Ижреттің он бірінші жылы

Пайғамбардың науқастануы және дүние салуы. Һижреттің он бірінші жылы, яғни Қоштасу қажылығынан шамамен үш айдан соң ардақты Пайғамбар науқастана бастады. Осы кездерде Иеменде Асуад әл-Анси өзін пайғамбар ретінде жариялағандығы хабары жетті. өзінің Анс және Мазхиж тайпасының кейбір тармақтарына сүйеніп, 600-дей жақтастарымен Санаға шабуыл жасады. Ол жақтағы уали Шахр бин Базанды өлтіріп, оның әйелі Азадпен күштеп үйленді және сол аймақты өз бақылауына алды. Пайғамбар сол аймақтағы уалилер мен көсемдерге хат жолдап, оның көзін жой жайлы хат жазды. Соғында Асуад күштеп үйленген Азадтың көмегімен өлтірілді. Ол Пайғамбар дүние салудан бес немесе бір күн бұоын өлтірілгендігі баяндалады. Келесі жағынан һижреттің оныншы жылы Бани Ханифа тайпасы елшілерімен Мединеге келіп, исламды қабылдағанын жариялаған Мусайлимату-л-Каззаб та Иамамаға қайтқаннан соң өзін пайғамбар ретінде жариялады. Оған Пайғамбардың жіберген елшісі исламға қайта оралу туралы ұсынысқа жауап ретінде Пайғамбарға Араб түбегін бөлісуді ұсынды. Пайғамбар оған жер беті Аллаға тән, ол қалаған құлын мұрагер қылады деп жауап берді. Осындай тоқыраулар араб дүниесінде орын ала бастаған кезде Пайғамбар дүние салы, ал Әбу Бәкір заманында Мусайлиманың көзі жойылды.

Сырқатынан бұрын Пайғамбар Зейд бин Харисаның ұлы – Усама бин Зейдтің қолбасшылығындағы әскерді Мутаға жіберуге дайындық жасалды. Бұл әскердегі Әбу Бәкір мен Омар да Усаманың қол астында оған бағынуы тиіс. Мұсылман әскері Мединенің оңтүстігіне қос тігіп, жорыққа дайындық жасады. Алайда Пайғамбардың сырқаты артқандықтан әскердің жорыққа аттануы кейінге қалдырылды. Пайғамбар науқасына қарамастан мешіттегі имамдығын одан ары жалғастырды. Бірақ оның ауруы одан ары артқандықтан, соңғы үш күнінде сыртқа намазға шыға алмайтын халге келді. Намазға имамдықты жүргізуді ол Әбу Бәкірге тапсырды. Осы үш күннің ішінде тек бір мәрте ғана намазға шығып, сахабаларына соңғы мәрте намазға имамдық етті. Ас пен Алидің көмегімен мешітке келді. Осы кезде жамағат намазға тұрған болатын. Әбу Бәкір оның келгенін білгеннен соң михрабты босатуға ыңғай танытқанда пайғамбар намазды жалғастыруға ишаратын білдірді де оның жанында намазға тұрды. 13 Рабиу-л-Әууал, дүйсенбі күні науқасы біраз жеңілдеді. Айшаның бөлмесінде таң намазын қылғанда сахабаларына қарады. Жағдайының жақсарғанын байқаған сахабалар біраз серпініп қалды. Бірақ пайғамбар қайта төсегіне жатты да соңғы демін шығармастан құлдарға жақсы қарауды, оларды киіндіріп тұруды, тамақ беруді, жұмсақ сөйлеуді, намазда кемістік жасамауды ескерті. Осы кезде қызуы мейлінше артқан болатын. Қолдарын жанындағы ыдысқа батырып тұрып, калмиа таухидті айтып жатты. Сол күні «ең ұлы досқа» деп денесінен жаны шықты. Мәңгілік өмірге 63 жасында һижреттің 11 жылы Рабиу-л-Әууал айының 14 күні (8 маусым 632 жылы) аттанды.

Пайғамбардың дүние салғаны шар тарапқа тез арада таралды және мұсылмандар мешітке жинала бастады. Бастапқыда хазіреті Омар оған сенбей, Пайғамбарды өлді дегендердің бастарын шабатынын ескертті. Хазіреті Әбу Бәкір келіп Пайғамбардың мүрдесі жатқан бөлмеге кіреді де Пайғамбардың бетін ашып көреді. Әбу Бәкір Пайғамбардың маңдайынан сүйіп, мешітке келеді де мінбеге шығады да көпшілікке: «Ей халайық! Мұхаммедке табынғандар білсін, Мұхаммед шынымен өлді. Ал Аллаға табынғандар Алла Тағала тірі және өлмейтінін ұқсын», - деді де мына аятты оқыды: «Мұхаммед тек қана елші ғана. Оған дейін пайғамбарлар келіп кеткен. Егер Мұхаммед өлсе немесе өлтірілсе, қайта бет бұрасыңдар ма?», - деп Пайғамбардың өлгендігін жариялады.

Әбу Бәкірдің осы сөзі сахабаларды тыныштандырды. Мұның артынан Әбу Бәкір мен Омар Пайғамбардың жақын туыстарымен бірге Пайғамбар мәйіті жатқан бөлмеге кірді. Осы кезде Ансардың араларынан бірін халифа етіп сайлау үшін Бани Саида шатырында жиналып жатқандығы туралы хабарды алған Әбу Бәкір, Омар және Әбу Убайда сол жаққа қарай шұғыл беттеді. Ондағы орын алған біраз тартыстан соң Әбу Бәкір халифа ретінде сайланды.

Пайғамбар мәйітін кебіндеу және жерлеу. Мухажирлер мен ансарлар халифалық мәселесін шешу үшін Бани Саида шатырына кеткеннен соң әһли байттың ер жігіт өкілдері – Пайғамбар мәйіті жатқан бөлмеге келді. Ал әйелдер жаққа перде тұтылдыы. Сырттан ешкімнің енбеуі үшін есікті мықтап жауып, ардақты Пайғамбардың мәйітін жуа бастады. Мәйітті жуу жұмысына Али бин Әбу Талиб, Аббас бин Абдулмутталиб мен оның ұлдары – Фазл мен Қусам, Усама бин Зейд және Пайғамбардың азатты құлы Шукран қатысты. Али мәйітті жуа бастады, Усама мен Шукран су құйып тұрды. Алидің «өміріңде де тазасың, өліміңде де тазасың» - деп мәйітті жуды. Сахабалар арасында пайғамбарды қайда жерлеу мәселесі көтерілді. Кейбірі Меккеге жерлеу керек десе, енді бірі Құдысқа қойылуын ұсынды. Одан соң дүйсенбі күні түстен кейін дүние салған ардақты Пайғамбардың жаназасы сейсенбі күні хазіреті Айшаның бөлмесінде, алдымен ерлер, оның артынан әйелдер, әйелдердің артынан балалар болып, имамсыз жаназа намазы оқылды да сол жерге көр қазылып, сонда жерленді. Кейінгі жылдары Пайғамбардың жанына Әбу Бәкір мен Омар да жерленді.

Пайғамбардың дүние салуы мұсылмандардың жанына қатты батты. Оның өлімін Медине халқы аза тұтты. Пайғамбар науқастанған кезде жеті дирхам ақшасы болатын. Сол ақшаны садақа ретінде кедейлерге таратып жіберді. Қайтас болғанда ол артына ақшалай мұра қалдырмады. Оның мұсылман үмметіне қалдырған құнды мұра – ислам діні болды.

Ардақты Мұхаммед пайғамбардың жаратылысы мен адамгершілік қасиеттері. Көптеген деректерде Пайғамбардың келбеті былай суреттеледі: Пайғамбар орташа бойдан сәл ұзындау еді. Жаратысылы өзіне өте лайықты, денесі де бір-біріне үйлесімді. Оның кеудесі кең, екі иығының арасы ашық еді. Жауырының ортасында Пайғамбар мөрі болатын. Сүйектері мен буындары ірі еді.

Тәні қызғылт ақ, нұрлы болатын. Мүбарак денесі таза, иісі көңіл шаттандыратын еді. Иіс май жақсы да, жақпаса да денесі менің терісінің иісі жұпарлы болатын. Сақалы қалың болатын, оны бір тұтамнан артық ұзартпайтын. Қайтыс болғанда шашы мен сақалында жиырма жақты ақ тал бар еді. Қастары жаңа туған айдай болып, екі қасының арасы ашық, бір-бірінен алыстау еді. Екі қасының арасында бір тамыр бар еді және ол тамыр ашуланғанда білеуленіп шығатын.

Пайғамбар тістері маржандай болатын және әрдайым мисуак қолданатын, басқаларға да мисуак қолдануды ұсынатын.

Кірпіктері ұзын және қара еді. Көздері үлкенірек, қарашығы қап-қара, ағы аппақ еді. Оның бет жүзінен нұр шашып тұратын. Дамзат

Ол адамзат баласына дүние мен ақыретті бақытқа жетудің ақ жолын нұсқап, көрсетіп кетті. Үйреткен адамгершілік нормаларды ең әуелі өзі орындап, өзгелерге үлгә етті.

Пайғамбар адамдарды ерекше қадірлейтін. Жомарттығы сондай, қолындағысын кедейлерге беріп, өзі аш жататын да кезі болды. Тек адамдарға ғана емес жан-жануарларға да мейріммен қарайтын. Шөлдеген мысыққа өз қолымен су беріп, жан-жануарларға жақсы қарауды бұйырған.

Пайғамбар балаларды өте жақсы көретін. Оларды құшақтап бауырына басатын. Бір адам Пайғамбардың бір баланы сүйіп тұрғанын көріп: «менің он балам бар, олардың біреуін де сүймеймін», - дейді. Сонда Пайғамбар оған: «Мейрімді болмағанға мейірім көрсетілмейді, - деп жауап береді. Тіпті ол намаз оқып жатқанда ойнап иықтарына шығып кететін немерелері – Хасан мен Хусейнге кешіріммен қарап, ойындарының бітуін күтетін. Пайғамбар өте кішіпейіл болатын. Ол адамдарды бай немесе кедей деп бөліп қарамайтын. Тіпті қызметші шақырса да ол баратын. Кедей, ешкімі жоқ адамдармен бірге тамақ жеп, сіңірі шыққан кедейдің де үйіне барып, хал-жағдайын сұрайтын.

Ол Науқастардың көңіл-күйін сұрап, олардың жазылып кетуіне дұға жасайтын. Жиынға барған кезде, бос, табылған орынға жайғаса кетіп, аяқтарын созбайтын.

Бір күні бір адам Пайғамбардың үйіне келеді. әлгі адам Пайғамбардың алдына кірген кезде, толқығаны соншалықты денесі дірілдеп кетеді. Сонда пайғамбар оған: «досым дірілдеме, мен патша емеспін. Қатып қалған нан жеген құрайштық бір әйелдің баласымын» - дейді.

Киімін өзі жамап, аяқ киімін өзі тігетін. Базарға өзі барып, қажет заттарын сатып алып, өзі көтеріп әкелетін, ешкімге жүк болғысы келмейтін.

Ардақты Пайғамбар үйде де өнегелі отбасы бола білді. Ол әйелдеріне жақсы, жұмсақ қарайтын. Үй шаруасында оларға көмектесетін. Зінің бір хадисінде ол: «сендердің араларыңдағы жақсыларың - әйелдеріңе жақсы қарағандарың», - деген.

Пайғамбар өте қонақжай болатын. Келген қонаққа өзі қызмет етіп, өзі күтетін, тіпті, мұсылман еместерді де ол өте жақсы күтетін.

Ол ешкімге жаман сөз айтпайтын, ренжімейтін және ешкімге ұрыспайтын.

Пайғамбар жылы жүзді және жұмсақ тілді болды. Біреулер сөйлесіп жатқанда олардың сөзін бөлмей тыңдайтын. Біреудің кемшілігі болса, ешқашан бетіне баспайтын.

Пайғамбар үйінің тұрмысы қарапайым, әрі таза болды. Ол денесін үнемі таза ұстайтын, киімдерінің таза болуына қатты көңіл бөлетін.

Пайғамбар шыншылдықты жаны сүйетін. Ол берген уәдесінен таймайтын, өтірікшілерді ұнатпайтын. Шыншылдығына байланысты ол халық арасында «Мухаммад Әмин» (Сенімді Мұхаммед) деп аталып кеткен.

Ол адамдардың ішіндегі ең жомарты еді. Бір нәрсе сұраған адамды бос жібермейтін еді.

Пайғамбар ешкімнен өш алмайтын, керісінше кешіре салғанда жақсы көретін. Ол өзіне жамандық жасағандарды кешіріп, керісінше оларға жақсылықпен жауап беретін. Ол өзіне жасалған жақсылықтарды ешқашан ұмытпайтын, оларды үнемі еске алып отыратын. Кәрі, қарт адамдарға құрмет көрсетіп, кішіге қорған болуға тырысатын.

Пайғамбар жалқаулықтық, қол бос отырған адамдарды ұнатпайтын. Ол қмірінде материалдық мүмкіндіктері бола тұра, қарапайым қмір сүрді, қолына түскенді кедейлермен бөлісетін.

Лекция

Әбу Бәкір халифалығы (632-634 ж.ж.)

Мұсылмандардың алғашқы халифасы – Хазіреті Әбу Бәкір ади жыл санақ бойынша 573 жылы Мекке қаласында дүниеге келген. Ол Құрайш тайпасының ішіндегі Бани Тайм әулетіне жататын. Оның әесінің аты – Осман бірақ, Әбу Қухафа атымен жұрт арасында танылды. Ал анасы – Умму-л-Хайр Салма бинт Сахр.

Әбә Бәкірдің Жахилия дәуіріндегі аты Абду-л-Каба болатын. Әбу Бәкірдің ислам дінін қабылдауынан кейін Ардақты Пайғамбар атын Абдуллаһ деп өзгертті. Тірі кезінде-ақ тозақтан азат етілгені сүйіншіленгеніне байланысты «Атиқ», ардақты Мұхаммедтің пайғамбарлығы мен оның алып келген хабарларына күмәнсіз мойындағанына байланысты «Сыддық» деп те аталды.

Әбу Бәкір жас және жігіт шақтарында саудамен айналысты. Осылай ол Мекке қаласындағы дәулетті адамдар қатарына қосылды. Ол саудадан түскен табыстың көпшілігін дін жолына арнайтын. Ислам діні жаңадан келген кезде ауыр жәбір-жапаға ұшыраған Билал Хабаши мен анасы Хамама, Амир бин Фухайра, Убайс, Умму Убайс, Әбу Фуқайха, Зиннира, Нахдия сияқты мұсылман болған құлдар мен күңдерді сатып алып бастарына азаттық берген.

Әбу Бәкір – исламды алғаш қабылдаған бірнеше сахабаның бірі. Ол бастапқыда Пайғамбармен сұхбаттасып исламды бірден қабылдаған. Одан соң Әбу Бәкірдің кеңесімен Осман бин Аффан, Тальха бин Убайдуллаһ, Саад бин Әбу Уаққас, Зубайр бин Аууам сияқты Құрайш жастары ислам дінін қабылдаған.

Әбу Бәкір ислам діні келген алғашқы күндерден бастап үнемі Пайғамбардың жанынан табылды және үнемі мүшіріктерден келетін қауіп-қатерге қарсы оны қорғау үшін бар күш-жігерін сарып етті.

Әбу Бәкір Мекке мүшіріктерінің қауіпті шабуылдарына қарамастан Меккеден шыққан емес, үнемі ардақты Пайғамбардың жанынан табылды. Пайғамбардың Мединеге хижреті кезінде Әбу Бәкір оның жолсерігі болды. Тіпті Ардақты Пайғамбар кеңестеріне көбінесе Әбу Бәкірдің сөзіне құлақ асатын.

Әбу Бәкір хижреттің тоғызыншы жылындағы қажылық мезгілінде Пайғамбардың атынан қажылық басшысы ретінде тағайындалды. Осыдан бір жылдан соңғы қоштасу қажылығында ол қажылықты Пайғамбармен бірге жасады. Пайғамбар науқасының асқынуына байланысты намазға имамдық жасауға шамасы жетпей қалған кезде, имамдық міндетті Әбу Бәкірге міндеттеген. Ол Пайғамбардың дүние салуына дейін мешітте мұсылмандарға имамдық жасады.

Әбу Бәкірдің халифа сайлануы. Түсіндірмелі сөздікте «бірінің орнына өту», «орнын басу», «өкілдік жасау», деген мағынаға сайкес келетін халифалық (хилафат) діни термин ретінде мұсылман мемлекеттерінде Пайғамбардан кейінгі мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Ардақты Пайғамбар атынан елді басқаратын халифа мұсылмандардың жолбасшысы, лидері болуына байланысты «имам» деп те аталады. Хазіреті Омар халифаның дәуірінен бастап халифа сөзінің орнына «амиру-л-муминин» атауы да қолданыла бастады.

Пайғамбардың дүние салуынан артынша мединеліктер Бани Сайда шатыры деп аталатын мәжіліс орнында бас қосып басшының кім болатыны жайлы кеңес құрды. Ансар атынан басшылыққа үміткер ретінде Хазреж тайпасы көсемдерінің бірі – Саад бин Убада ұсынылды. Ансарлар исламның дамуында сіңірген еңбектерінеи байланысты өздерін халифалыққа лайықты деп есептеді. Ансарлардың бұл ұмтылысынан хабардар болған мухажир басшылары - Әбу Бәкір, Омар және Әбу Убайда бин Жаррах жиналыс болып жатқан жерге шұғыл жетіп келді. Мұнда ансарлардың ниетін байқаған Әбу Бәкір ансарлардың дінге сіңірген еңбектеріне, мұсылмандар арасындағы абыройына және ардақты Пайғамбарға берген көмектеріне тоқтала отырып, өзге араб тайпаларының тек Құрайшқа ғана бағынатынын, мұсылмандардың бірлігін сақтау үшін билік басына Құрайштан шыққан адам отыру қажет екендігін айтты. Демек, басшы Құрайштан, ал орынбасары Ансардан болу керек деген сөз.

Әбу Бәкірдің түсініктемесі көпшілік ансарлардың көңілінен шықты. Халифалық Құрайшта қатуы тиіс деген пікір басымдыққа ие бола бастаған кезде Хазреж тайпасының өкілі – Хубаб бин Мунзир екі жақтан да, яғни, Ансардан да, мухажирден де екі халифа сайлау қажет деген идеяны ортаға тастады. Бірақ бұл ансар басшыларының қолдауына ие болмады. Одан соң ансарлардың бірі – Башир бин Саад пен Маан бин Ади сияқтылар халифалық Құрайтың қолында болу керек деген пікірлерді айтты. Осылай билік мухажирлердің пайдасына шешілді.

Халифа сайлауда Құрайштар құқықты деген идея қолдауға ие болғаннан соң Әбу Бәкір жанындағы Омар мен Әбу Убайданы нұсқап, осылардың бірі халифалыққа сайлануға болатынын алға тартты. Бірақ, әлгі екеуі халифалыққа лайықты адам Әбу Бәкір екендігін алға тарты. Осылай халифалыққа лайықты адам анықталды да Омар мен Әбу Убайда бастаған осы мәжіліске қатысқандар Әбюу Бәкірге биат берді.

Мухажирлер келмей тұрып, халифалық билікке үміткер ретінде ұсынылған Саад бин Убададан басқа сол жерде отырғандардың барлығы Әбу Бәкірге биет етті де Саад бин Убаданың жалғыз қарсылығы ол жердегілерге еш әсер етпегендітен ешбір проблема туындамады.

Алғашқы халифалық сайлауға басқа жағынан қарағандар хашимилер болатын. Негізінде олар халифалыққа лайықты емес, немесе жүктелген міндетті орындай алмайды деп Әбу Бәкірдің халифалығына наразылық білдірген жоқ. Бірақ, Құрайштан болуы тиіс деген алғашқы халифаның хашимилердің пікірі бойынша Бани Хашим әулетінен болғаны анағұрлым лайықты. Яғни, олар ардақты Пайғамбарға туыстық жақындығы жағынан халифалық тек хашимидтерге тиесілі екендігін алға тартатын, ал олардың арасындағы бір топ әсіресе, Али ибн Әбу Талиб халифалыққа анағұрлым лайықты деп есептейтін. Бірақ, сахабалардың барлығы Әбу Бәкірді қолдағандықтан, хашимилерде көп ұзамай оған биат етті. Ислам тарихы дереккөздерінің барлығы Алидің халифалық билікке қатысты діни дәлелді ешқандай көтермеген, сондай-ақ Әбу Бәкірге биат еткендігі үшін сахабаларды кінәламаған. Ол Әбу Бәкірдің жеке қасиеті мен халифалығына қарсы теріс сөз айтпағандығы, керісінше, халифалыққа лайықты тек Әбу Бәкір екендігін қуаттағандығы, бірақ, осы халифаны сайлау мәселесінен өзінің хабары болмағандығына ренжіс білдіргендігі ғана баяндалады.

Құрайштар ішінен хашимилерге туыстық жағынан жақын болып келетін Умаййалар (омайядтар) да Әбу Бәкірдің халифалығына наразылығын білдірген. әсіресе, осы әулеттің белдісі - Әбу Суфиян бин Харб Құрайштың ішіндегі әлсіз әулет болып табылатын Бани Таймның өкілі - Әбу Бәкірге биат ету Хашимилер, тіпті Умаййалар үшін ұят екендігін айтып, Алиді халифа ретінде жариялау қажді, тіпті, оны исламның, мұсылманның ішінде алауыздық шығарғандығы үшін айыптаған әне халифалыққа ең лайықты Әбу Бәкір екендігін мәлімдеген. Осылай мұсылмандар арасында болуы мүмкін тақ таласы мен алауыздықтың алдын алынды.

Әбу Бәкірдің алғашқы ісі – Усама әскерін жорыққа аттандыру.

Хазіреті Әбу Бәкір халифа болысымен Усама бин Зайд армиясын жорыққа аттандырды. Ардақты Пайғамбар төрт мыңдық аталған әскерді Мута шайқасында қаза тапқан мұсылмандардың кегін алу мақсатында дайындаған, ал қолбасшысы ретінде Усама бин Зайдты тағайындаған болатын, алайда науқасы асқынғанына байланысты әскерді жорыққа аттандырмаған еді. Тіпті Пайғамбар дүние салған кезде Мединенің сыртында дайын отырды. Осыған байланысты Әбу Бәкір пайғамбардың жоспарын жүзеге асыруға бел шешті.

Армияның жорыққа атанар сәтте екі проблема орын алды. Оның біріншісі – мұсылман әскерлерінің қаладан кеткенін естісе муртадтар Мединеге шабуыл жасауы мүмкін. Екіншісі – кейбір сахабалардың азат етілген құлдың баласы болған Усаманы қолбасшылықтан алып тастау ұсынысы. Ал енді бірі оның жас екендігін алға тартты. Осы қарсылықтарға қарсы Әбу Бәкір айғамбар тағайындаған Усама басшылығындағы армияны міндетті түрде аттандыратынын ашық мәлімдеді. Одан соғ рабиул аууал айының біріде (26 маусым 632 ж.) әскерді жорыққа аттандырды. Усама әскері күшті қарсылыққа тап болған жоқ, оның есесіне кейбір бас бұзар тайпаларды бағындырып, Мединеге кері оралды.

Ридда оқиғасы

Ридда оқиғалары және оның себептері. Ардақты Пайғамбардың дүние салуынан, халифалық мәселесінен соң мұсылман қауымының тап болған ең басты проблемаларының бірі - «ридда» деп аталатын діннен қайта шығу жас көтеру әрекеттері. Бұл мұсылмандардың бірлігін қауіпке айналдырды.

«Ридда» сөзі мен одан туындаған «иртидат» сөзі «бір нәрседен қайту», «бас тарту», «бет бұру», «жүрген жолдан таю» деген мағыналарды білдіреді. Ал діни термин ртінде «иман еткеннен соң ислам дінінен қайта шығу» деген мәнді білдіреді. Діннен шыққан адам «муртад» деп аталады. Ридданың бастамасы Пайғамбар дәуірінен басталады. Осы кезде Бани Мудлиж тайпасынан Асуад әл-Анси, Бани Ханифа тайпасынан Мусайлама, Бани Асад тайпасынан Тулайха бин Хуайлид сияқтылар пайғамбарлық идеясы қуаттап мұсылмандарға қарсы бас көтерді. Олард «мутанабби» (жалған пайғамбарлар) деп аталды.

Әбу Бәкір халифа болған кезде Сажах, Уайна бин Хисн, Курра бин Салама, Фужаа бин Абдуйалил, Ашас бин Қайс ритта әрекетін одан ары ушықтырды. Осы кезде Хакам бин Зейдке жататын Бани Бакр бин Уаил мен Малик бин Нууара басшылығындағы Бани Ярбу өкілдері де өз аймақтарында бас көтерді. Аталған тайпаналарда риддалық қосқалыс көрініс табумен қатар олардың арасында исламды берік ұстаған топтарда болды. Бірақ, жалпы алғанда араб тайпаларының көпшілігі дін мәселесінде әбден бөлшектенді. Араб түбегіндегі ислам дінін берік ұстағандар тек Медине, Мекке және Таиф халқы ғана болды.

Ридда оқиғасында Медине билігіне бағынбағандардың бір бөлігі жалған пайғамбарлардың (мутанабби) маңайына жиналып, толықтай исламдық шеңберден шықса (иртидат), келесілері ислам дінінде қалатындығын, бірақ, зекет бермейтіндігін жариялады. Өзін пайғамбармын деп жариялаған алаяқтармен шайқасу қажеттігі жайында мұсылмандардың барлығы қолдау білдіргенмен, исламның кебір негіздеріне сенгенмен зекет бермейтінін мәлімдегендермен шайқасу мәселесінде әртүрлі пікірлер ортаға тасталды. Хазіреті Омар бастаған кейбір мұсылмандар діни міндеттерді орындауға келіскенімен зекет беруден бас тартқандарға басқаша қатынас жасау қажеттігін алға тарқанмен халифа Әбу Бәкір намаз бен зекетті бөлек қарастыруға ешқандай рұқсат етілмейтіндігін қуаттады. Халифаның пікірі бойынша намаз бен зекетті бөлек қарастыру дұрыс емес, себебі, дін біртұтас, ол бөлінбейді.

Бастамасы Пайғамбар заманына барып тірелетін, бірақ, халифа Әбу Бәкір заманында мұсылмандардың бірлігіне нұқсандығын тигізетін ридда оқиғаларының себептерін діни және саяси деп екіге бөлуге болады.

Пайғамбардың дүние салуына дейін Араб түбегінде саяси бірлік сақталғанымен исламдану толық түре жүзеге аспады. Өйткені, араб тайпаларының ислам дінін қабылдауы аз уақыттың ішінде қана болды, осыған орай олардың жаңа дінді қабылдауы үстірт жүрді. Өзге араб тайпаларына ислам дінінің таралу процесі жай Мединеге саяси тұрғыда бағынумен ғана шектелді. Сондықтан, оларды шынайы мүмін дегеннен Медине мемлекетінің азаматы статусын иеленген саяси және әлеуметтік-мәдени сипаттағы қауым ретінде бағалауға болады. Бұл турасында Құранда мынандай аят орын алады: «бадауилер сендік дейді. Сендер иман келтірмедіңдер де, оның орнына бағындық деңдер. әлі иман жүректеріңе орналаспаған. Егер Аллаға және елшісіне бағынсаңдар Алла істеріңнің ешбірін кемітпейді. өйткені Алла өте кешірімді, рақымды (Хужурат 49/14).

Осы Құран аяты нұсқағаны тәрізді тобымен ислам дінін қабылдаған және Мединеден алыста өмір сүрген тайпалардың көпшілігінде ислам дінін мойындау әлі толықтай жүзеге аса қоймады. Осы тайпалар исламды жаңадан қабылдағандықтан бұрынғы пұтқа табынушылық сенімдері мен әдет-ғұрыптарынан толықтай бас тартпады. Осыған орай, пайғамбардың дүние салуынан соң мұсылмандықтан оңай шығып өз араларында дінін насихаттаған жалған пайғамбарлардың жетегінде кете барды.

Әбу Бәкір заманындағы ридда оқиғаларының дінимен қатар саяси себептері де бар. Оның басты дәлелі – бас көтерулерде белсенді рөл ойнаған жалған пайғамбарлардың рухани жолбасшы емес, Мединенің саяси билігіне қарсы шыққан тайпа көсемдері болуы. Олардың адамдарға саяси тұрғыда сөзін өткізу мақсатымен Мединедегі жаңа дінді насихаттаған Пайғамбармен салыстыра отырып, өздерін пайғамбар ретінде жариялады. Негізінде жалған пайғамбардың маңайында топтасқандар оны пайғамбарлық идеясына байланысты емес, саяси қайраткерлігіне мән берген. Ридда оқиғасының туындауына басты себеп – тайпалық түсінік болатын. Исламнан бұрын Араб түбегіндегі тайпалар тәуелсіз, ешкімге бағынбай өмір сүрді, ешкімге бағынышты болып көрмеді. Пайғамбар Меккенің алған кезде олар мұсылмандардың саяси бірлігіне бой ұсынудан басқа амалы қалмады. Тірі кезінде Пайғамбарға бағынған аталған тайпалар оның дүние салуынан соң Әбу Бәкірдің билігін мойындағысы келмеді. Баяғы замандағыдай олар қайта тәуелсізігін жариялады.

Әбу Бәкірдің халифалығы кезеңінде ридданың бір бөлігін араб тайпаларының діни міндеттерді мойындағанымен зекет бермейтіндігін мәлімдеуі құрады. Демек, діни және саяси себептермен қатар экономикалық себептер де ридда оқиғасының туындауына әсер етті деген сөз. Олар Пайғамбар өлімінен соң Медине билігі әлсіреді деп ойлап, зекет беруден бас тарту арқылы одан бөлінгісі келді.

Ридда оқиғаларын бастыру. Халифа Әбу Бәкір мұсылмандардың тұтастығы мен тыныштығын қамтамасыз ету мақсатында бас бұзарлармен соғысу дайындығын жасады. Себебі, бас көтерген тайпалар мұсылмандықты берік ұстағандардың өміріне қауіп төндірген болатын.

Халифа алдымен Мединеның сыртында шашырап жайғасқан әскерлерді астанаға шақырды. Осы кезде бас көтерген аймақ халықтарына Мединеге бағыну қажет деген үндеу, ескерту хаттары жолданылды және жіберілетін жазалау әскерлерімен бірге жұмыс істеу қажеттілігі ескертілді. Әскери дайындықтар мен дипломатикалық әрекеттер аяқталғаннан соң мұсылман әскерлері міндеттелген жерлерге жөнелтілді. Осы жорықтарда Халид бин Уалид, Икрима бин Әбу Жахил, Халид бин Саид бин әл-Ас, Амр бин әл-Ас, Хузайфа бин Михсан, Арфажа бин Харсама, Шурахбил бин Хасана сияқты қолбасшылар арнайы тапсырмалармен аттандырылды.

Өзін пайғамбар ретінде жариялаған алаяқ Тулайха Пайғамбардың дүние салуынан соң Асад, Ғатафан және Тайй тайпаларынан жақтастар тауып бас көтерген. Халифа Әбу Бәкір Халид бин Уалид басшылығындағы әскерді Тулайха жаққа жіберуден бұрын Ади бин Хатимды тайпаласы – Тайй тайпасына жіберіп, тайпаластарын көтерісшілерден бөліп алуды көздеді. Оның артынан алдымен Тайй тайпасының қонысына, одан соң Бузаха мен Бутахқа соғу жоспарымен Халид бин Уалид әскері аттандырылды. Ади бин Хатимнің белсенділігімен таййлықтардың көпшілігі Тулайхадан теріс айнала бастады. Теріс айналғандар Халид бин Уалид әскеріне қосылып, мұсылман әскерлерінің күшін арттырды. Бірлескен осы әскер Нежд аймағындағы Бузахада бас қосқан Тулайха жақтастарымен бетпе-бет келді (632 ж.). кескілескен шайқастың нәтижесінде ауыр жеңіліске ұшыраған Тулайха Ғатафан мен Асад тайпаларын паналап, исламға қайта кіргендігін жариялады.

Тулайханы басып тастағаннан соң Халид бин Уалид Пайғамбардың дүние салуынан соң өзін пайғамбар ретінде жариялаған келесі бір алаяқ – Сажах пен оны қолдаған Бани Тамим тайпасына қарай беттеді. Бани Тамим әскері Бутах деген жерде жеңілді. Шайқаста қолға түскен тұтқындар арасында осы тайпаның лидері Малик бин Нууайра тұтқындармен бірге өлтірілді. Басты қолдаушысы Малик бин Нууайраның көзі жойылғандықтан, істі жеке жүргізе алмайтынын байқаған Сажах дереу Ямамаға тартты да онда өзін пайғамбар ретінде таныстырған келесі бір алаяқтың қатарына қосылды. Оның аты Мусайлама болатын.

Ямама аймағын мекендейтін Бани Ханифа тайпанысының көсемі – Мусайлама ардақты Пайғамбар тірі кезінде-ақ өзін пайғамбар ретінде жариялаған болатын. Ардақты Пайғамбар қайтыс болғанда ол өзінің алаяқ әрекеті мен басбұзхарлығын одан ары арттырды. Осы басбұзардың көзін жоюға шешім қабылдаған халифа Әбу Бәкір оған қарсы Икрима бин Әбу Жахилді, оның артынан Шурахбил бин Хасананы аттандырды. Халид бин Уалид әскерінің келуімен аталған қолбасылар дұшпанға қарсы ауыр соққы жасады. «Ақраба шайқасы» деп аталатын осы шайқас мұсылмандардың Бәдір шайқасынан кейінгі ең кескілескен ауыр шайқас ретінде бағаланды. өте ауыр болған осы шайқаста Мусайлама көптеген жақтастарымен бірге өлтірілді (633 ж.). Ямамада болған шайқаста екі жақтан он мың әскер шығын болғандығы баяндалады. Осы шайқаста шаһид болған мұсылмандардың саны 2200-ді құрады, олардың арасында 700-і Құранды жатқа білетін қары болатын.

Ардақты Пайғамбардың дүние салуынан соң Бахрейнді мекендейтін тайпалар – Бакир бин Уаил исламнан бас тартса, Абду-л-Қайс исламды берік ұстады. Осы аймақтағы мұсылмандар Мединеде көмек сұрағаннан соң халифа Әбу Бәкір Ала бин Хадрами басшылығындағы әскерді жіберді. Ямамадан келген Халид бин Уалид әскерінің қатысуымен Бахрейндегі көтеріліс бастырылды.

Халифа Әбу Бәкір Оман мен Махрада бас көтерген араб тайпаларына Хузайфа бин Михсан мен Арфажа бин Харсаманы аттандырды. Оның артынан Икрима бин Әбу Жаһил әскері қосымша әскермен жіберілді. Осы аймақтағы Даба деп аталатын жердегі кескілескен шайқастан соң бас бұзарлар бастырылды.

Араб түбегінде өін пайғамбар ретінде жариялаған келесі бір өте қауіпті аймақ Иемен болды. Мұнда өзін пайғамбар ретінде жариялаған Асуад әл-Анси ислам тарихында ридда әрекетін бастаған алғашқы адам болатын. Оған Мұхаммед пайғамбар Қайс бин Хубайра әл-Мурадиді жіберіп, әлгі алаяқты өлтірткен болатын. Өкінішке орай, Пайғамбардың өлгендігін естісімен Иеменде екінші мәрте ридда әрекеті бас көтерді. Ашас бин Қайс әл-Киндидің ұйымдастыруымен бас көтерген әрекетті басу үшін Мухажир бин Умаййа қолбасшылығындағы әскер жіберілді. Одан соң халифаның әмірімен Иеменге қарай беттеген Икрима бин Әбу Жахилдің келуімен қуаттана түскен мұсылмандар шайқастардан соң көтерілісшілерді басып тастады. Осылай ардақты Пайғамбардың өлімінен соң бой көрсеткен ридда әрекеті толықтай жойылды және Араб түбегінде мұсылмандардың саяси билігі қайта орнады.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: