Рам нда клеткалық органелла,миелинді структуралар бар клеткаішілік көпіршіктер лизосоманың қай типіне жатады?

Жарықтық микроскопта көрінбейтін мембраналық органеллалар. 1955ж. К. де Дюв электронды микроскоптың көмегімен ашқан. Лизосомалар мембраналық көпіршіктер тәрізді, құрамында гидролиттік ферменттері бар: қышқыл фосфатаза, липаза, протеаза, нуклеаза және т.б., барлығы 50 ферменттен астам. Лизосомалардың 5 түрін ажыратады: 1.Алғашқы лизосомалар, Гольджи комплексінің транс-бетінен жаңадан бөлінген. 2. Екінші реттік лизосомалар, немесе фаголизосомалар. Олар фагосомамен – мембранамен қапталған, фагоцитоздалған затпен біріккен соң пайда болады. 3. Қалдық денешіктер – фагоцитоз аяқталмаған жағдайда пайда болады. 4.Аутофагосомалар – алғашқы лизосомалар ескі, зақымданған органеллалармен бірккенде пайда болады. 5.Мультивезикулярлық денешіктер. Құрамында бірнеше ұсақ ішкі көпіршіктері бар үлкен вакуоль. Лизосомалардың қызметі: 1.Жасушаішілік асқорыту. 2Фагоцитозға қатысу. 3.Митозға қатысу – ядролық қабықшаның бұзылуына. 4.Жасушаішілік регенерацияға қатысу. 5.Аутолизға қатысу – жасуша өлген соң өзін-өзі жоюы. Лизосомалық аурулар немесе жинақталу аурулары деп аталатын аурулардың үлкен тобы бар. Олар тұқым қуалайды, лизосомалық пигменттердің жетіспеушілігінен пайда болады.

Құрамында клеткалық органелла, миелинді структуралар бар клеткаішілік көпіршіктер лизасоманың алғашқы (протолизосом) типіне жатады. Лизосомдардың жалпы бірнеше түрі болады:

1) Алғашқы лизосомдар(протолизосом) - мембранамен қапталған, құрамы біркелкі көпіршіктер Гольджи кешені жанында шоғырланады. Лизосоманың бұл түрі Гольджи аппаратының көпіршіктерінен бөлініп шығады. Мембраналы көпіршіктердің, көлемі 100 нм шамасындай болғандықтан, ол құрылымсыз заттармен толып, онын құрамында көп мөлшерде қышқылды фосфатаза кездеседі. Бұл ұсақ вакуольдер-алғашқы лизосомдар, Гольджи аппаратының перифериялық зонасындағы ұсақ вакуольдерден айыру өте қиын. Көп бөлігінің клатринды қабықшасы бар. Сонымен бірге, Гольджи аппаратының перифериялық бөлігіндегі вакуольдерде қышқылды фосфатазалар бар. Синтез процесін және бұл ферменттің клеткадағы локализациясын бақылай отырып, оның синтезделетін орны гранулалық ретикулум екені анықталды. Бірінші лизосома түйіршікті эндоплазмалық торда синтезделіп, ГА-ының түтікшелеріне келіп түседі, одан кішірек вакуольдар түрінде бөлініп шығады

2) Екінші лизосомдар фагацитоз процесіне байланысты, немесе аутолиз нәтижесінде біріншілік түрінен пайда болады. Бірінші лизосомалар клеткаға сырттан келіп түскеп түйіршіктермен немесе сұйық заттармен қосылып,эндосомалық вакуолдармен, лизосоманың екінші түрін немесе клеткаішілік асқорыту вакуолін түзеді. Клеткаға сырттан келген түйіршік заттарды (фагоцитоз), сұйық заттарды (пиноцитоз) ыдыратуда осы лизосоманың екінші түрінің, рөлі күшті. Сонымен лизосомаиың екінші түрі өзінің құрамындағы ферменттердің (гидролаза) көмегімен келген заттарды қоршап алып оларды ыдыратады (полимерді мономерлерге дейін). Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де әр түрлі зат алмасу процестеріне қатысады. Кей жағдайларда екінші лизосомалар биогенді материалдарды толық ыдырата алмайды, мұндай жағдайда қорытылмай қалып қояды, сондықтан екінші лизосом телолизосомға немесе қалдық денеге ауысады.

51.Неге митохондриялар мен пластидтерді жартылай автономиясы бар органоидтар деп атаймыз.Митохондрия мен хлоропластид матриксіндеДНҚ,РНҚ, рибосомдар, нуклеотидтер, аминқышқылдар, ферменттер т.б. заттар бар.Митохондрия мен хлоропласт рибосомаларында белок синтезі жүреді.Сондықтан митохондрия мен пластидтерді жартылай автономиясы бар органоидтар деп атаймыз. Митохондриялар (грекше- митос-жіп және хондрион -түйіршік) жіпше және түйіршік тәрізді оргоноид. Ол автотрофты және гетеротрофты организмдердің цитоплазмасында кездеседі. Митохндрияларды ең бірінші 1850 жылы Р.А.Келликер насекомдардың бұлшықеттерінен байқады, оған «саркосома» деген термин берді.Функциясы - АТФ молекуласын синтездеп, клетканың энергетикалық орталығы;- Нәруыз, нуклейн қышқылы, көмірсу, липид синтезделуіне жауапты;- Рибосома түзілуіне қатысады; Дара алып митохондриялар бірклеткалы жасыл балдырларда сипатталған (Polytomella, Engiena, Chlorella). Соңғы жылдары митохондрия қасиеттерін зерттеу үшін флуорохром родамин кеңінен қолданылады. Егер бұл бояғыш митохондрияның белсенді мембранасымен байланысса күлгін жарықта оның люминисциациялау қабілеті бар. Бұл жағдайда люминисцентті микроскопта – біріңғай митохондриялық жүйе – митохондриялық ретикулум көрінеді.Әдеттегі есептеулер бауыр клеткасында шамамен 200 митохондрия болатындығын көрсетеді. Жасыл өсімдіктер клеткаларындағы митохондриялар саны жануарлар клеткаларына қарағанда аз, өйткені олардың қызметінің бір бөлігін хлоропластар атқара алады. Клеткада митохондриялардың жиналуы әртүрлі болуы мүмкін. Олардың орналасуы жиі топографиялық цитоплазманың құрылысына және іске қосылуына негізделген. Сонымен, өсімдіктердің дифференциацияланған клеткаларында митохондриялардың көп бөлігі орталық ваккуольдің плазмалық мембранасына қарай жылжыған цитоплазманың перифериялық аймақтарында оранласқан. Өсімдіктің аз дифференциацияланған меристемалық клеткаларында митохондриялар бірелкі орналасады. Бүйрек каналдарының эпителий клеткаларының митохондриясы клетка осіне ұзына бойлай бағытталған Әдетте митохондрияларда түзілетін АТФ-ке қажеттілік туындайтын цитоплазма аймақтарына жақын митохондриялар шоғырланады. Сперматозоидтарда митохондриялар қыл аяқтарының осін айнала шиыршықты футляр түзеді; бұл сперматозоидтың құйрығымен қозғалуы үшін АТФ-ты пайдалану қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін. Ұқсас жағдайлар кірпікшелермен қамтылған қарапайымдыларда және басқа да клеткаларда жұмыс жасауына АТФ қажетті кірпікшелердің негізінде митохондриялар тікелей клеткалық мемебрана астына орналасады. Көлемінен немесе пішінінен тәуелсіз митохондриялардың әмбебап құрылысы болады, олардың ультрақұрылымы біркелкі. Сыртқы митохондриялық мембрана оны гиалоплазмадан бөліп тұрады. Әдетте олар тегіс пішінді, өсінділер немесе қатпарлар түзбейді. Ішкі мембранаға тән ерекшелігі митохондриялардың ішінде олардың көпсанды өсінділерді түзуге қабілеттілігі болып табылады. Бұндай өсінділер көбінесе тегіс тарақтар немесе кристалар түрінде болады.Бауыр клеткасындағы митохондриялардың ішкі мембранасының жалпы беті барлық клетка мембрана бетінің шамамен үш бөлігін құрайды. Жүрек бұлшық еті клеткасы митохондриясының бауыр митохондрияларына қарағанда үш есе көп кристалары болады. Бұл әртүрлі клеткалардағы митохондриялардың әртүрлі қызметтік міндеттерін көрсетеді. Кристалардағы мембрана арасындағы арақашықтық шамамен 10-20 нм-ді құрайды. Кесінділерде криста мембраналарының ішкі мембранамен байланысы өте анық байқалады, бірақ мұндай мембраналық ауысу орындары көп емес. Бұл мембраналар арасындағы байланыстың жіңішке мойын немесе сабақша арқылы жүзеге асатындығымен түсіндіріледі. Митохондрия осінің ұзындығына қатысы бойынша кристалардың бағытталуы әртүрлі клеткалар үшін әртүрлі болады. Кристалардың перпендикуляр бағытталуы мүмкін (бауыр, бүйрек клеткалары); кейбір келткаларда (жүрек бұлшық еті) кристалардың көлденең орналасуы байқалады. Кристалардың жиі тармақталуы және саусақ тәрізді өсінділерді түзуі, иілуі және нақты бағытының болмауы мүмкін (208 сурет). Қарапайымдылар, бірклеткалы балдырлар, кейбір жоғары сатыдағы өсімдіктер мен жануалар клеткаларының ішкі мембрана өсінділері түтікше түрінде (түтікшелі кристалар) болады.Митохондриялар органикалық қосылыстардың тотығу және АДФ-тың фосфорлану процестерінің нәтижесінде болатын АТФ синтезін жүзеге асырады. Осы жерде бастапқы субстрат ретінде әртүрлі көмірсулар, май қышқылдары, аминқышқылдары пайдаланылады. АТФ-тің түзілуінен басқа тотығудың бірінші сатысы аралық өнімдердің пайда болуына әкеледі, сонымен қатар митохондриядағы соңғы тотығу процесі АТФ-тың негізгі мөлшерінің синтезделуі үшін клеткаға осы процесті қолдануға мүмкіндік береді. Көмірсулардың бастапқы тотығу сатысы гиалоплазмада жүреді және оттегінің болуын қажет етпейді. Сондықтан оны анаэробты тотығу, немесе гликолиз деп атайды. Энергияны анаэробты алу кезінде тотығудың басты субстраты гексозалар және бірінші кезекте глюкозалар болады; кейбір бактериялар пентозаны, май қышқылдарын немесе аминқышқылдарын тотықтыра отырып энергия шығаратын қабілетке ие. С, Н және О атомдары арасындағы байланыстарда жасалған 1 моль глюкозадағы потенциалды энергияның мөлшері шамамен 680 ккал құрайды (яғни, 180г глюкозаға); бұл энергия келесі реакцияға сәйкес глюкозаның толық тотығуы кезінде босайды: С₆Н₁₂О₆ + 6О₂Þ 6Н₂О + 6СО₂ + 680 ккалГликолиз процесінде субстраттың жартылай тотығуы жүреді. Гликолиз нәтижесінде глюкоза триозаға дейін ыдырайды, осы кезде 2 АТФ молекуласы жұмсалады және 4 АТФ молекуласы синтезделеді. Сондықтан соңғы нәтижеде клетка бар болғаны 2 АТФ молекула түзеді. Энергетикалық жағынан бұл процестің тиімділігі аз, сондықтан 1 моль глюкоза байланыстарына жасалған 680 ккал-дан 10%-дан төмен энергия босап шығады. Энергетикалық шығымының төмендігіне қарамастан анаэробты тотығу, глюколиз тірі табиғатта кең қолданылады. Глюколиз нәтижесінде түзілген триозалар, және бірінші кезекте пирожүзім қышқылы ары қарай митохондрияда жүріп жатқан тотығуға ілігеді. Осы кезде барлық химиялық байланыстардың ыдырауынан түзілген энергияны пайдалану жүреді. Ол оттегінің пайдаланылуына және АТФ-тың көп мөлшерінің синтезіне, СО₂-нің бөлінуіне алып келеді. Бұл процестер үшкарбонды қышқылдың тотықтырғыш циклімен және АДФ-тың фосфорлануы мен клеткалық «отын» АТФ молекуласының синтезі жүретін тынысалу тізбегіндегі электрондардың тасымалдануымен байланысты. Хондрион – бір клеткадағы барлық митохондриялардың біртұтастығы. Көптеген клеткаларда хондрион митохондриялары бірікпеген көпсанды, бүкіл цитоплазмаға біркелкі шашылған болып келеді, мысалы, көптеген дифференциацияланбаған клеткаларда кездеседі. Басқа жағдайда жеке митохондриялар АТФ қарқынды жұмсалатын жерлерде топталып орналасады, мысалы, көз торының талдауыш клеткаларында кездеседі. Екі жағдайда да митохондриялар жалғыз қызмет етеді, олардың кооперативтік жұмысы цитоплазманың әйтеуір бір дабылдарымен байланысуы мүмкін. Бірақ хонриомның мүлдем басқаша типі бар, клеткадағы жеке бірікпеген митохондриялардың орнына бір алып тармақталған митохондрия орналасады. Бұндай митохондриялар жиі бірклеткалы жасыл балдырларда кездеседі (мысалы Chlorella). Бұндай жағдайда біз жеке митохондрияны емес, күрделі митохондриялық жүйені көреміз, тор немесе оған митохондриялық ретикулум деп атау берген (Reticulum miyochondriale). Пластидтер (грек тілінен plastides — жасайтын, тузейтін) — өсімдіктер клеткаларында (саңырауқұлақтар мен кейбір балдырларда болмайды) кездесетін органоид. Пластидтерде көмірсулардың алғашқы және екінші биосинтезі өтеді. Пластидтердің қызметі. Пластидтер – түрлі заттардың синтезі, оның ішінде ең бастысы фотосинтез үрдісі жүретін органоид. Ол өсімдіктердің клеткаларына ғана тән. Өсімдіктердің клеткалары зат алмасу үрдістерімен жануарлар клеткаларынан ерекшелендіреді. Пластидтерді пигменттерінің құрамына карай: хлоропластар, хромопластар лейкопластар деп үш түрге бөледі.Хлоропластар – балдырлардың талломдары, жас сабағы, піспеген жемістерінің клеткаларында болатын сопақ және диаметрі 4-5 мкм болатын домалақ пішінді жасыл түсті пластидтер.Хлоропластардың кұрылысы митохондриялардың құрылысына ұқсас болғанымен де көптеген ерекшеліктері де бар. Хлоропластардың пішіні көбіне сопақша болып келеді, оның ұзындығы 5—10 мкм, ені 2—4 мкм. Хлоропластардың саны әр өсімдікте әр түрлі, жоғары сатыдағы өсімдіктерде 10—30 шамасында. Хлоропластарды ішкі және сыртқы мембраналар қоршап жатады, олардың, қалыңдьғы 7 нм. Хлоропластардың ішіне орналаскан стромалардың ламеллаларын құрайтын және тилакоидтардың құрамына кіретін мембраналарды байқауға болады Строманың ламеллаларын құрайтын мембраналар жалпақ қапшықтар тәрізді: олар хлоропластардың ішкі мембранасымен тығыз байланысып, бір- біріне параллель орналасады. Хлоропластардың ішінде строма деп аталынатын заттар болады. Олар арқылы параллель орналасқан мембраналардың системасы өтіп жатады. Мембраналар жалпақ қапшық тәрізді болады, оларды тилакоидтар немесе ламеллалар деп атайды. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің тилакоидтарының бір бөлігінің формасы диск тәрізді болады. Бұл тилакоидтар топтасып грандар деп аталынатын бірінің үстіне бірі қаланған кішкентай дискалардан түратын үйінділер түзеді. Хролофилл мен каратиноидтар гранның тилакоидтарының әрбір екі мембранасының бірінде кездеседі. Хлоропласттардың қызметі. ФотосинтезАминқышқылдары мен май қышқылдарының синтезіне қатысады. Крахмалдың қорын уақытша жинайтын орынХлоропластар тек қана жарық бар жерде жетіледі. Хлоропластар қарапайым бөліну жолымен көбейеді. Хлоропластар жартылай автономды органеллалар, кей жағдайда бактерияларды еске түсіреді. Мысалы, бактериялардың рибосомалары секілді, хлоропласттардың рибосомалары эукариоттардың рибосомаларынан 3 есе кіші. Ақуыз синтезі бактериялар мен хлоропласттарда хлорамфетикол антибиотигімен басылады, ал эукариот клеткаларында ондай әсер ету болмайды. Сондай-ақ, бактерияларда да, хлоропласттарда да ашық түсті, грансыз, ДНК жіпшелері бар бөлімшелер түрінде бір немесе бірнеше нуклеотидтері болады. Пластидтер мен бактериялардың ДНҚ-ы бірдей, яғни, мембранамен қоршалмаған, гистондармен байланыспаған, пішіні сақиналы.Лейкопластар (гр. leukos — ақ және plastos — жасалған) — Өсімдік жасушасындағы түрлі пішіндегі, (шар тәріздес, сопақ, эллипса тәріздес және т.б.), түссіз пластидтер. Көптеген жағдайларда күн сәулесінен калтарыста жатқан ағзаларда, тамырда, түпте, тамырсабақтарда, тұқымда, сирек жарықтандырылатын өсімдіктерде кездеседі. Лейкопластардың қабыкшасы екі мембранадан тұрады. Лейкопластардың ДНҚ—сы, рибосомы, сонымен қатар қордағы заттардың синтезделуін және гидролизделуін жүргізетін ферменттері бар. Лейкопласттардың физиологиялық орыны, органикалық заттарды синтездеу. Қайталанған крахмалды синтездеуші және жинақтаушы лейкопластарды - амилопласт деп, майларды синтездеуші- элайопласт деп, белоктарды - протеинопласт деп аталады.Лейкопластардың негізгі атқаратын қызметі артық қоректік заттарды, бірінші кезекте крахмалды, кейде белокты, сиректеу майды синтездеу және жинау болып табылады. Крахмал жинайтын лейкопластарды амилопластар деп атайды. Оларда фотосинтез процесі жүретін органдардан келіп түсетін қанттан өлшемі мен формасы әртүрлі болып келетін крахмал дәндері пайда болады. Бұларды екінші реттік крахмал деп атайды. Артық белок кристалдар түрінде, немесе аморфты гранул, май-пластоглобул түрінде жиналады.Хромопластарда каратиноидтар тобына жататын түсі қызғыш-сары, сары пигменттері болады. Хромопластардың мөлшері хлоропластардан кіші, ал формасы жағынан олар алуан түрлі болып келеді. Олардың ішкі мембраналық системасы көп жағдайда болмайды. Каратиноидтардың жиналуының формасына қарай хромопластарды: глобулярлы, фибриллярлы (трубчатый) кристалды типтер деп бөледі. Хромопластардың ең көп кездесетін глобулярлы типінің пигменттері пластоглобулаларда еріген. Фибриллярлы типіне жататын хромопластардың каратиноидтары пластоглобулаларда кездесіп қана қоймайды, сонымен бірге олар стромдарда параллель орналасқан жіпшелердің, немесе түтікшелердің тобын түзеді. Кристадды типке жататын хромопластардың каратиноидтары негізінен әртүрлі формадағы кристалдар түрінде кездеседі және осы пластидтердің өзінің формаларын айқындайды (орақ төрізді, ромб тәрізді, ине тәрізді және т.б.). Хромопластар кейбір өсімдіктердің гүлінің күлте жапырақ-шаларында, піскен жемістерінде, күзгі жапырақтарында болады. Олардың зат алмасуыңдағы атқаратын қызметі белгісіз. Хромопластардың қосымша биологиялық маңызы сол, айқас тозаңдануға қажетті насекомдарды және осы өсімдіктердің дәңдерін таратуға қажетті жануарларды шақырады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: