай? Кем­нәр­не­дер го­мер буе күр­ми тор­саң да исең кит­ми, икен­че­ләр­не, ки­ре­сен­чә, бер кү­рер­гә зар бу­лып яши­сең. Шал­ты­ра­та­сың, ә ул те­ле­фо­нын да ал­мый. Уй­лый­сың, ми­нем аңа ки­рә­гем дә юк­тыр, ди­сең. Дөнья та­гын да авы­ра­еп ки­тә.

Ул көч­сез ке­ше­ләр ге­нә бир­гә­не­нә шө­кер бе­лән яши дип уй­ла­ма­гыз. Рух кай­нар­лы­гың­ны тыш­ка чы­гар­мый­ча, утын сүн­дер­ми­чә эчең­дә тот­саң, бе­лә­сең­ме ни­чек кө­чең-ку­ә­тең, баш­ка сый­фат­ла­рың бер­мә-бер бө­те­нәя һәм ях­шы­га та­ба ар­та? Әм­ма ут­ны эч­тә то­ту­дан да авыр­ра­гы юк. Аның си­не юләр­лән­де­рүе дә бар. Аз­мы мәҗ­нүн­нәр дөнья эчен­дә? Кай­нар йө­рәк­лә­ре­нең ял­мак ял­кы­ны бер тап­кыр җан­на­рын пе­ше­реп алу­га, мо­ны бө­ек га­дел­сез­лек дип уй­лап, шун­да ук зар­лы­га әве­ре­лә­ләр. Бел­сә­ләр иде зар­ла­на баш­лау­дан да хә­ер­сез га­мәл юк икән­ле­ген! Ке­ше­ләр­не ки­тап кы­на да, укы­ту­чы­ла­ры гы­на да, дөнья хәт­та үзе ге­нә дә акыл­га өй­рә­теп бе­те­рә ал­мый. Юк, бу алар­ның ах­мак­лы­гын­нан кил­ми. Акыл­га үзең өй­рә­нү­дән дә ях­шы­ра­гы юк. Гый­лем диң­ге­зе мо­хит­тән чит­тә дә, яшә­еш­нең үзен­дә дә, акыл­да яки рух­та да тү­гел, ул ба­ры тик ке­ше­нең та­би­гый ру­хын­да һәм кү­ңе­лен­дә ге­нә! Аны чит­тән эз­ләү­че­ләр ни­ка­дәр ял­гыш­ты­лар. Сүз­не чит­ләр­гә та­я­нып һәм нис­бәт итеп сөй­ләү дә ба­ры тик үз дө­рес­ле­гең­не һәм хак­лы­гың­ны рас­лар өчен ку­лай. Әм­ма га­мәл­лә­рең­не ке­ше­гә таш­лап һәм сыл­тап бул­мый.

Хә­лим мо­то­цик­лын га­ли­мә­ләр­нең кар­шы як­ла­ры­на, кал­ку урын­га ки­те­реп тук­тат­ты. Мон­нан алар­ның кап­ка арт­ла­рын­да үсеп утыр­ган карт һәм ба­шы ки­сел­гән ту­пыл ага­чы да, бол­дыр төп­лә­рен­дә чи­ләк шал­ты­ра­тып ке­реп югал­ган ха­ным да, ишек ал­ла­рын­да си­кер­гә­лә­неп ал­ган ала-ко­ла кеч­ке­нә бо­зау да, ысыл­дап кап­ка ас­тын­нан чы­гып ки­лү­че ак ата каз да уч тө­бен­дә ке­бек кү­ре­нә иде­ләр. Әнә бер тә­рә­зә­нең, ан­на­ры икен­че­се­нең пәр­дә­се куз­га­лып куй­ды. Туп­са­ла­рын­да үс­кән гөл­лә­ре ин­де шау чә­чәк­тә икән­нәр. Алар ар­тын­да кем­дер бар бил­ге­ле.

Хә­лим та­гын те­ле­фо­нын­нан Га­ли­мә­гә шал­ты­рат­ты. Озын-озын итеп ча­кы­ра баш­ла­вын көт­те. Тик җа­вап бул­ма­ды. Мо­ны Га­ли­мә­нең үп­кә­лә­ве­дер дип ка­бул итәр­гә ти­еш иде егет. Шу­лай эш­лә­де дә. Кыз­ның хо­лык­лы бу­луы аңа оша­ды, хәт­та ку­а­ну­дан ел­ма­еп та куй­ды әле ул. Ан­на­ры, үзен кү­реп алу­ла­рын аң­ла­гач, мо­то­цик­лын ка­бы­зып, кы­шын йөр­гән сук­мак­ла­ры буй­лап Куш ка­ен алан­лы­гы­на та­ба тык­рык буй­ла­тып тө­шеп кит­те. “Мин шун­да бу­ла­чак­мын!”— ди­я­рәк бел­дер­гән­дәй, га­ли­мә­ләр­нең кап­ка тө­бен­нән уз­ган­да бер­ни­чә рәт мо­то­цик­лы­на газ да би­реп ал­ды.

Әле һа­ман да көн­нең як­ты­лы­гы ки­теп бет­мә­гән, ко­яш та, офык­тан кү­зен кы­сып кы­на, егет­нең эш­лә­ре ни­чек­ләр бе­тәр ди­гән­дәй хә­тер­гә­ләш­те­реп ка­рап то­ра­дыр сы­ман иде. Хә­лим ка­ен­лык­та та­гын бе­раз көт­те. Яр­ты сә­гать­ләр үк үт­те­ме икән? Һа­ман да кап­ка та­вы­шы ише­тел­мә­де, бу як­ка та­ба ки­лү­че дә кү­рен­мә­де. Егет та­гын да бер­ни­чә тап­кыр те­ле­фо­нын­нан шал­ты­ра­тып ал­ды, бу юлы да җа­вап­лар бул­ма­ды. Чиш­мә бу­е­на да тө­шеп мен­де Хә­лим, мо­то­цик­лын да сөрт­кә­ләп ма­таш­ты. Ба­ры­бер дә җа­ны ты­ныч­ла­на ал­ма­ды, Га­ли­мә дә кү­рен­мә­де. Шун­да тә­не­нә су­ык йө­гер­теп, төн­нең ки­лүе хә­бә­ре бул­ган сал­кын җил узып кит­те. Кы­зыл шә­фәкъ кы­зыл­лы­гы тә­мам югал­ды. Йол­дыз­лар бе­лен­де. Хә­лим үзен буш­лык­ка төш­кән ке­бек хис ит­те. Бу ял­гыз­лык аның ру­хын рән­җе­тә иде. Ачуы да кил­мәс­лек тү­гел. Әм­ма бо­лай гы­на би­ре­шә ди­ме­ни? Нык­лы, го­рур ке­ше бит ул. Ашы­гыр­га ярат­ма­ды, пош­мас та бул­ма­ды. Әм­ма са­быр­лык аның мәр­тә­бә­се дә, акы­лы да иде.

Ә кү­ңел аш­кын­ган­да ниш­ләр­гә? Адәм ба­ла­сы, әгәр кош ке­бек оча бел­сә, бо­лыт­лар­га ашар иде. Аш­кы­нып-аш­кы­нып очар өчен ка­нат­лар гы­на тү­гел, ир­кен­лек тә, чик­сез­лек тә ки­рәк. Чит­лек­тә­ге кош­лар ба­ры тик ду­лый гы­на ала­лар. Ир­кен­лек­не һич­ни бе­лән алыш­ты­рып бул­мый.

Хә­лим мо­то­цик­лын ка­быз­ды да, га­ли­мә­ләр ягы­на бо­ры­лып та ка­ра­мый­ча, урам­га та­ба кү­тә­ре­леп, ур­ман бе­лән кап­лан­ган тау­лар ягы­на кит­те. Тук­тар­га те­лә­ми­чә бар­ды да бар­ды. Ин­де ка­раң­гы­ла­на баш­ла­ган, та­ныш тү­гел бу юл­дан аңа бо­ры­лыр­га ки­рәк иде. Ул фа­ра утын ка­быз­ды. Мо­то­цик­лы җи­ңел һәм рә­хәт тиз­лек бе­лән тау­лар­ны уз­ды. Та­гын да кыр­лар ачы­лып кит­те­ләр. Шун­да гы­на Хә­лим юлын­нан ки­ре бо­ры­лыр­га ка­рар ит­те. Ур­ман чи­тен­дә тук­тап тор­ган, уты янык бул­ма­ган бу­ро­вой егет­лә­рен та­шу­чы “Вах­та” ма­ши­на­сы­на ка­рап уз­ды. Аның ка­би­на­сын­да да, янә­шә­сен­дә дә һич­кем кү­рен­мә­де. Хә­ер, ерак тү­гел ге­нә нефть чы­гы­ры “ка­чал­ка” эш­ләп уты­ра, аның янын­да ка­лан­ча­лы трак­тор, ва­гон то­ра һәм ян­на­рын­да бер­ни­чә ке­ше йө­ри иде­ләр. “Вах­та” ма­ши­на­сы­ның алар­ны алыр­га ки­лүе яи­сә эш­кә ки­те­реп куюы нефть­че­ләр хез­мә­тен­нән хә­бә­ре бар ке­ше­гә аң­ла­шы­лыр­лык иде. Эң­гер­дә алар про­жек­тор ут­ла­рын ка­бы­зып куй­ган­нар, әф­ли­сун тө­сен­дә­ге кас­ка­ла­ры ачык кү­ре­нә, кул-гәү­дә хә­рә­кәт­лә­ре ин­де тө­гәл си­зем­лән­ми иде.

Хә­лим мо­то­цик­лын­да алар янын­нан җи­ңел­чә тиз­лек­тә узып кит­те. Авыл­га ка­бат ки­леп төш­кә­нен­дә ти­рә-юнь тә­мам ка­раң­гы­ла­нып җит­кән, ба­га­на­лар­да ут­лар элен­гән, өй­ләр­нең зәң­гәр-су һәм сар­гылт күз­лә­ре би­шәр-ал­ты­шар бу­лып төн­гә ел­ма­еп бак­кан иде­ләр. Хә­лим­гә оч­ра­ган яшь­ләр, үз ке­ше­лә­ре дип бе­леп, аны ша­яр­тыр­га да итеп, юлы­на ар­кы­лы чык­ка­лап ба­сып та ка­ра­ды­лар. Әм­ма та­ныш адәм­нәр ара­сын­да мон­дый кы­я­фәт­ле һич­кем­нең юк­лы­гын тиз ара тө­ше­неп, тиз­рәк чит­кә тар­тыл­ды­лар. Бер кыз, җит­мә­сә, аңа та­ба очы­нып-очы­нып ки­леп, кар­шы чы­гып тук­тат­кан иде. Хә­лим, аның Га­ли­мә тү­гел­ле­ген та­нып өл­ге­реп:

— Нәр­сә бул­ды?— дип кат­гый итеп со­ра­гач:

— Абау, бу — ке­ше тү­гел икән!— ди­я­рәк, ул кыз кот­сыз кал­ды.

Аның бо­лай әй­түе та­ныш­лык мәсь­ә­лә­се­нә ка­гыл­са да, егет­не бе­раз бор­чып та ал­ды. Шу­лай да кыз­ның ул ди­ва­на сүз­лә­рен кү­ңе­лен­дә кал­дыр­мый­ча, җи­ңел үт­кә­реп җи­бә­реп, юлын дә­вам итеп кил­де-кил­де дә, Га­ли­мә яшә­гән йорт­ның нәкъ кап­ка тө­бе­нә ба­рып тук­тал­ды. Урам киң­ле­ге та­рай­ган­дай то­ел­ды. Кар­шы як кап­ка тө­бен­дә кем­нәр­нең­дер уты­ру­ла­рын шәй­ләп, ан­да ба­рыр­га­мы-юк­мы икән­ле­ген хәл итә ал­мый­ча ап­ты­раб­рак кал­ды. Шу­шы соң­гы өч-дүрт сә­гать бу­е­на су­зыл­ган каң­гы­рып йө­рү­лә­ре бил­ге­ле аның кә­е­фе­нә тия баш­ла­ган иде­ләр ин­де.

XXX

Га­ли­мә ул көн­не Хә­лим­нең мо­то­цикл­да ки­леп тук­та­вын ми­ну­тын­да ук кү­реп ал­ды. Ни­чә көн­нәр те­ле­фо­ны­на, шал­ты­ра­ган са­ен ка­рап то­рып, ни аны сүн­де­рер­гә те­лә­мә­де, ни бер авыз сүз сөй­лә­шер­гә код­рә­те та­был­ма­ды. Тә­рә­зә пәр­дә­лә­рен тиб­рә­тен ку­ю­чы да, Хә­лил абый­сы­ның урам як­тан һәм­мә­сен сиз­гән­дәй ка­рап то­ру­ы­на кая ке­реп ка­чар­га бел­мәү­че дә ул иде. Ә ин­де мен­дә­ре­нә кап­ла­нып йок­лап ки­түе бө­тен­ләй дә ва­ем­сыз­лык бу­лып аң­ла­шы­лыр­га ти­еш. Әм­ма аның ул че­ре­ме үлем йо­кы­сы ке­бек бер хә­тәр нәр­сә иде. Мо­ңа ка­дәр им­ти­хан­нар­га тук­тау­сыз әзер­лә­нү­лә­ре, җит­мә­сә мәк­тәп хәл­лә­ре­нең аңа авыр­лык­лар өс­тәү­лә­ре, ке­ше­ләр­нең мәр­хә­мәт­сез­ле­ге һәм ах­мак­лы­гы, Ил­ги­зәр­нең мә­хәб­бә­те, ике егет ара­сын­да ада­шып ка­луы җа­нын бик ка­ты тал­кы­ган иде­ләр. Җит­мә­сә Хә­лим абый­сы баш­та шу­шын­дый ва­кыт­ла­рын­да аны ха­тын­нан өз­де. Әү­вә­ле ни­чек ты­рыш­кан иде йө­рә­ген яу­лар­га! Бер-бер арт­лы ике ха­ты ки­леп, ак кә­газь­ләр­не мә­хәб­бәт җы­ры­на кү­меп ни­чек­ләр кы­лан­ган иде! Шу­ның бе­лән бет­те. Ике-өч ай бу­е­на Га­ли­мә нәр­сә­ләр ге­нә уй­лап бе­тер­мә­де аның ту­рын­да? Җит­мә­се әле­гә йө­рә­ге яшь иде, тү­зәр­гә, са­быр итәр­гә өй­рән­мә­гән, га­дел­сез­лек­не кү­тә­рә ал­мау­чы иде. Югый­сә “ит ки­сә­ге” ге­нә бит ул, ә ни­чек ял­кын­ла­на, ни­чек көя, ни­чек өши һәм үчек­лә­нә!

Ул ха­кый­кать ял­чы­сы бу­лып мә­ка­лә язу­чы жур­на­лист­ны әй­тер идең ин­де, җит­мә­сә Га­ли­мә­гә хат юл­ла­ган һәм га­дел­лек өчен кө­рә­шер­гә, нык бу­лыр­га ча­кыр­ган. Мон­дый сүз­ләр­не кем дә әй­тә ала ул, аңа тө­шә­ме­ни авыр­лы­гы! Әм­ма да Га­ли­мә исе­мен­нән аңа, шул жур­на­лист әфән­де­гә дә кем­дер хат яз­ган бит! Ни өчен ки­рәк бул­ган, кем­гә? Аның хәт­та исе­мен дә бел­мә­де­ләр. Ха­тын хәт­та ди­рек­тор­га да укыр­га бир­мә­гән­нәр. Имеш, жур­на­лис­ти­ка әдә­бе. Де­мок­ра­тия уе­нын­да һәр­кем­нең ак һәм чис­та йөз бе­лән кат­на­ша­сы ки­лә. Тик уен­на­ры гы­на ба­рып чык­мый­ча га­зап­лый, нәкъ туп ти­бү­че ал­тын бә­һа­се уен­чы Рә­сәй бер­дәм ко­ман­да­сы­ны­кы ке­бек. Ә бер кат­на­шы бул­ма­ган Га­ли­мә­нең нин­ди гө­на­һы бар иде соң? Са­ния Ру­ха­нов­на­ның әшә­ке­лек­лә­рен кыз ба­ла тү­гел, ир ке­ше дә кү­тә­рә ал­мас иде. Җир йө­зен­дә алар яши, үз ки­рәк­лә­рен ка­е­рып ала-ала яши, баш­ка­лар­ның ка­нын хә­шә­рәт кан­да­ла ке­бек имә-имә яши. Аның ба­шы бе­лән гәү­дә­сен то­таш­тыр­ган юан дуң­гыз му­е­ны, чуч­ка ке­бек бол­га­нып ат­лап йө­рү­лә­ре, җит­мә­сә үзен акыл­лы­га, бул­дык­лы­га са­нау­ла­ры, “өч ми­нут эчен­дә”, үзе әйт­меш­ли, ул хат­ны кем­нең яз­ган­лы­гын ачык­лап би­рү­лә­ре, Нә­сим өчен җан ату­ла­ры — бо­лар ба­ры­сы да Га­ли­мә­нең бә­гы­рен ни­чә көн­нәр бу­е­на из­де­ләр. Йок­лап кит­кә­нен­дә дә шул дуң­гыз баш­лы сан­дык ка­дәр­ле гәү­дә­ле укы­ту­чы Са­ния Ру­ха­нов­на һәм мәк­тәп ди­рек­то­ры Ха­физ Га­ли­е­вич кул­ла­ры­на та­ба­гач то­тып би­ю­че шай­тан­нар-җен­нәр ке­бек бу­лып күз ал­ла­ры­на ки­леп, кыз ба­ла­ның ко­тын аз­мы ал­ды­лар? Шун­да да аңа Хә­лим абый­сы яр­дәм ит­мә­де, хә­ле­нә кер­мә­де. Ин­де ме­нә хә­зер ки­леп җит­кән. Эш уз­гач, сүз бет­кәч, ди­гән­дәй! Аны­сы Нә­сим­гә ни­чек тә ал­тын ме­да­лен би­рер­ләр, БДИ сы­нау­ла­рын­нан да хә­веф-хә­тәр­сез аны бер­дәм көч бе­лән уз­ды­рып җи­бә­рер­ләр. Әнә хә­зер аның әти­се та­гын да зур­рак ке­ше бу­лып ал­ган, аг­ро­фир­ма­га шул ка­рак­ны уп­рав­ля­ю­щий-ида­рә­че итеп куй­ган­нар. Ан­да да Га­ли­мә­нең әти­се­нә “кы­зың әшә­ке ке­ше икән” дип әйт­кән. Са­ла­ват абый бе­рен­че май­дан бир­ле урам­га чы­гып ка­ра­ма­ды. “Хә­зер кол­хоз бет­те, ку­лак­лар за­ма­ны ки­ре кайт­ты!”— дип, ике сү­зе­нең бе­рен­дә әй­теп йөр­де-йөр­де дә егыл­ды. Кы­зы­на бо­лар­ны кү­ңе­ле­нә алып кү­тә­рүе дә авыр иде. Әм­ма ата үз хә­лен сиз­дер­мәс­кә ты­рыш­кан икән. Ка­пи­та­лизм ди­гән авыр чү­кеч, озак­лап ки­зә­неп, ки­нәт әй­лән­де­реп ки­те­реп аңа да сук­ты, күп­ләр­нең аң­га ки­лер­ле­ге дә кал­ма­ды. Шун­да ха­лык­ны, дөнь­я­лар үз­гә­реп ки­тә баш­лау­га, ба­зар мө­нә­сә­бәт­лә­ре­нә җай­лап ке­рү ди­гән саф­са­та бе­лән ал­дап га­зап­ла­мый­ча, эш­не озак­ка җай­лап һәм җай­ла­нып суз­мый­ча, ил­не та­ла­мый­ча, ва­кы­тын­да һәр­кем­гә юл бир­гән бул­са­лар иде, шу­шы ка­дәр авыр көн­нәр­гә кал­ма­ган да бу­лыр иде­ләр әле! Хә­ер, бә­хет­сез­лек мыш­тым гы­на, акыр­тын-акыр­тын гы­на ки­лә-ки­лә, шалт итеп өс­кә ала­га­ем кап­ла­нып ба­са ин­де ул! Бер­ни дә эш­ли ал­мый­сың.

Ба­зар мө­нә­сә­бәт­лә­ре­нә әл­бәт­тә җай­лап, ашык­мый­ча гы­на, бөр­те­ге­нә, энә­се­нә, җе­бе­нә ка­дәр үл­чәп-са­нап та­лый-та­лый ба­ры тик ху­җа­лар гы­на ке­рә бел­де­ләр. Алар­ның ст­ра­те­ги­я­се дө­рес иде, ха­лык мән­фә­га­те исәп­лә­рен­дә юк иде шул. Ә Га­ли­мә­не бу дә­вер ту­рын­да аң­ла­тып им­ти­хан би­рә­се бар. Со­рау­лар­ның бер­се һич­шик­сез шул бу­ла­чак. Ул хак­та ки­тап­лар­да бәй­нә-бәй­нә сөй­ләп языл­ган ин­де, һәр та­ри­хи үтел­гән ел ди­яр­лек исәп­кә алы­нып тик­ше­рел­гән, ка­рал­ган, бу­ял­ган. Укый­сың да хәй­ран­нар итә­сең: ил бе­лән бер ге­нә ва­кыт­та да юнь­ле ке­ше ида­рә ит­мә­гән, кай­сы усал бул­ган, ду­а­мал­лык­лар кыл­ган, кай­сы­ла­ры йом­шак­лык бе­лән иза­ла­ган­нар, акыл­га та­ман­на­рын, баш­баш­так­ла­рын әйт­кән дә юк ин­де!

Әм­ма Га­ли­мә­не ил ху­җа­ла­рын һәм пат­ша­лар­ны Ал­ла­һы тә­га­лә­нең сө­ек­ле бән­дә­лә­ре дип юма­лап өй­рә­теп үс­тер­де­ләр. Әти­се Са­ла­ват абый го­мер бу­е­на ни­чә ел­лар кол­хоз­ны тар­тып бар­ды, бри­га­дир­лык йө­ген сөй­рә­де, әм­ма бер ге­нә тап­кыр да га­еп­ләр­гә ты­ры­шып рә­ис­ләр­гә, тү­рә­лә­ре­нә ка­ра­та кар­шы сүз куз­га­та бел­мә­де. Хәт­та Га­ли­мә­нең әни­се Ка­ми­лә ха­ным: “Шул карт тә­ре­ләр үлә дә бел­мә­де­ләр ин­де!”— ди­сә, ире бө­гәр­лә­неп ки­теп кар­шы чы­га тор­ды. Ни өчен үчек­лә­нү­лә­рен кыз­ла­ры аң­ла­ма­ды. Со­ра­са да әйт­мәс иде­ләр.

Ин­де Га­ли­мә­нең әти­се өчен­че кө­нен авы­рып ята. Аның ки­нәт урын өс­те­нә егы­луы ба­шы авыр­ту­дан да тү­гел, баш­ка сә­бәп­ләр ар­ка­сын­да да бу­ла ал­мый­дыр ин­де, ары­ган­дыр, тау­шал­ган­дыр, бәл­ки ба­ры тик тал­чык­кан гы­на­дыр? Әле бит ил­ле ике яше­нә ге­нә чык­ты. Әм­ма шу­шы ике-өч көн эчен­дә тә­мам олы­га­еп һәм кар­та­еп ки­түе әл­лә нин­ди кур­кы­ныч уй­лар­га этә­рә иде. Эһ, әт­кәң авы­рып кит­сә, бик авыр икән ул. Ку­ра­да­гы мал-ту­ар­га ка­дәр шу­ны си­зе­нә бит, тә­мам бо­ек­ты­лар, та­ра­лы­шып ки­тәр­гә ге­нә то­ра­лар. Элек сы­ер­ла­ры, әгәр дә урам­га чы­гып, бе­раз йө­реп кайт­са, кап­ка тө­бе­нә җи­тәр-җит­мәс, быр­гы кыч­кырт­кан­дай үке­реп, сур мө­ге­зен тарт­кан­дай яң­гы­ра­тып ала иде дә, ке­рә-ке­реш­кә, кем оч­ра­са да, шу­ны ел­гыр ка­ра озын мө­гез­лә­ре­нә эләр­дәй кы­я­фәт бе­лән аш­кы­нып ча­бып аб­за­ры­на узар иде. Ә хә­зер бал­та­сы су­га төш­кән адәм­нән дә кый­тыш­лы­рак. Ни ат­ла­мы үл­дем-бет­тем, ни күз­лә­ре яшь­ле-моң­лы, ни та­вы­шы юк. Бо­за­вын да, янә­шә­се­нә ба­рып ба­сып, и ялый, и ялый, гү­я­ки шу­лай аның бе­лән хуш­ла­шыр­га итә. Ата каз­ла­ры бу­лып, ул да кап­ка ас­тын­нан чы­гып ка­чар­га гы­на то­ра. Мә­че­лә­ре, ярар ин­де, го­мер­гә шу­лай бул­ды, кайт­мый йөр­де, ә хә­зер бө­тен­ләй дә югал­ды. Ә Сар­бай дәш­ми. Дө­рес, элек­ләр­не дә усал бул­ма­ды ул, ки­леп кер­гән ке­ше­гә өреп, ябы­шыр­га ма­та­шып ап­ты­рат­ма­ды. Ин­де хә­зер бө­тен­ләй бет­те. Әти­се аны чыл­бы­рын­нан ыч­кын­дыр­ган бул­ган. Әм­ма Сар­бай урам­га дүрт ая­гы­ның бер­сен дә ат­ла­ма­ды. Ни­чән­че кө­не аша­га­ны-кап­ка­ны си­зел­ми. Ә әни ке­ше, Ка­ми­лә ха­ным, чы­га да чи­ләк шал­ты­ра­та, чы­га да чи­ләк шал­ты­ра­та. Әле сы­е­ры­ның сө­те бе­тү­дән зар­ла­на, әле мал­лар­ның мә­шә­кать­ле бу­лу­ла­ры ха­кын­да сөй­ли, әле Га­ли­мә­не “чу­кып” ала: “Си­не,— ди,— кы­зый, та­гын күр­гән­нәр! Де­гет­че Са­бир ма­лае бе­лән тор­ган­сың икән сөй­лә­шеп. Ата­сы­на оша­са, бер дә кап­мый-өз­ми кал­дыр­мас! Ка­ра аны! Егет­ләр би­я­ләе ке­бек бул­дың!”

Шун­дый ва­кыт­та әти ке­ше:

— Әни­се, кай­нар чәй бир­сәң иде,— дип урын өс­тен­дә ың­гы­ра­ша.— Авы­зым кип­те бу­гай, җа­ным көя!

Бу аның усал ана­ны ты­яр­га ты­ры­шуы, сөй­лә­шү те­ма­сын юри бол­га­тыр­га, алыш­ты­рыр­га те­ләү икән­ле­ге аң­ла­шы­ла иде. Шу­ңа да ха­ты­ны Ка­ми­лә:

— Як­ла­ган бу­лып яту­ың бу си­нең, кы­зың­ны юри өс­тен ку­я­сың ки­лә! Бе­ләм мин хәй­ләң­не!— ди.— Юнь­ле ке­ше йө­ге­реп йөр­гән җи­рен­нән, урын өс­те­нә яту­га, аяк­сыз кал­мый. Бик ки­нәт авы­рып кит­тең әле!

— И ха­тын,— дип, авыр һәм сы­ңар та­выш бе­лән ге­нә эн­дә­шә ата ке­ше. Тә­нен­дә дә, те­лен­дә дә хә­ле кал­ма­вы си­зе­лә.— Бик тә чәй эчә­сем ки­лә иде бит!

— Ке­ше авыр­мый тор­мый ин­де аны­сы,— дип, ки­нәт кү­ңе­ле­нә шәф­кать ки­леп, юха йом­шак та­вы­шы­на кү­чә ана ке­ше, чәй­нек ас­ты­на газ пли­тә­сен­дә ут төр­тә.— Уз­гын­чы гы­на бул­сын!

Аның да күз­лә­рен­дә яшь бөр­тек­лә­ре кү­ре­нә. Яр­ты ел эчен­дә бул­ган үз­гә­реш­ләр­нең мәгъ­нә­сен ул үзе дә аң­лап җит­ке­рә ал­мый. Ба­ры­сы да ки­нәт, сиз­дер­ми бер­дәм кил­де шул. Кол­хоз­ла­ры да җи­ме­ре­леп төш­те, кы­зын да гә­җит­тә бу­тап ал­ды­лар, кап­ка төп­лә­ре­нә дә Хә­лим уры­ны­на Ил­ги­зәр ия­ләш­те. Ни ди­яр­гә дә юк!

Ярар, бо­ла­ры узып та ки­тәр­ләр әле. Ме­нә Са­ла­ва­ты биг­рәк кур­кы­тып авы­рый. Боль­ни­ца юлы­на да ба­рыр­га ит­ми. Ошат­мый ул ан­да­гы­лар­ны. Ке­ше­ләр эш­лә­ми ан­да, ди. Кай­лар­га та­ба кит­те бу дөнья? Ба­ры­сы да ак­ча ко­лы­на әве­рел­де­ләр дә кал­ды­лар. Шу­ны да аң­ла­мый­лар­мы­ни соң: тәң­кә­ләр­не-сум­нар­ны аны көн дә ста­нок­лар ба­сып чы­га­рып кы­на то­ра­лар, ә ке­ше кү­ңе­лен һич­бер ма­ши­на да бар кы­ла ал­мый. Ә ул “к­лон” ди­гән­нә­ре­нең җа­ны бу­ла­мы икән? Әл­лә алар­да җан ди­гә­не юк, те­рек­лек ди­гә­не ге­нә бар­мы? Шу­ңа кү­рә ха­лык­лар шау­лый­лар­мы, ки­но­лар күр­сә­тә­ләр­ме бу хак­та? Юк­тыр ла, бар­дыр алар­ның да җа­ны. Ты­ны бул­ган­да — җан­сыз ка­ла ал­мас. Һәр­хәл­дә кү­зә­нәк­тән бү­ле­неп чы­га­ры­луы һәм ишәюе, үсүе баш­ка­ча бу­ла ал­мый. Бу­сы ин­де җан­лы про­цесс-агым, җан­ның тән­дә яшәр­гә ом­ты­лы­шы ди­гән сүз.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: