КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 32 страница

Хан­бал һич­кем­не тый­ма­ды. Әле яңа гы­на ин­де ни­чән­че тап­кы­ры үлем тыр­на­гы­на ки­леп ке­рә яз­ган­лык­тан аның һич­нәр­сә­гә исе кит­ми баш­ла­ган ке­бек иде. “Бо­лай бул­са, ми­не үлем ал­ма­я­чак!”— ди­де ул, әл­лә нин­ди юләр ина­ну бе­лән үз-үзе­нә ыша­нып. Ба­ры­сын да ва­кыт хәл итәр­гә ти­еш­ле­ге­нә има­ны ка­мил бул­ган­лык­тан кү­ңе­лен ты­ныч тот­ты. Әм­ма аның ты­ныч­лы­гы бү­тән­нәр­не чы­гы­рын­нан чы­га­ра иде.

Тай­га­га ки­тү­че­ләр тө­не буе җы­ен­ды­лар. Бар­ча ва­гон­нар­ны пы­ран-за­ран ки­тер­де­ләр, биш­тәр­ләр әзер­лә­де­ләр, ко­рал­ла­рын чис­тарт­ты­лар. Эч­те­ләр. Алар­ның шу­лай уп­тым-ила­һи ку­бу­ла­рын­нан соң ни­ят­лә­рен­нән ки­ре кай­та­чак­ла­ры­на ыша­ныч бет­кән иде. Ике­лә­нү­че­ләр­нең кү­бе­се шу­шы юл­ны як­ла­ды. Хан­бал янын­да ба­ры тик әле­гә исе­рек­лек­тән ай­ный ал­мый­ча йок­лап яту­чы­лар һәм аңар­дан ал­да бер-бер зур эш­не кө­тү­че­ләр ге­нә кал­ган иде­ләр.

Ва­си­лий үз төр­ке­мен ир­тән­ге як­ты­лык бе­ле­нү бе­лән куз­гат­ты. По­ло­са бу­лып ки­сел­гән ур­ман юлы та­ра­фы­на та­ба өн­дәп, ба­ры­сын да үз ар­тын­нан иярт­те. Кыш­кы сал­кын ир­тә ко­мач ке­бек кы­зар­ган күк йө­зен­дә тан­та­на итә, ка­лын на­рат һәм чыр­шы бо­так­ла­рын­да тау-тау көрт­ләр бу­ран куз­га­лу­ын көт­кән төс­ле иде.

Бер­се ар­тын­нан икен­че­се ияр­гән, ар­ка­ла­ры­на биш­тәр­ләр ас­кан, кай­сы­ла­ры ар­кан­лап төр­ле зур­лык­та­гы тарт­ма­лар так­кан хәл­дә бер уңай бе­лән ке­реп кит­те­ләр. Үза­ра гәп­лә­шү­лә­рен һәм та­выш-гау­га­ла­рын Тай­га йот­кан­га ка­дәр алар­ның арт­ла­рын­нан Хан­бал ка­рап кал­ды. Алар аның өчен кыз­га­ныч иде­ләр. Ул ара­да ай­нып чык­кан­нар да, бу хәл­не кү­реп, уң­га-сул­га бәр­гә­лә­нә баш­ла­ды­лар. Ба­ры тик Ра­фис бе­лән Хан­бал гы­на, бер­ни­гә дә ка­тыш­мый­ча, тик ке­нә ба­сып тор­ды­лар да, ва­гон­га ке­реп, өс­тәл яны­на утыр­ды­лар. Ин­де ис­лә­нә баш­ла­ган кон­сер­ва­лар­дан һәм тү­гел­гән ше­шә­ле ара­кы, чә­чел­гән ипи кал­дык­ла­рын­нан баш­ка мон­да һич­нәр­сә юк иде.

— Әл­лә чәй ку­еп эчә­без­ме соң?

Ра­фис­ның бу тәкъ­ди­мен Хан­бал шун­да ук ка­бул ит­те. Чәй­нек­кә кар ту­ты­рып кер­де­ләр дә, сү­рән­лә­нә баш­ла­ган ти­мер мич­кә өс­те­нә ку­еп, уча­гы­на утын өс­тә­де­ләр. Урам як­та кем­нәр­нең­дер кыч­кы­ру­ла­ры­на да игъ­ти­бар ит­мәс­тән, ике­се дә уй­ла­ры­ның очын эз­ләп, ак­рын гы­на кый­мыл­дап ма­та­шу­чы ва­кыт­ның авыр­лык бе­лән узу­ын җи­ңәр­гә ты­рыш­ты­лар. Әле­гә ка­дәр ял­гыз бул­ган Хан­бал­ның хә­зер ар­ка­да­шы бар иде. Ра­фис — киң йөз­ле, ка­ра мы­ек­лы, ага­ра баш­ла­ган чәч­ле, буй­га ур­та­ча бул­ган, әм­ма ка­лын җил­кә­ле. Мон­дый да ку­әт­ле ке­ше­не яз­мыш җи­ле ни­чек шу­шы чо­кыр­га ки­те­реп таш­ла­ган­дыр, бер дә аң­ла­шы­ла тор­ган нәр­сә тү­гел. Әм­ма баш та ка­ты­ра­сы юк, Хан­бал үзе дә, әгәр со­рый кал­са­лар, ва­кый­га­лар­ның ни­лек­тән бо­лай юл ал­ган­лы­гын сөй­ләп би­рә ал­мас иде. Бу дөнь­я­лар шу­лай итеп тә­мам бет­те­ләр ми­кән­ни? Ил­дә ни­ләр бар икән ди­яр­сең шул, бо­лай ах­мак хәл­дә, то­ма­на су­кыр ки­леш го­ме­рең­не уз­дыр­саң.

Кай­нап чык­кан су­га чәй тон­дыр­ган­да аты­лып бе­рәү ки­леп кер­де дә:

— Ки­лә­ләр!— дип аваз сал­ды.— Те­ге як­тан ки­лә­ләр!

Хан­бал ишек­тән баш төрт­те. Ки­лә­ләр ди­гән­нә­ре ин­де мон­да иде­ләр. Олы Ка­мАЗ ма­ши­на­сын­нан өч ке­ше төш­те һәм, эте­шеп-төр­те­шеп кө­леш­кә­лә­де­ләр дә, бер­се йо­мы­шын баш­ка­рыр­га дип чит­кә­рәк йө­гер­де, кал­ган ике­се, уң­да-сул­да ян­ган учак­лар ара­сын­нан үтеп, ва­гон­га та­ба якы­ная баш­ла­ды­лар. Сак­лык ча­ра­сын кү­реп, янын­да­гы ип­тәш­лә­ре­нә Хан­бал ым как­ты, әм­ма, та­выш чы­га­рыр­га ки­рәк­ми ди­гән төс­ле, авы­зы­на имән бар­ма­гын ар­кы­лы куй­ды.

Ки­леп ке­рү­че­ләр ике­се дә буй­га озын һәм нык гәү­дә­ле ке­ше­ләр иде. Алар баш­та­рак ап­ты­рап кал­ган­дай бул­ды­лар, ан­на­ры бер­се:

— Мон­да нәр­сә, дуң­гыз аб­за­ры­мы әл­лә?— дип ыр­жай­ды, әм­ма бү­ре­дәй ка­рап тор­ган Хан­бал­ның һәм ип­тәш­лә­ре­нең кер­фек-каш кыл­ла­ры да кый­мыл­да­мау­дан шик­лә­неп, арт­ка та­ба чи­ге­нә баш­ла­ды.— Сез нәр­сә?

Ул чы­гып йө­ге­рер­гә ти­еш бул­ган­дыр да бәл­ки, тик ишек­тән ки­леп кер­гән өчен­че ип­тәш­лә­ре бе­лән бә­ре­леш­те­ләр. Те­ге­се шун­да ук га­фу үте­нер­гә то­тын­ды. Мон­да ка­раң­гы, кү­зем ка­ма­шу­дан шу­лай ки­леп чык­ты ди­я­рәк зар­лан­ды. Баш­ка бер ва­кыт­та икән, ни­чек ке­рә ки­лүе — шу­лай очып чы­га ба­руы бу­лыр иде, мө­га­ен. Бу юлы ул да сә­ер­се­неп кал­ды. Үз­лә­ре­нә тө­бәл­гән ав­то­мат көп­шә­лә­ре алар­ны бас­кан урын­на­рын­да тик то­рыр­га мәҗ­бүр ит­те.

Кө­тел­мә­гән бу хәл­дән “ча­кы­рыл­ма­ган ку­нак­лар” кау­шап кал­ды­лар, хәт­та кар­шы­лык күр­сә­тер­гә дә уй­ла­ма­ды­лар. Ра­фис, алар­га якы­на­еп, һәр­кай­сы­ның ке­сә­лә­рен тен­теп чык­ты, до­ку­мент­ла­рын һәм ак­ча ян­чык­ла­рын алып, өс­тәл­гә сал­ды. Хан­бал ба­ры­сын да җы­еп чы­гар­га әмер бир­де, ар­тык хә­рә­кәт­ләр яса­мас­ка ки­ңәш ит­те. Бу “ку­нак­лар” бик тә күн­дәм һәм тың­лау­чан бу­лып чык­ты­лар. Ул ара­да баш­ка­лар да җы­е­лы­шып өл­гер­де­ләр.

— Нәр­сә, те­ге­ләр яны­на яба­быз­мы үз­лә­рен?— ди­де Ра­фис, һич­нәр­сә­гә исе кит­мә­гән ке­ше төс­ле.— Әл­лә атып кы­на үте­рик­ме?

Аң­лап җит­мә­гән Хан­бал авыр ка­ра­шын кү­тәр­де. Аңа хә­зер ба­ры­сы да бер төс­ле ке­бек иде.

— Җа­ның те­лә­гән­чә,— ди­де ул, би­та­раф рә­веш­тә,— ат­са­гыз да ярый, без­гә ба­ры­бер ки­рәк­лә­ре юк...

Дө­рес ишет­тем­ме ди­гән төс­ле итеп Ра­фис аңар­га ка­рап тор­ды һәм, әмер ка­бат­лан­ма­ган­лык­тан, алар­ның яз­мы­шын үзе хәл итәр­гә алын­ган гы­на иде, Хан­бал шул ук тон­да:

— Ашык­мый тор,— дип ки­ңәш ит­те. Учак яны­на кил­де һәм те­ге­ләр­нең до­ку­мент­ла­рын бе­рәм­ләп ут­ка таш­лый баш­ла­ды.— Бо­ла­ры­ның да ки­рә­ге юк. Алар­га ар­ка­ла­нып йөр­сәк, ха­рап кы­на бу­ла­чак­быз, ян­сын­нар.

— Үзе­гез дә янар­сыз әле, күп кал­ма­ды,— ди­де мы­гыр­да­нып тот­кын­нар ара­сын­нан бер­се.

Хан­бал аңар­га та­ба бо­рыл­ды һәм те­кә ге­нә өз­де­реп ка­ра­ды. Ба­ры­сын­нан да кал­ку­рак буй­лы бу ир­нең күз­лә­ре са­лы­нып төш­те­ләр. Ник әйт­тем кө­не­нә кал­дыр­ган­чы Хан­бал аны тук­мап таш­лар­га ти­еш бул­са да уры­нын­нан куз­гал­ма­ды. Хә­ер­сез бе­лән мәр­хә­мәт­сез кы­ла­ну­дан аңа мәгъ­нә юк иде.

— Нәр­сә ба­ла­лап то­рыр­га, атар­га үз­лә­рен, бет­те-кит­те вәс­сә­лам!— дип, ара­дан егет­лә­ре ку­ба баш­ла­ган иде­ләр дә, ты­ныч­ла­ныр­га мәҗ­бүр бул­ды­лар. Кис­кен рә­веш­тә ку­лын юга­ры­га кү­тә­реп:

— Тук­та­гыз!— дип ко­ры гы­на әйт­кән Хан­бал­га ба­ры­сы да буй­сы­ныр­га мәҗ­бүр иде­ләр. Ә ул сү­зен ка­бат­ла­ма­ды, дә­вам да ит­мә­де, ни эш­ләр­гә ки­рәк­ле­ген аң­ла­тыр­га да те­лә­мә­де, ба­ры тик те­ге­ләр­нең до­ку­мент­ла­рын, бе­рәм­ләп тор­мас­тан, һәм­мә­сен берь­ю­лы ут­ка таш­лап:— Эл­гә­ре үзе­гез яны­гыз әле, ан­на­ры без­гә дә чи­рат җи­тәр!— ди­де. Алар­ның яз­мыш дил­бе­гә­се әле­гә чын­нан да аның үз ку­лын­да икән­ле­ген бе­лә иде ул.

До­ку­мент­лар нин­ди­дер со­ры-сар­гылт тө­тен чы­га­рып ян­ды­лар да бет­те­ләр. Учак кы­ры­ен­да­рак пыс­кып ят­кан ки­сәү­не Хан­бал шул кә­газь­ләр­нең кө­ле өс­те­нә ко­ры утын ки­сә­ге бе­лән төр­теп керт­те, ая­гын җы­лыт­кан­дай та­ба­нын ял­кын өс­тен­дә то­тып ал­ды. Ан­на­ры тыш­кы як­ка чык­ты­лар. Ан­да­гы учак­лар һа­ман да яна иде­ләр әле.

Ул ара­да ва­гон­нар рә­те­нең иң ар­гы ба­шын­нан бе­рәү ки­леп чык­ты һәм изү­лә­ре ачык хәл­дә җыр­лап җи­бәр­де:

— Эч тә куй, эч тә куй, ну­жа күр­мә ни­ка­куй!..

Шу­шы урын­да ая­гы сөр­ле­геп кит­кән­лек­тән чак мә­тәл­чек ат­ма­ды. Ин­де ир­тән­нән лы­грык бул­ган­лык­тан, дөнья ба­ры­шын­да һәм җә­һән­нәм мәх­шә­рен­дә аның эше юк иде. Та­гын да шул җы­рын суз­ды да, ки­нәт өзеп:

— Һәм дө­рес, Га­лиул­ла энем!— дип, үз ал­ды­на мак­тан­ган­дай әй­теп куй­ды. Хан­бал­лар яны­на ки­леп җит­те. Шун­да гы­на ип­тәш­лә­рен кү­реп: — Бо­лар мон­да ниш­ли­ләр?— ди­де, сү­зе ар­тын­нан ук авы­зын­нан оч­кы­лык уты чык­ты. Күз­лә­ре тон­ган хәл­дә, бер­ни дә аң­ла­ма­ган­лы­гын бел­де­реп, та­гын да: — Без кая ба­ра­быз әле, Га­лиул­ла энем?.. Ком­му­низм­га­мы?.. Һе, ме­нә ул — ком­му­низм!— дип, ше­шә­сен кү­тә­реп, им­чәк сос­кан­дай чө­ме­рә баш­ла­ды. Ин­де ба­рып төш­те, ба­шын яр­ды ди­гән­дә, аны то­тып кал­ды­лар. Сәр­хүш мо­ңа бик тә ка­нә­гать­лек итеп авы­зын ер­ды: — И-и-и, ну­жа күр­мә ни­ка­куй!.. Эйк!..

Кем-кем, әм­ма бу алай ук ну­жа кү­рер­лек хәл­дә тү­гел иде. Шун­да ма­ши­на үкер­гән та­выш ише­те­леп, ба­ры­сы­ның да ко­лак­ла­ры са­га­еп кал­ды. Ул әле­гә ерак­та, ки­леп җит­кән­че­гә ка­дәр ка­чып өл­ге­рер­гә мөм­кин бул­ган­лык­тан, Хан­бал:

— Ми­нем арт­тан!— дип әмер бир­де.— Ра­фис, бо­лар­ның бер­сен дә кал­дыр­ма. Кыч­кыр­са­лар, ат та үтер! Исе­рек­не дә алы­гыз!

Дәр­рәү куз­га­лу­ла­ры­на, те­ге сәр­хүш та­гын уя­нып кит­кән­дәй бул­ды һәм кыч­кы­рып ди­яр­лек әле­ге дә ба­я­гы җы­рын баш­ла­ды. Ая­гын­да нык­лап ба­сып то­ра ал­ма­са да җыр­лар­лык кы­на дәр­те бар иде.

— Әйт­тем­ме мин сез­гә, яна­сыз ди­дем­ме!

Те­ге озын буй­лы тот­кын­нар­ның бер­се һа­ман да яный иде. Ра­фис та юга­лып кал­ма­ды:

— Та­гын бер сүз, җә­һән­нәм­гә ола­га­сың!— дип ки­сәт­те. Авыз­ла­рын йом­ды­рыр­га аңар­га ав­то­мат көп­шә­се яр­дәм ит­те, го­мер­лә­ре Ра­фис­ның са­быр­лы­гы­на бәй­ле иде. Сы­ный­сы­ла­ры кил­мә­де.

Ка­мАЗ ма­ши­на­сы­ның бөр­кә­веч­ле әр­җә­се һәр­төр­ле тарт­ма­лар бе­лән ту­лы ди­яр­лек иде. Ба­ры­сы да шун­да тө­я­леп бе­тәр-бет­мәс, Хан­бал җи­ке­реп ди­яр­лек Ра­фис­ка кыч­кыр­ды:

— Син йөр­тә бе­лә­сең­дер, алып кит­ ма­ши­на­ны! Те­ге баш­та юл бар, тиз­рәк дим!

— Ә син? — Со­ра­вын бир­гән­дә Ра­фис ин­де руль ар­тын­да иде.

— Ә мин мон­да ка­лам... Эзе­гез­гә төш­сә­ләр, юл­ла­рын ки­сәр­гә!

— Нәр­сә син, ах­мак­мы әл­лә?

— Бар дим, бар, ки­леп җи­тә­ләр ин­де!

— Ну и ду­рак!— Ра­фис­ның шу­шы соң­гы сү­зе Хан­бал­ны уры­нын­да ка­дак­лап куй­ды. Ка­мАЗ ва­гон­нар ар­ты­на ке­реп тә югал­ды, ул ара­да те­ге­ләр дә ки­леп җи­теп ма­та­ша иде­ләр. Хан­бал ар­ты­на та­ба бо­рыл­ды. Мо­ңа ка­дәр игъ­ти­бар да ит­мә­гән бул­ган икән, усал­лы­гы бе­лән дан тот­кан сар­бай эт­не ат­кан бул­ган­нар. Кай­чан? Чыл­бы­ры­на бәк­лән­гән ки­леш, оя­сы янын­да ау­нап ята, мес­кен.

Бер-бер арт­лы ке­реп кил­гән зур ма­ши­на­лар­ның як­ты ут­ла­ры, сал­кын­нан иң­гән сы­ек кы­на то­ман­ның да бар­лы­гын күр­сә­тә-күр­сә­тә ярып узып, Хан­бал­ның күз­лә­рен ча­гыл­дыр­ды­лар. Си­зе­неп-ни­теп кал­ма­сын­нар дип ул сул­га та­ба си­кер­де һәм, бө­те­ре­леп ки­теп, ва­гон­нар ара­сы­на шу­ыш­ты. Ка­чып ка­лыр­лык поч­мак­лар мон­да күп иде.

Ки­леп тук­та­ган ма­ши­на­лар­дан кө­ле­шә-кө­ле­шә, шау­ла­шып ке­ше­ләр ко­ел­ды­лар. Алар шак­тый күп иде­ләр. Ме­нә нәр­сә­не күз­дә тот­кан бул­ган икән те­ге гәү­дә!

Ип­тәш­лә­ре бе­лән кит­мә­гә­не­нә Хан­бал үке­нер­гә мәҗ­бүр бул­ды. Әм­ма ин­де соң, ха­та­ны тө­зә­тү мөм­кин тү­гел. Бо­лар­ның юл­ла­рын өзәр өчен ге­нә дә бер вз­вод ях­шы ко­рал­лан­ган сол­дат ки­рәк, танк бул­сын ди­мә­сәң әле!

Шун­да яңа кил­гән­нәр­нең бер­се кан­га ба­тып ят­кан эт яны­на кил­де, ап­ты­ра­ган хәл­дә аның яра­сын то­тып ка­ра­ды. Ул кат­кан бул­ган­лык­тан, ин­де ки­чә үк яи­сә күп­тән­нән атыл­ган бу­лу­ын аң­лап­мы, сә­ер­се­неп ке­нә ти­рә-юнь­гә кү­зә­теп ка­раш­ты­ра баш­ла­ды.

Ка­е­рыл­ган ишек­ле ва­гон­нар, тәр­тип­ле-тәр­тип­сез янып ят­кан һәм ин­де кү­бе­се көл­гә әве­рел­гән учак урын­на­ры, һәр җир­дә­ге җан­сыз­лык аңа күп нәр­сә­ләр ха­кын­да сөй­ләр­гә мөм­кин. Урыс бул­са: “Йо моё!”— ди­яр иде. Әм­ма бу:

— Анаң­ны са­тыйм!— дип сү­ге­неп куй­ды да: — Игъ­ти­бар!— ди­я­рәк, һәм­мә­се­нә ты­нып ка­лыр­га әмер бир­де. Шун­да гы­на ба­ры­сы­ның да күз­лә­ре урын­на­рын­нан куз­гал­ды, авыз­ла­ры ачы­лып, тын­на­ры кач­ты. Алар кар­шын­да­гы бу та­ма­ша кө­тел­мә­гән һәм уй­лан­ма­ган хәл иде.

Хан­бал яше­рен­гән уры­нын­нан бо­лар­ны кү­зә­тә бир­де. Хә­зер аңа та­бан ял­ты­ра­тыр­га та­гын да соң, шу­шы төш­тә ге­нә кал­са, яка­сын­нан сөй­рәп чы­га­ра­чак­лар.

Шун­да те­ге яңа кил­гән ке­ше­ләр ва­гон­нар ара­сы­на та­ра­лып, ба­ры­сын да тик­ше­рер­гә то­тын­ды­лар. Хан­бал икен­че рәт­тә­ге ко­рыл­ма­лар ара­сы­на ки­теп, бер әр­җә­гә ба­рып төр­тел­де. Аның бә­хе­те­нә мон­да ка­чып ка­лыр­га мөм­кин­лек бар иде. Әр­җә эче­нә по­сар­га өл­гер­де, ике ке­ше ки­леп, алар­ның бер­се ке­че йо­мы­шын нәкъ Хан­бал кач­кан урын­га ясый баш­ла­ды. Аңа бо­ры­нын то­тар­га ту­ры кил­де, ярык­лар­дан кер­гән бә­вел аның буш­ла­ты­на ак­ты. Аз гы­на куз­гал­са да ха­рап бу­ла­сы иде. Дө­рес, ул: “Ми­не шу­шын­да таш­лап кал­дыр­ды­лар!”— дип, мес­кен кы­я­фәт­тә чы­гар­га да мөм­кин, әм­ма ир­тә­ме-соң­мы те­ге ябыл­ган сак­чы­лар­ның ва­го­нын та­ба­чак­лар, алар­ны ан­нан чы­га­ра­чак­лар һәм Хан­бал­ны, та­нып, ди­вар­га те­рә­я­чәк­ләр. Мо­ны гы­на аң­ла­мый­мы­ни? Аңа тү­зәр­гә ту­ры кил­де.

— Ну җы­ел­ган да ин­де!— дип сөй­лә­нә-сөй­лә­нә, йо­мыш­та­гы­лар эш­лә­рен бе­тер­де­ләр дә ки­теп бар­ды­лар.

Хан­бал әр­җә­нең кап­ка­чын кү­тәр­де. Әле ни­чек тә бул­са ур­ман як­ка, агач­лар ара­сы­на ке­реп ка­чар­га мөм­кин­лек юк­мы ди­гән уе аны һа­ман да бор­чып то­ра иде. Әм­ма те­лә­ген тор­мыш­ка ашы­рыр­га код­рә­те җит­мә­де, ка­бат­тан уры­ны­на пос­ты. Аның хә­ле кап­кын­га ки­леп эләк­кән кү­се­не­кен­нән ким тү­гел иде.

Бе­раз­дан ба­ры­сы да ты­ныч­лан­ган­дай бул­ды­лар. Та­выш­ла­ры да ише­тел­ми баш­ла­ды. Кыш­кы су­ык Хан­бал­ның бу ара­да җи­ле­ге­нә үтәр­гә то­тын­ган, мо­ңар­га чы­дар әмә­ле кал­ма­ган иде. Ул та­гын уры­нын­нан куз­гал­ды. Әр­җә­нең кап­ка­чын ачып, уңын-су­лын кү­зәт­те. Кү­ре­нер­лек һич­бер адәм за­ты­на тап бул­ма­ган­лык­тан, тыш­ка шу­ыш­ты. Ка­чып-по­сып кы­на ки­леп, те­ге­ләр­не ка­раш­тыр­ды. Алар­ның бер төр­ке­ме Ва­си­лий­лар юлын­нан Тай­га­га ке­реп ба­ра, икен­че­се, ал­ты-җи­де ке­ше, ва­гон­нар ара­сын­да ур­та­да­рак ба­сып то­ра иде­ләр. Ди­мәк, бо­ла­ры сак өчен кал­ды­рыл­ган­нар, Хан­бал­га да үз юлы бе­лән ки­тәр­гә мөм­кин.

Ул баш­та­рак ур­ман ягы­на бар­ды, әм­ма ки­нәт тук­тап кал­ды. Ки­ре бо­рыл­ды. Аны мон­да ни­дер то­тып то­ра сы­ман иде. Ул ара­да те­ге ки­теп ба­ру­чы­лар кү­рен­ми дә баш­ла­ды­лар. Ишек ал­дын­да то­ру­чы җи­де адәм­нең бер­се:

— Ярый, ва­гон­нар­га ке­реп җы­лы­ныйк!— дип әмер бир­гәч, алар шун­да та­ба юнәл­де­ләр. Әм­ма ба­рып җи­тә ал­ма­ды­лар, кап­ка­дан бар тиз­ле­ген­дә Ка­мАЗ ма­ши­на­сы ки­леп кер­де, аның ни сә­бәп­ле­дер ал­дан та­вы­шы да ише­тел­мә­гән иде.

Те­ге­ләр ма­ши­на кил­гән як­ка та­ба бо­рыл­ды­лар. Әм­ма Ка­мАЗ алар­ның нәкъ өс­лә­ре­нә ур­гы­лып атыл­ды. “Тук­та!”— дип кыч­кы­ру­ла­рын да сан­га сук­мый­ча, ба­сып то­ру­чы­лар­ны бәр­де­реп ке­нә үт­те. Ин­де кич­ке эң­гер тө­шә баш­ла­ган­лык­тан, руль ар­тын­да­гы ке­ше­не та­ныр­лык тү­гел иде. Әм­ма Хан­бал мо­ның Ра­фис бу­лу­ын тө­ше­неп, ку­а­ны­чы эче­нә сый­ма­ды. Бул­са да бу­ла икән ыша­ныч­лы егет­ләр дә.

Ишек ал­дын­да­гы­лар аны-мо­ны шәй­ләп өл­гер­гән­че Хан­бал уры­нын­нан куп­ты һәм ку­лын­да­гы ав­то­ма­тын­нан ут чәч­те. Те­ге­ләр­не кур­кы­тыр­га җи­тә иде бу.

Ча­ра­сыз кал­ган бу җи­де ке­ше­не алар ва­гон­га кер­теп бик­лә­де­ләр дә, ишек ал­дын­да тор­ган Ка­мАЗ ма­ши­на­сын да ягу­лык­сыз кал­ды­рып, мон­нан тиз­рәк ки­тү җа­ен ка­ра­ды­лар.

— Бу өче­сен дә ябып кы­на кал­ды­ра­быз­мы әл­лә?— Ра­фис­ның бу фи­ке­ре бе­лән Хан­бал ки­леш­мә­де.

— Юк, үзе­без бе­лән ала­быз! Ыша­ныч­лы­рак бу­лыр...

Алар юл­га чык­кан­да әй­лә­нә-ти­рә­не ка­раң­гы­лык иң­ләп ал­ган, йө­реп өй­рән­мә­гән ке­ше ада­шыр­лык иде. Хан­бал­ның фи­ке­ре дө­рес­кә чык­ты, үз­лә­ре бе­лән ал­ган тот­кын­нар­ның ки­рә­ге бул­ды. Ара­дан бер­се — шофё­ры, юл­ны ях­шы бе­лә икән. Әм­ма аңа тәр­тип өчен ге­нә бул­са ди ки­сә­теп куй­ды­лар:

— Әгәр дә без­нең бе­лән ша­яр­тыр­га уй­ла­саң, баш­сыз ясар­быз!

Ул та­ләп­ләр­гә тиз күн­де. Ба­ла­ла­ры ха­кы­на ба­шын исән кал­ды­ру­ла­рын үте­неп, мәң­ге-ба­кый ту­гы­ры хез­мәт итә­чә­ге­нә ыша­ныч бел­дер­де.

Ра­фис­лар те­ге юлы кит­кән­нә­рен­дә әл­лә ни ерак ба­ра ал­ма­ган­нар икән. Югый­сә уң­га-сул­га да бор­га­ла­ма­ган­нар. Әм­ма ул юл ка­бат алар­ны мон­да ки­те­реп чы­гар­ган. Ярый әле ва­гон­нар ара­сы­на ир­тә­рәк ки­леп кер­мә­гән­нәр, юк­са ха­рап бу­ла­сы­лар икән.

— Си­нең бә­хе­те­ңә ин­де!— дип ел­ма­еп, Ра­фис шун­да Хан­бал­га төр­теп куй­ды.— Үзең­не таш­лап ки­тү ни­чек­тер уңай­сыз бул­ды ин­де, ачу­лан­ма!

Бу ша­яр­ту­ын­нан эч­лә­ре­нә җы­лы йө­ге­реп, рә­хәт­лә­неп кө­леш­те­ләр дә шу­ның бе­лән бет­те. Алар әле ал­га та­ба нәр­сә­ләр эш­ләр­гә ки­рәк­ле­ге ха­кын­да да уй­лар­га ти­еш иде­ләр. Ара­да тын­лык ур­наш­ты.

IX

Эш­ләр, бер баш­лан­ган­нан соң, бо­лай гы­на бе­тәр­гә ти­еш тү­гел иде­ләр. Хан­бал да, Ра­фис та мо­ны ях­шы аң­ла­ды­лар. Дө­рес, Тай­га­га ке­реп ка­чар­га яки эз­не шә­һәр­дә дә югал­тыр­га мөм­кин. Әм­ма мон­нан ни фай­да? Ир­тә­ме-соң­мы эзе­ңә тө­шә­чәк­ләр. Те­ге­ләр ай­ныр­га өл­гер­гән­че фор­сат­тан фай­да­ла­нып ка­лыр­га, яз­мыш җе­бен кул­дан ыч­кын­дыр­мас­ка ки­рәк.

Ар­ча та­вын тө­шеп, ти­мер юл­ны чык­кан­нан соң, тук­тар­га ки­рәк­ле­ген бел­де­реп Хан­бал үз уе­на чум­ган Ра­фис­ка эн­дәш­те:

— Егет­ләр­нең хә­лен бе­леп ки­лим әле. Бу ка­ча күр­мә­сен, йо­кы­сын да си­мер­тер­гә өл­гер­де,— ди­ю­гә, алар бе­лән ка­би­на­да бар­ган те­ге­ләр­нең та­за бе­ләк­ле шофё­ры, чын­нан да кү­зен ачып, уңын-су­лын тиз ара­да шәй­ләр­гә дә җи­теш­те.

— Ә ме­нә, Ка­зан юлы­на да ки­леп чык­кан­быз... Җи­бә­ре­гез ин­де ми­не, егет­ләр! Ни зы­я­ным ти­де? Мин бер­кем дә тү­гел ич!— дип, ма­ма­дыш­лар­ча вак­ла­ныр­га һәм ялы­ныр­га да то­тын­ды. Ра­фис эл­гә­ре аны үчек­ләп бар­ган иде, та­вы­шы ачы­лып җит­мә­гән әтәч­кә тиң­лә­ве бе­лән хак­лы бул­ган икән, сөй­лә­шү­е­нә кү­рә — та­мак тө­бе дә тө­ер­лән­мә­гән­гә ох­шый шул, елам­сык­лар­ны хә­тер­лә­тә.

— Әл­лә кит­сен­ме соң? Юл­га чык­тык. Әй­дә, кал­ды­рыйк үзен шу­шын­да!— Әм­ма Ра­фис­ның бу сүз­лә­ре бе­лән Хан­бал­га һич тә ки­ле­шер­гә яра­мый иде. Шу­лай да ул, ри­за­лы­гын би­реп:

— Ярый, бе­раз көт­сен дә... Мин егет­ләр­нең хә­лен бе­ле­шеп ки­лим ин­де,— дип тө­шеп, ма­ши­на­ның ар­ты­на та­ба кит­те. Ка­би­на­ның ише­ге ябы­лып җит­мә­сә дә, те­ге бән­дә ан­нан чы­гып йө­ге­рер­гә ат­лык­ма­ды. Хә­ер, аны җи­бә­рер­гә бул­ды­лар тү­гел­ме соң? Ни­гә ашы­гыр­га? Ка­ча баш­ла­саң, бер дә аны-мо­ны со­рап тор­мас­лар, атар­лар да үте­рер­ләр.

Хан­бал әл­лә ни озак тор­ма­ды, әй­лә­неп тә кил­де. Ка­би­на­га кү­тә­рел­гән уңай­га ук:

— Ан­да тәр­тип, әй­дә, ал­га!— дип әмер бир­де.

Алар куз­га­лып кит­кән­дә ге­нә те­ге адәм:

— Ә ми­не? Ә ми­не кал­дыр­мый­сыз­мы­ни?— дип, елам­сыг­рак та­вы­шын кү­тә­рә тө­шеп эн­дәш­те.

— Юк шул әле­гә, энем... Юл­лар да тай­гак, боз­ла­вык... Әй­дә, уты­рып кай­та бир! Урам­да сал­кын ан­да, ял­гы­зың каң­гы­рып, ин­те­геп йөр­мә, мон­да гы­на кал!— дип, Хан­бал аңа үгет­лә­гән­дәй итеп җа­вап бир­гәч, еге­те­без тә­мам җе­беп ке­нә төш­те, ин­де ише­лер­гә мөм­кин бул­ган йө­зе ту­ра­еп, ирен чит­лә­ре­нә ел­маю чык­ты. Ул ин­де әл­лә кем иде.

— Фа­сил Гал­лә­мо­вич­мы әле?

— Кем­не әй­тә­сез, ге­не­раль­ный­ны­мы?— Хан­бал­ның со­ра­вы­на со­рау бе­лән җа­вап би­реп, те­ге ни­гә­дер бо­ры­нын тар­тып куй­ды.— Га­тин­мы?

— Нәкъ үзе!.. Исе­мең ни­чек?

— Кем­нең?

— Кем­не­ке бул­сын, үзең­не­ке!— Хан­бал та­вы­шын кы­рыс­ла­та төш­те, те­ге­нең ерыл­ган авы­зы кы­сыл­ды, ир­ке­нә­еп кит­кән кү­ңе­ле дә та­рай­ды бу­лыр­га ки­рәк, сез­гә аны­сы ни­гә ин­де ди­гән­дәй күз­лә­рен йө­рет­кә­ләп ал­ды.— Йә!

Аның бү­тән мөм­кин­ле­ге юк иде. Хә­ер, яшер­де ни, яшер­мә­де ни, Хан­бал өчен мо­ның нин­ди әһә­ми­я­те бар? Нәр­сә кур­кып кал­ды соң әле бу мо­кыт?

— Азат!..

Хан­бал аны ишет­мә­меш­кә са­лыш­ты. Азат икән — бик ях­шы, азат бу­лыр­сың дип ке­нә уй­лап ал­ды да:

— Фа­сил Гал­лә­мо­ви­чы­гыз, Га­тин­ны әй­тәм, га­и­лә­се бе­лән то­ра­мы?— ди­де, юл­га ка­рап бар­ган җи­рен­нән бо­рыл­мый­ча гы­на.

— Әйе... Шу­лай­дыр ин­де...— Азат әл­лә үзе­нең сүз­лә­ре­нә ыша­нып җит­ми, әл­лә бар бел­гә­не шул ка­дәр ге­нә иде.

— Ад­рес­ла­ры... То­ру­ла­ры, ди­гә­нем, кай­да? Спирт­ за­вод­та­мы?

— Юк, ары­рак. Ике кат­лы шәп йорт­та. Котт... кот... кот­тедж ди­ләр­ме әле?— Азат­ның шу­шы­лай кы­так­ла­вын­нан Ра­фис­ның тә­мам кә­е­фе кү­тә­ре­леп, җә­е­леп­ләр, ди­гән­дәй, туй­ган­чы кө­леп ал­ды. “Кот-кут... ак-ак!”— дип ка­бат­лап, Азат­ны үчек­ләр­гә дә ки­рәк тап­ты, җит­мә­сә.

Ә Хан­бал­ның ирен очы да сел­кен­мә­де. Ул нин­ди­дер җит­ди эш­кә әзер­лә­нә, зур план­нар ко­рып ма­та­ша иде бул­са ки­рәк.

Ка­мАЗ ту­ры юл­да са­лу­лап ал­ды. Азат бе­лән Ра­фис ка­ра­шып куй­ды­лар. Ике­се дә кур­кы­шып кал­ган төс­ле иде­ләр. Бе­раз­дан:

— Мон­да әл­лә нәр­сә бар, бел­гән юк! Юлы да ях­шы сы­ман, ә ма­ши­на, ча­бып бар­ган җи­рен­нән са­лу­лап ала да ки­тә, ала да ки­тә. Ни­чә ке­ше кы­рыл­ды ин­де шу­шын­да. Әнә, чат са­ен ка­бер ди­им­ме! Күр­де­гез­ме?— Азат чын са­бый­лар­ча сөй­лән­де. Хан­бал­га да ка­рап-ка­рап куй­ды, әм­ма сү­зен һич­кем тың­ла­ма­ды, юләр­гә са­на­ды­лар бу­гай дип уй­ла­ды.

Алар урам ур­та­сы­на ки­леп тук­та­ган­да йорт­лар­да ут юк, төн­ге сә­гать­ләр­нең бер­се иде. Хан­бал фи­ке­рен ачык­лап аң­ла­тып би­рер­гә ашык­ма­ды. Ул үзе дә бар нәр­сә­не күз ал­ды­на ки­те­реп бе­те­рә ал­мый, эш­нең ни­чек ки­леп чы­га­сын бел­ми. Әгәр дә шу­шы­лай ике­лә­неп ма­таш­са, аның ка­де­ре бе­тә­чәк, сү­зе­нә хәт­та дус­ла­ры да ко­лак та са­лып тор­ма­я­чак­лар иде.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: